Gabriela Zapolska

"Przedpiekle"

Stasia długo w nocy zasnąć nie mogła.

W życiu jej zaszła wielka, wstrząsająca zmiana.

Z domu rodzicielskiego wyrzucono ją nagle, brutalnie prawie i oddano ją na pensyę.

Stało się to za wiedzą i wolą ojca dziewczynki, ojca ubóstwianego przez nią i kochanego bardzo.

Człowiek ten po śmierci żony kochał tylko swe dziecię - nagle... zmysłowy szał, jaki powziął dla córki swego ekonoma, przeistoczył go do gruntu. Rudowłosa Julka, dziewczyna tęga, pełna, rozpostarła panowanie swoje. Ciepła jeszcze od pieszczot dziedzica, zabierała pełnemi garściami cukier ze spiżarni, wino z piwnic i szczypała i biła ośmioletnią Stasię.

Dziecko, pieszczone przez matkę, kochane przez ojca, otwierało szeroko swe czarne, wielkie jak przepaść oczy i bez krzyku połykało łzy gorzkie.

Raz jeden tylko wybuchnęło namiętnym jękiem.

Było to w dniu, gdy Julka przemocą wydarła z pod sennej główki dziecka małą, atłasem i batystem obciągniętą poduszeczkę, tak zwanego "jaśka", na którym ukochana przez nią matka ostatnie tchnienie wydała...

"Jasiek" ten podobał się bardzo rudowłosej dziewce, delikatny haft i monogram na rogu poduszeczki pociągał jej wzrok, który powoli rozłakamiał się do przedmiotów zbytku i komfortu; - postanowiła wydrzeć go sierocie, tak jak wydzierała jej ojca, miejsce w domu rodzicielskim i mienie.

Ale spotkał ją opór niespodziewany. Stasia, dotąd zwykle łagodna, oparła się żądaniu Julki z mocą nadzwyczajną, a na przemoc odpowiedziała przemocą - grad uderzeń posypał się na głowę dziewczynki, ona odpowiedziała w podobny sposób. Rezultatem tej walki było, że Stasia uniosła jako skarb swój jedyny atłasową poduszeczkę, ale musiała z rozkazu i woli ojca dom opuścić i to natychmiast. Oddano ją -

na pensyę.

Na pensyę!

Na samo to słowo krew ścinała się w żyłach dziewczynki; pensya była dla niej potworem czyhającym na jej młode ciało, gniazdem gadzin, które do niej swe żądła wyciągały.

Na progu tej pensyi zatrzymała się, jakby iść dalej sił nie miała, pociemniało jej w oczach, drobne rączki zacisnęły się w koło szyi konwulsyjnym, bojaźliwym ruchem.

Prawie na ręku wniesiono ją do wnętrza zakładu.

Ojciec drżącemi od zmysłowych nadużyć rękami zapłacił przełożonej umówioną roczną kwotę i zbliżył swe spieczone wargi do ciemnych włosów dziewczęcia.

Ona stała cała drżąca pod wpływem tego pocałunku, w którym odnajdywała część rudowłosej, nienawidzonej dziewczyny - nienawiść przepełniała jej pierś maluchną, a oczy z dziwnym wyrazemwlepiła w ziemię.

Och! Ojciec ją teraz całuje wobec ludzi... a tam! w ich słonecznym sadzie widziała go nieraz, jak tak samo całował rude włosy Julki i do piersi ją tulił. A nocami całemi z sypialni ojcowskiej nie dochodziłże do jej uszów chichot córki ekonoma, przeciągający się tak długo, do ranka samego, że ona już według zwyczaju, nie mogła bosa i w koszulce przyjść na "dzień dobry" do ojca i ucałować jego chudej i opalonej twarzy. Nieraz pode drzwiami ojcowskiego pokoju stała długo, wpijając swe obgryzione paznokietki w delikatną powłokę swej deski piersiowej, nie śmiąc otworzyć tych drzwi, w które za życia matki uderzała swą różową piąstką, wołając:

- Wstawaj, tatusiu!

Jakże wejść tam miała teraz, ona, córka, - gdy w progu czekało ją bezczelne spojrzenie rudej dziewczyny, rozczochranej i szukającej swych szpilek na rogu komody?

I ośmioletnie niewinne dziecko cofało się przed podłością dorosłej kobiety; z oczyma łez pełnemi wracała do siebie, czepiając się ścian, lękając się spojrzeć za siebie - przygnieciona żarem tych pieszczot wstrętnych, które przedwcześnie rozbudzonym instynktem kobiecym przeczuwała, cała w ogniu i łzach poczynając już się wstydzić, cierpieć i przenikać podłość ludzkich słabostek.

I teraz w tej sypialni pensyonarek, w tym wielkim pokoju, w którym na

wzór szpitali wznoszą się w regularnych odstępach żelazne, smutne, więzienne prawie łóżka - ona leży z otwartemi oczyma i, zanurzywszy swe drobne rączki w masie czarnych włosów, pragnie napróżno odegnać ohydne wspomnienia tłoczące się dokoła.

W bladem świetle lampki płonącej przed ołtarzem Matki Boskiej, ponuro spoglądającej z ciemnego tła obrazu, Stasia widzi ciągle rozczochraną głowę Julki, czuje drżące ręce ojca, dostrzega, jak on, ten ojciec ukochany, odwraca przed nią głowę, aby nie spotkać się ze wzrokiem swego dziecka, słyszy szepty i chichoty, które tam, daleko spać jej nie dawały i napróżno tuli twarz do małej atłasowej poduszeczki, na której skonała jej matka ubóstwiana - napróżno powtarza: "Matuś moja! Matuś!" - sen nie przychodzi, a dziecko przedwcześnie zaznajomione z kałem ziemi, zasnąć już snem dziecięcym nie może!

Zmysłowa rozpusta ojca poszła za nią nawet i pod ten dach obcy; jak zmora piekielna, otoczyła jej łoże; ohydne wspomnienia nie znikły za tym progiem, gdzie niewinność sama gościć powinna.

Nagle, jakaś postać ciemna, wysoka, staje przed nią - dziecko z okrzykiem trwogi rzuca się na posłaniu.

To panna Melania, starsza guwernantka, obchodzi według zwyczaju łóżka pensyonarek i pilnuje "porządku".

Długą, kościstą, prawdziwie staropanieńską ręką, chwyta Stasię za ramię i potrząsa nią gwałtownie.

- Ręce skrzyżować na piersi, tak jak aniołki które otaczają Matkę Boską, tak!...

I suchemi palcami wyłamuje ciepłe, różowe ramiona dziewczynki. Nareszcie udało się jej skrzyżować ręce Stasi - która przerażona poddaje się tej torturze, spoglądając mimowoli na prawą i lewą swą sąsiadkę, śpiącą z rękami skrzyżowanemi napłaskiej desce piersiowej. Panna Melania, dokonawszy swego dzieła, oddala się, mrucząc:

- Trzeba tej dziewczynie obciąć jutro włosy i kupić czepek - wygląda jak czarownica z tą czarną czupryną.

I Stasia widzi ją przesuwającą się jak jakieś straszne, czarne widmo pomiędzy łóżkami "panienek", śpiących spokojnie z rączkami splecionemi na piersiach, z podkrążonemi oczami, na których zsiniałe powieki zdają się drgać lekko chwilami. Panna Melania z zaciętością starej, wychudłej panny, zawiędłej w swem staropanieństwie zatrzymuje się u łóżek, pulchniejszych, lepiej rozwiniętych dziewcząt, których

kształty dobrze zarysowują się pod cienką powłoką kołder. Z pewną nienawiścią spogląda na te zarysy młodego ciała pełnego życia i młodości - czuje się przy nich dwa razy starszą i zwiędłą, kościstemi palcami chwyta różowe ramiona pod pozorem niedostatecznego skrzyżowania rąk - naciąga kołdry, kryje bose, popsute już przez zbyt obcisłe obuwie stopy i dokonawszy przeobrażenia tych dorastających dziewcząt w "anioły otaczające Najświętszą Pannę", znika za drzwiami przyległego pokoju, pozostawiając po sobie ciemną smugę złości i nienawiści do tego co młode i piękne.

Stasia leży nieruchoma, nie śmiąc oderwać rąk skrzyżowanych na piersi. Źle jej oddychać, klatka piersiowa przyciśnięta nie funkcyonuje prawidłowo, piersi mimowoli zapadają się, a plecy wypuklają wskutek podania ramion do przodu. Ona nie pojmuje dlaczego wydano ją na tę torturę, boi się jednak zmienić pozycyi, aby nie wywołać przed swe oczy kościstego widma starej panny, o długiej, zapadniętej twarzy. Woli więc leżeć tak jak te inne panienki, otaczające ją dokoła i śpiące cicho pod kołdrami z czerwonego tybetu. Głowy ich, ubrane w białe perkalowe czepki, spoczywają na twardych, czystych poduszeczkach i zdają się być z drzewa wyrobione. Gdyby nie to, że Stasia widziała je przedtem żywe i poruszające się, mogłaby przysiądz, że to lalki w czepki poubierane...

Cisza i spokój panuje dokoła.

Stuk zamykających się drzwi w jednym z oddalonych pokojów przerywa tę ciszę. To panna Melania po nocnej inspekcyi weszła do swego pokoju.

I nagle, jak na komendę, czerwone kołdry poruszają się, drewniane głowy porywają się z poduszek, a z żelaznych łóżek powstają dziewczęce postacie, obwinięte w długie nocne koszule. Śmiech przyciszony towarzyszy tej chwili, poduszki zaczynają latać z jednego rogu sali na drugi. Czepki spadają zrywane z pośpiechem a kaskady włosów jasnych, jak len, brudnokasztanowatych, czarnych jak skrzydła kruka, rozsypują się po białem płótnie koszul. Skrzyżowane przed chwilą po "anielsku" ręce wyswabadzają się z długich osłon i wznoszą tryumfalnie w górę. Ręce to czerwone, szorstkie, pełne plam atramentu, ale niektóre, już od łokcia począwszy, mają to prześliczne zagięcie linij, stanowiące najwyższą piękność kobiecego ramienia.

Karki białe i pełne, to znów nerwowe, suche, pełne obietnic na przyszłość - wysuwają się z obcisłych kołnierzy, a nierzadko dojrzeć można przepyszną linię gorsu niektórych dziewczyn, jakby ukutych na

kobiety-matki, kobiety-karmicielki.

I cała sypialnia napełniasię w jednej chwili tą kobiecością zbudzoną, tą kobiecością w zaraniu, w pączku prawie, począwszy od źle rozwiniętych i anemią trawionych dziewczyn, aż do prawidłowo rozrosłych, przepysznych małych kobietek, świadomych swych wdzięków i czaru, jaki podobnie ukształtowane ciało wywiera.

Śmiechy, żarty, ogryzki od zjadanych a schowanych pod poduszkami jabłek, obsypały dokoła przerażoną Stasię; dziewczynki wybiegły ze swych łóżek i bose, uśmiechnięte siadały razem po dwie, po trzy, rozmawiając, śmiejąc się, częstując wzajemnie przysmaczkami. Opowiadają sobie wiele i to jakieś tajemnicze historye, od których niejedna zanosi się ze śmiechu, ukrywszy głowę w kołdrę, aby nie wybuchnąć głośno.

Stasia przymknęła oczy.

Chichot tych dziewczyn, ich szepty mieszały się ze wspomnieniami przywiezionemi z domu. W tym szmerze, jaki panował dokoła niej, dziecko odnajdowało coś ze szmeru Julki, ich stłumiony śmiech zdawał się jej dobrze znajomy.

Więc i tu rzeczy takie przygniatać ją będą i sen jej z oczów odbierać?

I tu dziecięca jej dusza spokoju znaleźć nie będzie w stanie.

Otworzyła znów oczy.

Teraz obraz się zmienił.

W wolnem przejściu pomiędzy łóżkami kilka z tych panienek tańczyło kadryla, upiększając go swymi choreograficznymi wynalazkami. Inne zanosiły się ze śmiechu, a cała niewola wiążąca te dziewczęta przez długie dnie spędzane na niewygodnych ławkach pensyonatu, zdawała się ulatać bezpowrotnie. Młodość, olbrzymie siły, temperament kobiecy, znajdowały wreszcie ujście w tej nocnej ciszy, w tych spazmatycznych wybuchach tłumionego śmiechu, w tych skokach szalonych, męczących, wyczerpujących chwilowo.

Na Stasię nikt nie zważał.

Przez chwilę tylko któraś ze "starszych" szarpnęła ją za rękę, mówiąc:

- Ależ porusz się, czarnucho - Melanica już nie przyjdzie, zrobiła swoje "rund-reise"!

Dziecko jednak leżało wciąż nieruchome, oczy tylko wpatrywały się z przerażeniem w te białe postacie skaczące, jak szalone w półcieniu

nocnej lampki, a drobne usta powtarzały:

- Matuś! moja matuś!...

* * *

Umieszczono Stasię w klasie tak zwanej "wstępnej-przygotowawczej". Było bowiem na tej pensyi klas jedenaście - dwie wstępne i osiem zwyczajnych, z których jedna podzielona była na dwie części - czwarta wyższa i czwarta niższa. Stasia umiała zaledwie czytać a kreski stawiała koszlawo i drżąco. Nikt w domu nad nią nie pracował, czytać się nauczyła od starej klucznicy, która wskazywała jej litery na zatłuszczonych kartkach "Złotego ołtarzyka". Zamianowali ją więc "wstępniakiem" i sama przełożona w asystencyi Melanicy zaprowadziła ją do klasy.

Jedwabna suknia pani Gierczykiewiczowej szeleściła wspaniale, gdy przechodziła przez pokoje zapchane pensyonarkami a panny jak na komendę wstawały, składając niskie ukłony ze zgrzytem powykrzywianych obcasów o nierówną podłogę sali. Pani Gierczykiewiczowa, zakamieniała romantyczka, nosząca "Konrada", "Maryę" i "Nieboską komedyę" pod pachą, przesyłała dyskretny uśmiech swym pensyonarkom, udając, że nie domyśla się nawet wcale dwuznacznych min, jakie jej wychowanki robią poza jej plecami. Ona, sztywna i wyprostowana, obnosiła swą suknię jedwabną i romantyczną twarz wdowy po profesorze z pozornym spokojem kobiety pewnej siebie i szacunku,jaki wzbudza dokoła. Wreszcie cała skąpana w falach poezyi dbała mało o to, co się po za nią działo. Byle szło naprzód, dzień za dniem i byle pozostawiono jej wykłady o ubóstwianych poetach. To jej wystarczało.

Stasia, przerażona i milcząca, zasiadła we wskazanej ławce. Koło niej roiło się od dziecinnych twarzyczek. Była to godzina religii, godzina uroczysta dla tych drobnych istotek, które katechizm dla klas wstępnych uważają za wynik najwyższej mądrości, Stasię zasad religii uczyła matka jeszcze, wskazując jej gwiazdki płonące na niebie. Mówiła jej wtedy łagodnym głosem: "Bóg jest tam" - a dziecko otwierało szeroko swe czarne oczęta, powtarzając za matką: "Bóg jest tam!"

Księdza katechety nie było jeszcze w klasie. Stasia, ulokowana w pierwszej ławce, nieśmiała początkowo oderwać oczów od pulpitu. Ławka, na której siedziała, była za wysoką do jej wzrostu, wskutek czego nóżki dziecka zawisły w powietrzu i drętwiały od niewygodnej pozycyi. Pulpit z ordynarnego drzewa, pomalowany czarną farbą, wznosił się przed nią, jakby jakaś wielka szafa lub trumna na wzdłuż postawiona.

Kałamarz oblepiony mazią, czernił się jak wielka dziura a powierzchnia szufladki porznięta scyzorykami, pokłuta, poplamiona - przedstawiała nieponętny widok. Z głębi pulpitu dobywał się stęchły zapach starej wędliny, widocznie pozostawionej tu przez jakąś pensyonarkę od dłuższego czasu. Dokoła panowała ciężka atmosfera, na którą składały się oddechy i wyziewy blisko trzydziestu dziewczynek natłoczonych w zbyt ciasnej przestrzeni. Stasi przywykłej do przeczystej atmosfery pól i lasów zabrakło powietrza - oddychała ciężko, doznając nieopisanych nudności. Powoli jednakże przyzwyczajać się do tego poczęła a małe jej płuca dyskretnie brały okruszynę powietrza, jaką miały sobie wydzielone. Głowa ją tylko rozbolała, ale na to nikt nie zważał. Przełożona właśnie z uśmiechem obchodziła ławki, dzieci za jej zbliżeniem wstawały jak automaty, mające miny istot schwytanych na złym uczynku. Żadnego łącznika serdecznego nie było pomiędzy niemi a tą wysoką kobietą, która szeleszcząc jedwabi mi, zbliżała się do nich po ukłon należny jej stanowisku. Źrenice dzieci unikały widocznie spojrzenia jej własnych oczów, które nic macierzyńskiego w sobie nie miały. Była to dla nich tak nazwa "pani" - zjawiająca się jak Deus ex machina, od czasu do czasu podczas lekcyi religii. Bały się jej w swej dziecięcej naiwności i w duchu prosiły Boga, aby "pani" jak najprędzej klasę opuścić chciała. Poza plecami przełożonej widniała sucha postać Melanii - z roztarganą, mimo usiłowań, grzywką, w męskim kołnierzyku pod kościstą brodą. Zjawiały się zawsze razem; ta przełożona i jej popleczniczka, jedna miodowo uśmiechnięta, druga chmurna i wiecznie rozłoszczona, pełna niechęci do świata i ludzi. W wyższych klasach pomiędzy dorastającemi dziewczętami, Melania czerpała złość więdnącej kobiety - tu zaś między temi dziećmi o złotych lub ciemnych kędziorkach, niezadowolenie z chybionego powołania, jako matki i żony. Nagle zrobił się ruch pomiędzy panienkami. Stasia podniosłagłowę - z ławek zaczęły wychodzić powoli dziewczęta o rudawych lub ciemnych kręconych włosach i krogulczo zakrzywionych nosach, Po charakterystycznem skrzywieniu ust, pewnem zaniedbaniu w ubraniu i olbrzymiej ilości łupieżu, obsypującego plecy clemnych staniczków, poznać można było łatwo, kto są te panienki siadające osobno, w ławce ustawionej tuż pod samem oknem.

Były to żydówki.

Drzwi klasy otworzyły się szybko i wbiegł raczej, niż wszedł, ksiądz, ubrany w starannie skrojoną i uszytą sutannę. Jego płaska, dziobata twarz dobrze ogolona, miała wyraz wielkiej dobroduszności i

roztargnienia. Uśmiechem powitał przełożoną i pannę Melanię, która niskim ukłonem odpowiedziała na to nieme powitanie i zasiadłszy przed wypoliturowanym stoliczkiem, przeżegnał się szybko, połykając wyrazy. Wszystkie panienki uczyniły to samo. Stasia jedna siedziała nieruchoma, zapatrzona w kołnierzyk księdza, haftowany białemi paciorkami. Napróżno siedząca obok niej dziewczynka, złotowłosą, rumiana i dobrze odżywiana, potrąciła ją zlekka, Stasia siedziała nieruchoma, patrząc ciągle na kołnierzyk księdza.

Ksiądz Tulicki zwrócił się do przełożonej,

- Nowa duszyczka? - zapytał z uśmiechem.

Pani Gierczykiewiczowa zbliżyła się ku stolikowi

- Wczoraj przybyła - odparła, a pochylając się ku księdzu, dodała prawie głośno - podobno nieszczęśliwe dziecię ma ohydne domowe stosunki, lękam się, czy nie będę żałować, żem ją przyjęła...

Oczy wszystkich dziewczynek zwróciły się nagle na Stasię, która doznała takiego uczucia, jakby ją kto targnął za włosy. Ciemny rumieniec zabarwił jej twarzyczkę. Te kilkadziesiąt par oczów, które utkwione w siebie przeczuła, ukłuły ją do głębi serca. Cóż ona zrobiła, aby żałowano już, że ją przyjęto? Aluzyi do "ohydnych stosunków domowych" nie zrozumiała, ale uczuła się nagle poniżoną w oczach tych wszystkich panienek.

Ksiądz tymczasem pokręcił głową.

- Ha! zobaczymy, zobaczymy - wyrzekł, wpatrując się badawczo w ciemną twarzyczkę dziewczynki.

- Trzeba ją wyegzaminować - dodał, powstając z miejsca.

Dzieci siedzące na ławkach aż poprawiły się z wielkiej uciechy.

- Miły Boże! egzaminować będą tę czarną dziewczynę! Pewno niewiele umie.

- Wstań! - zakomenderowała panna Melania.

Stasia, posłuszna temu rozkazowi, zsunęła się z ławki, w skutek czego utonęła prawie za wysokim pulpitem.

- Umiesz paciorek? - zapytał ksiądz.

Stasia milczała długą chwilę.

Paciorek... pewnie że umie. Tyle razy mówiła go za mamą!...

- Odpowiedz! - nalegano na nią ze wszystkich stron.

- Umiem - wyjąkało dziecko.

- Powiedz cały głośno i wyraźnie - zawyrokował ksiądz.

Po długiej chwili, ozwał się z za wysokiego pulpitu cichy, drżący głosik, mówiący powoli Modlitwę Pańską. Było coś rozrzewniającego w tych dziecinnych dźwiękach, proszących o "odpuszczenie win" i "chleb powszedni". Modlitwa dobiegała do końca, dziewczynki siedzące na ławkach ze skwapliwością wielką wsłuchiwały się, chcąc domacać się jakiegoś błędu. Ksiądz Tulicki słuchał prawie obojętnie, nadstawiając ucha, nagle podskoczył a lakierowane buty zaskrzypiały przeraźliwie.

- I - opuściłaś i - zawołał - i nie wódź nasna pokuszenie, i! tam jest i!

Panienki zaszemrały na ławkach, nawet żydówki podniosły głowy.

Stasia urwała przerażona.

O jakie "i" chodzi temu księdzu, który rozwiewając poły sutanny, rzucił się ku niej a teraz podskakiwał, jak lalka na sprężynach? Przełożona wzruszyła ramionami, jakby mówiąc: "a co - niemiałam słuszności?"

Melania zacisnęła zęby.

Wszystko to dostrzegła Stasia z po za owego pulpitu.

Gorycz i nienawiść przepełniła jej serce. Egzamin jednak trwał dalej.

- Kto cię stworzył? - pytał ksiądz.

- Pan Bóg.

- Gdzie jest Bóg?

Stasia podniosła ciemne swe źrenice i spojrzała w górę.

- Tam! - odrzekła, chciała dodać - nad gwiazdami - ale urwała, bo zamiast czystego niebios sklepienia, dojrzała popękany sufit, z którego tynk zaczynał po kątach opadać.

Tymczasem ksiądz zbliżył się groźny, surowy.

- Gdzie: "tam"?

Głos jego brzmiał dziwacznie.

Stasia milczała.

Po niefortunnym występie z pacierzem, bała się powiedzieć coś niestosownego - naglona jednak, zdecydowała się odpowiedzieć:

- Nad gwiazdkami.

Teraz oburzenie starszych a wesołość młodych nie miała granic.

Zkądże przybywa ta rozczochrana dziewczyna, niemająca pojęcia o

najpierwszych zasadach katechizmu?

Cóż to za kacerkę między siebie wpuśzczono? Bóg nad gwiazdami.

I ksiądz, chcąc dać naukę tej małej pogance, ponowił swe zapytanie, zwracając się ku brzydkiej, ospowatej dziewczynce, siedzącej po prawej stronie Stasi.

Dziecko to porwało się szybko z ławki z szelestem krochmalonych spódniczek.

- W niebie, na ziemi, i na każdem miejscu - wyrecytowała pośpiesznie, jak pozytywka grająca.

- Ślicznie, ślicznie! - chwalił ksiądz, a ospowaty potworek rzucał na zgnębioną Stasię tryumfujące spojrzenie i błyskał złośliwie małym pierścioneczkiem, który miał na palcu.

- Kto cię uczył religii? - zapytał ksiądz, zwracając po Stasi.

- Mama.

Przyciszone śmieszki dały się słyszeć dokoła.

Ksiądz nie odpowiedział nic, tylko wzruszywszy ramionami, zbliżył się do przełożonej.

- Duszyczka zbłąkana, dużo pracy kosztować będzie wyplenienie z niej zgubnych naleciałości.

- Tak! tak! - potakiwała pani Gierczykiewicz, w duszy jednak przechylona trochę na stronę małej "kacerki".

To "nad gwiazdkami" porwało romantyczny umysł wdowy po profesorze.

Przeczuła w Stasi bezwiedną poezyę i przemyśliwała, czy dziecku temu nie dać coś z "poetów" do czytania, - coś łatwiejszego - pierwszą część "Dziadów" np., są tam rzeczy tak piękne.

- Będziemy rwali chwasty pełnemi rękami z duszy tego dziecka - przerwał dalej ksiądz Tulicki, poprawiając perłowy kołnierzyk.

Stasia skurczyła się pod ławką.

Zdawało się jej, że wyrywają jej "pełnemi garściami" wnętrzności i czuła ból dotkliwy - moralny i fizyczny.

- Zacznę z nią "Dziady" stanowczo - zadecydowała przełożona, wychodząc pompatycznie z klasy i wlokąc za sobą tren jedwabnej sukni i suchą postać Melanii.

I tak powoli zaczęła przechodzą ić Stasia początki moralnej i fizycznej

tortury. Ele posadzona w ławce niehygienicznie zbudowanej, z nogami napróżno szukającemi oparcia, stawiała po całych godzinach koszlawe kreski na kropkowanym najdziwaczniej zeszycie.Pulpit zbyt wysoki zmuszał dziecko do podnoszenia wysoko prawej ręki, w skutek czego jedna łopatka krzywiła się systematycznie a napływ krwi do organów lewej strony utrudniał normalne krążenie. Wskutek podobnej pozycyi, głowa przechylała się na lewe ramię - twarz przekrzywiała mimowoli a prawe oko dostrzegało ciągle ścianę nosową. Panna Śniegowska, mała, fertyczna osóbka, nauczycielka kaligrafii, podobna do małego szczura ze zmrużonemi impertynencko oczkami, kręciła się koło ławek, powtarzając bezustannie:

- Prosto! moje panienki, prosto!

Ba! ale jakże tu "prosto" siedzieć, gdy wszystko jest tak przyrządzone, aby pokoszlawić proste szkielety dzieci, Panna Śniegowska wprawdzie przekrzywiała im głowy więcej na prawe ramię, ale była to pozycya, o której mają pojęcie tylko marze tworzący arcydzieła bez modeli.

Józia Spokojczycka, po godzinnej lekcyi kaligrafii, decydowała, że jest "pokręcona jak stara warząchew" - i dla "odświeżenia" swoich kości rozpoczynała spacer pod ławkami, szczypiąc towarzyszki za łydki, które oponowały przeciwko tej torturze, wymierzanej doraźnie przez rozczochranego inkwizytora, ale milkły pobite jednem stanowczem słowem Józi.

- Cicho, bo chrzcić będę!

Ten "chrzest" był postrachem całej falangi zalegającej ławki.

Ta Józia nie żartuje! oj! oj! ona gotowa ochrzcić wszystkie od razu!...

Jedna tylko Melka nie boi się wcale. Potrząsa pysznie głową, zaufana w bogactwo ojca swego i protekcyę przełożonej. Zielone jej oczy połyskują jak dwa szmaragdy. Ona się niczego nie boi!...

Józia wygraża jej pięścią i z bibułki angielskiej strzyże wielkie kropidło - Stasia z uwielbieniem spogląda na tę pracę, która się odbywa pod ławką ukradkiem przed nauczycielką.

Stasia chętnieby dopomagała Józi, bo ta dziwaczna dziewczyna ciągnie ją ku sobie. Uśpiona przez niedolę żywość charakteru budzić się zaczyna w tem dziecku w dusznej atmosferze pensyjnej. Rzec można, że ten brak ruchu i świeżego powietrza działa na nią podniecająco. Jest niespokojna zdenerwowana. Kręci się bezustannie na ławce, oczekując na Anioł Pański zwiastujący rekreacyę. Przynajmniej wybiegnie na ganek i

rozpaloną główkę do żelaznych prętów przytuli. A przytem... jeść dadzą - bo od rana o szklance herbaty wytrwać do dwunastej dla dziecka nawykłego odżywiać się ciągle i dobrze, to cokolwiek ciężko...

Tymczasem stawia kreski i połyka ślinę. Jakże chętnie cisnęłaby piórem o zemię!... paluszki ma pokurczone a w oczach aż miga od kropek, po których pióro posuwać trzeba. Godzinę pisać! Godzinę bez przerwy, dla ośmioletniego dziecka - czyż to nie męczarnia?... Ale godziny podzielone są tu systematycznie bez względu na wiek i stan umysłu dziewczątek. Kilkoletnie dziecko pracuje tak długo nad jednym przedmiotem jak i dorosła dziewczyna. Wszystkie one męczą się jednako długo w tym zaduchu, bez podziału, bez zastosowania się do stopnia, w jakim umysły się znajdują.

I wszystkie czekają na ten Anioł Pański, który da im możność odetchnięcia swobodniej i zjedzenia kawałka chleba lub bułki.

Józia odrzuciła stanowczo pióro i zapowiedziała pannie Śniegockiej, że może ją "wykropkować" w dzienniku.Usiadła teraz chmurna, zła, zgarbiona - ku wielkiemu zdziwieniu eleganckiej Cesi, stawiającej cieniuchne, delikatne laseczki na pięknie oprawnym zeszycie. Dziewczynka ta starannie ufryzowana, z niewielką "tiurniurą", wszytą poniżej pleców - patrzy z pogardą na zaniedbaną Józię a z niewielkim odcieniem wyższości na Stasię. Wczoraj już opowiedziała Stasi, że mama jej należy do arystokracyi, pomimo, że ma magazyn pod firmą "Zephirine" - i zajmuje jedenaście pokojów na ulicy Halickiej. Tylko mama nie ma czasu się nią zajmować, więc umieściła ją jako "demi-pensionaire" u pani Gierczykiewicz z wyraźnem zastrzeżeniem, aby Cesia siedziała w pierwszej ławce i obok dziewczynki z "dobrego domu".

- Nie uwierzysz, jak byłam niepewną co do ciebie - i czy mi się przesiąść znów nie każą - ale pani zapewniła mamę, że twój ojciec jest obywatelem wiejskim a matka była coś z arystokracyi...

Stasia cała spąsowiała.

Pierwszy raz w umyśle jej powstała próżnośc i chęć dorównania tej eleganckiej dziewczynce która także pociągała ją ku sobie, choć w inny sposób niż Józia.

- Mam jeszcze dwóch braci - ciągnęła dal Cesia - dwóch starszych ładnych chłopców ty ko... jakże ci to powiedzieć po polsku... lampa tów. Mama mówi, że kiedyś będą sławne bałamuty - ach!... nasze panny, te szczególniej "od przymierzania" - cieszą się serdecznie, gdy czasem Ryś i

Zyś przyjdą ze swej pensyi i wpadną do magazynu. Wesoło jest wtenczas bardzo - a panny od staników i dziurek aż pokładają się ze śmiechu, tak że mama musi Rysia i Zysia prosić, aby przestali.

Zamilkła chwilkę, poczem dodała spokojnie z jakimś dziwnym uśmiechem:

- Jestem pewna, że z tą wysoka Zosią, co wyszywa dżetem, to Ryś zna się... blisko.

I pokręciła główką powoli, ostrożnie, aby się jej loczki nie rozleciały.

- Jakto? - blisko? - zapytała Stasia.

Cesia spojrzała na nią przez ramię.

- Nierozumiesz?

- Nie!

- No! toś jeszcze... naiwna.

- Wytłómacz mi, proszę - i Stasia przysuwa się coraz bliżej, pełna niezdrowej ciekawości, szperając we wspomnieniach wyniesionych z domu, zgadując instynktem, że to "blisko", to ten chichot Julki zasłyszany wśród bezsennej nocy.

Cesia jednak wzrusza ramionami.

- Widzisz - nie wiem jak daleko jesteś zaawansowana, co wiesz a czego nie wiesz... Ja bo wiem wszystko...

Ostatnie słowa wymawia z dziwną dumą i pewnością siebie.

Stasia czuje się przygnieciona wyższością towarzyszki.

- No, więc skoro wiesz wszystko - to i mnie coś powiedz także.

- Naturalnie... nagle urywa i zmieniając ton, dodaje - "Paryż jest stolicą Francyi" mówili mi bracia, ależ tak! "Paryż...

Stasia zdziwiona spogląda dokoła.

Pomiędzy nią a Cesią, stoi brzydka dziewczyna z orderem Matki Boskiej - przewieszonym przez szyję na błękitnej wstążce.

Stoi - mruży oczy - i słodko się uśmiecha.

- Mówiłyścieo Paryżu?

- Jak słyszałaś - odpowiada Cesia trochę ostro, ale po chwili miarkuje się w swym gniewie, - chcesz pół bułki z konfiturami? - pyta przygryzając wargi.

Dziecię Matki Boskiej oblizuje usta.

- Jeżeli jesteś tak dobra...

- O proszę! bez ceremonii - weź tę większą połowę.

Dekorowana oddala się, zapychając sobie usta konfiturami. Cesia pochyla się ku Stasi.

- Strzeż się jej - szepcze - to "mysz", dlatego nosi znak, bo podsłuchuje skoro tylko widzi, że dwie panienki po cichu rozmawiają. Dla niepoznaki nazwiemy braci moich - ołówki, panny z magazynu - kałamarze, a kochać się - bibuła. Proszę cię, niezapomnij...

I uścisnąwszy tajemniczo rękę zgnębionej Stasi, oddala się, kręcąc tiurniurą i stawiając nogi zupełnie jak koń w tańcu.

Kilka dni jest zaledwie Stasia na pensyi, a tyle już nowego obiło się o jej uszy i wyryło w jej umyśle. Najprzód nienawiść dla żydówek, potem niezdrowe zwierzenia Cesi, tajemnica jakaś otaczająca rozmowę tej ostatniej, bojaźń przed dzieckiem Matki Boskiej, nienawiść dla Melanii - wszystko jak chaos kręci się w głowie dziecka. I teraz na tej lekcyi kaligrafii zmęczona, znużona, ogłupiała stawianiem kresek, mimowoli radaby choć dla rozrywki porozmawiać z Cesią lub uśmiechnąć się do Józi. W tej chwili Cesia pochyla się ku niej i strzepując kroplę atramentu szepcze:

- Wiesz, starszy ołówek bibuli się do kałamarza...

Dziecię ze "znakiem" nadstawia uszki, ale stanowczo nic zrozumieć nie może.

Tymczasem Józia skończyła swoje kropidło; jest wspaniałe, szeleści jak pióropusz generała.

- To na was - woła, obracając się ku rudym głowom, gdy nagle czuje się pochwyconą z tyłu za ręce i zupełnie ubezwładnioną.

To panna Śniegowska przesuwa jej długa, kanciastą linijkę przez plecy i ręce, przekładając jej łokcie w tył i tworząc w ten sposób rodzaj średniowiecznej tortury.

- Tak będziesz siedzieć - woła rozogniona, podskakując prawie ze złości.

Józia wściekła rzuca jej w oczy największą obelgę.

- Stara panna!

I siada po turecku na ławce, połykając łzy i próbując złamać twardą jak stal linijkę. W tem odzywa się głos dzwonka.

To Anioł Pański!

We wszystkich klasach słychać hałas piekielny.

Rekreacya!...

Godzina wolna! godzina, podczas której wolno jeść suche bułki, oddychać powietrzem małego, czworokątnego dziedzińca, gdzie się nawet drzewko nie zazieleni - godzina, w której mieszają się starsze z młodszemi, bije się żydówki, powierza tajemnice, szepcze do ucha słowa, od których twarz w płomieniach staje. I szybko, jak rozpalona lawa, przelewają się z klasy do klasy całe tłumy dziewczyn pogarbionych, pokrzywionych, anemicznych, cuchnących blednicą - pożerających kredę i ołówki. Po dwie, po trzy, ująwszy się pod ręce, szepcząc coś do siebie, starają się nie być zrozumiane przez inne, małe, lubiące podsłuchiwać i wtrącające się do rozmowy. Są tu i tak zwane "średnie", płaskie, wychudłe,brzydkie dziewczęta, niezgrabne w swych sukienkach zbyt ciasnych i krótkich, z noskami zaczerwienionemi jakąś gorączką, która je trawi w południowych godzinach. Dziewczyny te przechodzą właśnie najcięższą chwilę w życiu - bo przekształcają się z dziecka na kobietę - lecz przemiana ta odbywa się źle, powoli, nieprawidłowo. Pochylone, smutne, znękane mają wygląd dziewcząt pracujących w domach karnych i brak im tylko szarych płóciennych spodnic, aby złudzenie to było zupełne. Są tu także podlotki "elegantki" - dziewczynki, wiążące sobie błękitne wstążeczki na żółtych szyjach, z grzywkami spadającemi aż na noski. Te mają sznurówki mocno zaciśnięte w pasie i piersi wypchane chustkami do nosa - podchodzą często do okien i powracają zarumienione, zmieszane, z oczami lśniącemi niezdrowem światłem. Są pełne tajemnic a przedwczesne rozwinięcie i przebudzenie zmysłów ujawnia się w sposobie chodzenia, stawania, powolnego przymykania oczów. Cała zwierzęca natura kobiety rozpościera w nich panowanie swoje - oddychają, żyją tylko pragnieniem zmysłowych rozkoszy, jedne podniecając drugie, straszne w swych zuchwałych pożądaniach, bezwstydne a jeszcze niewinne, ohydne a przecież cnotliwe. Fantazya ich raz rozbudzona, niczem niepowściągnięta, nie zna granic; obrazy, które wspólnie przed oczyma swych dusz tworzą, przechodzą śmiałością wszystko, co wymarzyć można, a zdzierając drobnemi rękami zasłonę ostatnią, drżąc z chęci dowiedzenia się "wszystkiego", chodzą potem jak obłąkane, tułając się wśród ognistych płomieni zmysłowych, pragnąc zadowolenia swej ciekawości za jakąkolwiek cenę.

I jedna uczy drugą, objaśnia, wtajemnicza, obie drżące, z płomieniem w żyłach. Nieraz przyłącza się trzecia i czwarta i wtedy tworzy się grupa,

od której aż bucha gorąco zmysłowę, a w przyciszonych tych szeptach drżą lubieżnie tony pieszczot miłosnych.

I potem długo, długo podczas "lekcyi" widać rozpalone policzki i błyszczącę oczy dziewcząt, które przed chwilą wtajemniczone zostały w wielkie tajemnice, które tylko rozsądny i łagodny głos matki córce odkrywać powinien. A potem jeszcze w noc bezsenną młoda głowa przetrawia to, co usłyszała i w namiętnem podrażnieniu wyciąga ręce do fikcyjnej mary, wywołanej opowieścią swych towarzyszek, zasłyszaną w tem prawdziwem - najprawdziwszem... przedpiekle.

* * *

Z początku Stasia tułała się w tem wielkiem mrowisku dziewczęcem, sama, nie przyłączając się do żadnej grupy - jedząc tylko swój kawałek zeschłego chleba posmarowanego powidłami i przyniesionego na tacy przez zasmoloną Frankę. Ta Franka, prawa ręka pani Gierczykiewicz, druga Melania, tylko zawiadująca wydziałem gospodarczym, trzęsła całą pensyą, dysponując obiady, wydzielając śniadania, podwieczorki i kolacye. Dziewczyna z ulicy, pełna najgorszych skłonności - przywędrowała na pensyę jako pomywaczka i przyniosła, zamiast tłumoczka z rzeczami, rocznego chłopaka, którego schowała czemprędzej pod łóżko kucharki. Powoli - wybiła się na godność kucharki, ujęła ster rządu w swoje ręce, usunęła nieporadną, pełną poezyi i rozanielenia, panią Gierczykiewicz, na plan drugi, wydobyła chłopca z pod łóżka i dziś stanowi wielką powagę, z którą każda z pensyonarek liczyć się musi. Karmiwięc panny źle - kupuje mięso z tanich jatek, często krowie; zamiast masła, używa frytury, kartofle i jarzyny są na wpół przegniłe, kawa prędzej do węgla z wodą niż do kawy podobna. Dzieci pod wpływem podobnego pokarmu schną, chudną, źle rosną, lecz Franka składa ciągle pieniądze i co miesiąc odnosi sumkę do kasy oszczędności. Franek zaś, który wyrósł na kilkunastoletniego nicponia, smaruje sobie buty masłem i wymyśla pannom, gdy przechodzą przez ganek. Gdy kto zrobi uwagę France, gniewa się strasznie, wymyśla i tłucze rądlami o podłogę. Sama Melania się jej lęka i schodzi jej z drogi. Czuje bowiem, że pensya łatwiej istnieć będzie bez niej, niż bez Franki. Przytem panny, zwłaszcza "duże", bardzo psują kucharkę - głaszczą ją po twarzy, wtykają w rękę pieniądze, prezenta. Ona niby nie słucha a tymczasem głową kiwa i listy jakieś bierze, pod pierzynę chowa, albo znów coś długo szepcze i przytem palec do nosa przykłada. O czem mówią, wie tylko Franek, co z butami na matki łóżku leży i rudy łeb z pościeli wychyla a w

kułak się śmieje! Oho! on wie nie jedno! i gdyby tak chciał te piękne panny rozebrać po swojemu i przed oczy ludziom pokazać, to ładnieby się pokazały! One się nim interesują - wie o tem także, nieraz słyszał, jak mówiły do siebie całe zaczerwienione:

- Ten Franek - to dziecko Franki, ale takie... co to wiesz!...

Oj! oj! pewnie że one "wiedziały" i to dobrze. Franek aż się za brzuch ze śmiechu trzymał, jak matce raz pachnący list z pod pierzyny ukradł i roztworzył. Czego tam nie było!... co to za kochanie! a wszystko jednej panny z freiwiligerem od ułanów, który ciągle pod oknami chodził.

Taka to już "wie"... i to bardzo dokładnie. Albo ta duża Mizia, co tak się wykręca jak fryga i ręce ma takie białe jak opłatek w kościele. Niby to anioł, taka jasna i miła, a tydzień temu Franek widział ją, jak się całowała z profesorem historyi. Całowała i to naprawdę! Franek widział i skrzypnął na złość drzwiami, a Mizia poleciała do klasy czerwona i przestraszona. Zresztą, one wszystkie aż się trzęsą do mężczyzn, za tymi profesorami waryują, a co się po ulicach studentów i "roczniaków" włóczy, to wie Bóg jeden a Franek drugi. Ale Franek co wie, to wie dla siebie - gadać tam nikomu nie będzie, jeno jak która z nich przechodzi, to albo pluje, albo się jej w nos śmieje. Złe są wtedy jak jędze, lecz on niewiele sobie z ich złości robi.

- Ot, małpy! i tyle...

Jedną, tę nową lubi, tę Stasię z czarnemi oczami, bo dobre to jeszcze, małe i o złych rzeczach niewie. To też jak czasem przyjdzie do kuchni po wodę podczas rekreacyi, albo zawołać Franki do pokoju, to Franek zrywa się się na równe nogi i trze czuprynę, że go łeb boli. Wody jej da, a ona grzecznie podziękuje i uśmiechnie się tak ładnie, jak aniołek na obrazku. Po tej to znać, że jeszcze "wszystkiego"nie wie - ale skoro tu dłużej zostanie, to się zaraz odmieni! Nauczy się listy pisać i profesorom na szyję wieszać... A szkoda jej! Szkoda, bo taka świeżuchna, że Franek radby ją z ziemi podnieść, na stół postawić i wciąż na nią patrzyć. Ona też od niego nie stroni, tylko rozmawia z nim łaskawie, grzecznie, jak na panienkę przystoi. Nie nazywa go "ulicznikiem", tak jak te inne, co się po kątach włóczą i oficerom róże z okien rzucają.

I w zepsutym tym chłopcu, skąpanym w pogardzie kobiet, których rozpustę i złe instynkty, on, przedwcześnie rozwinięty, doskonale pojmował, zbudziło się jakieś przywiązanie dla tej czarnowłosej dziewczynki, która nagle wpadła w to zaklęte koło, aby opalić swe skrzydła, zbrukać duszę, obudzić zmysły i skalać się przed czasem.

Radby ją ostrzegł od złego, ale nie wie, jak wziąść się do dzieła.

Na początek przecież rzuca jej przestrogę.

- Aby się panna z freiwiligerem nie wdawaj. Stasia otwiera szeroko oczy.

Nie wie, co to za "freiwiligery" i zastanawia się nad tem słowem. Prędko jednak pojmuje - ten wyraz to nazwa... żydówek.

- O, nie! - odpowiada, wydymając usteczka - ja takich stworzeń nie cierpię.

- Bardzo dobrze - konkluduje Franek - będzie jeszcze z panienki co porządnego, nie tak, jak te inne... O! niech tylko panienka patrzy, co to ze studencikami wyprawiają!

I palcem wskazywał na ganki okalające całe piętro domu. Na gankach tych pierwszego i drugiego piętra stało w tej chwili do dwustu dziewczynek różnego wieku i wzrostu. Wypędzono je na ganki - raz, aby odetchnęły "świeżem powietrzem", powtóre, aby klasy zamieść można. Blizkość jednak miejsc ustępowych zanieczyszczała powietrze, tak, że dzieci dusiły się formalnie ohydną wonią, drażniącą nerwy. Stały więc zbite w masę, jako owce przeznaczone do strzyży, chmurne, smutne, pełne przedwczesnej powagi. Drobnemi rączkami trzymały się prętów żelaznych, wystawiając przez otwory nogi obute mniej więcej starannie w pończochy osuwające się dokoła chudych łydek i buciki, którym brakowało połowy guziczków. Niektóre pluły na bruk dziedzińca, pluły uparcie z figlów, lub trawione nudnościami - znużone kłębami robactwa, które nosiły w sobie. Jedna, blada, z wielką głową i oczyma, jakby pływającemi w oliwie, siedziała na pace od śmieci w samym kątku ganku i skurczona, pochylona naprzód, zdawała się podlegać wielkiemu cierpieniu. Ta miała solitera i rzeczywiście przechodziła straszne męczarnie w tym zaduchu i z powodu małej ilości pożywienia, jaką jejwydzielano. Przytem była pośmiewiskiem wszystkich koleżanek. Józia nazywała ją "tasiemczynią" i gdzie ją tylko spotkała, prosiła o półtora łokcia tasiemki. Dziecko chwytało się wtedy obiema rękami za głowę, co wprawiało w szaloną wesołość wszystkie te panienki. Brak serca przejawiał się w tych małych istotach, rozwijających się wspaniale na niekorzyść swą moralną. Nie odczuwały cierpienia drugich, nie widząc najmniejszej troskliwości ze strony starszych i przełożonej. Wszystkie prawie cierpiące na anemię były egoistkami, wierzącemi własnym dolegliwościom. Dla drugich były nieubłagane.

Wielka także liczba tych dziewcząt miała blędnicę rozwiniętą do największej potęgi. Niektóre były tak blade, że zdawały się kropli krwi nie mieć w żyłach. Gdy tak stały na ganku, w szarem świetle jesiennem, wydawały się jak grupy dziewcząt zmarłych przed kilkoma dniami. Poowijane szalami, drżały od zimna, a ręce ich białe, przejrzyste, zimne były w ujęciu, jak ręce umarłych. Dziewczyny te spały, stojąc oparte o ściany - nie biorąc udziału w rozmowie, nie zajmując się niczem, konając powoli, zastygając w tej bladości, która je całunem okrywała.

Pani Gierczykiewicz, pisząca studyum o "Dantyszku" - nie miała czasu dostrzedz tych bledniejących twarzyczek, z których życie zdawało się uciekać, lecz gdy złe doszło już do najwyższego stopnia i Franka lub panna Melania zadecydowały, że trzeba zasięgnąć porady lekarskiej, używała starego swego znajomego - siwowłosego doktora, który leczył ją i dopomógł jej mężowi przenieść się do wieczności. Wzywano pacyentkę do pokoju samej pani - opukano przez sukienkę, kazano kaszlnąć dwa razy i liczyć do trzech. Poczem doktór zapisywał nieodmienne "pigułki Blancarda" i "dużo ruchu", a pani Gierczykiewicz, uspokojona, dumna z wypełnionego obowiązku, siadała do swego biurka, aby analizować dalej pracę nieśmiertelnego Juliusza.

Panny tymczasem bladły coraz bardziej, słaniały się, chodząc po ganku, tak jak miały przykazane przez pannę Melanię, aż wreszcie, nie mając już sił, stawały rzędem pod ścianami, jak wysortowane trupy i marzyły chorobliwie, oddychając ciężko. Gdy wróciły do domów na święta lub wakacye, matki, przerażone bladością córek, roztwierały szeroko ręce - ale one senne i wycieńczone przechodziły mimo i kładły się gdziekolwiek, zasypiając natychmiast.

Mimo to kazano im powracać na pensyę po upłynionym czasie, a matki odwoziły je same, ubolewając, że "córka tak źle wygląda"... W swych płaskich umysłach wynajdywały jednak wymówkę: "to wiek krytyczny - przejściowy" i rade, że się pozbyły kłopotu, zostawiały bladą jak opłatek córkę w tym przedsionku piekła, aż złowieszczy, suchy kaszel i krwawe plwociny nie oznajmiły, że ratunek zapóżny - i suchoty rozwinięte... Dziewczyna szła do grobu z patentem sześciu klas ukończonych i gdy blada w swym welonie oblubienica leżała w trumience, bukiet mirtowy zapadał się na wklęsłej dece piersiowej i zapadłej mogile.

Lecz pensya dzieliła się na dwa rodzaje istot męczących się w tych ścianach. Panny "stałe" i "przychodzące".

Stałe oddane były przez rodzicówna przepadłe - na wieczność. Dnie i

noce całe zamierały pomiędzy stosami książek, atlasów lub szeptów przyciszonych, szelestu karteczek pisanych na rożku ławek, róż rzucanych przez okna lub wciąganych za pośrednictwem nitki, albo ukrytych pod brudnym fartuchem Franki. Galicyjska młodzież jest bardzo łakoma i krąży jak zwierzę koło okien pensyjnych. "Pensyonarka" - to kąsek wykwintny, a tak spragniona jest upadku, że sama prawie pociąga za sobą. A przytem... profesorowie, a studenci mieszkający o piętro wyżej! - czy to się nie liczy?

Druga serya dziewcząt tak zwanych "przychodzących", są to te, które przychodzą na kilka godzin porannych, a potem powracają do domu - te właśnie wnoszą najstraszniejsze zatrucie w mury pensyjne.

Najczęściej córki rodziców mało zajmujących się wychowaniem dzieci, przez pół dnia zbierają w domu i za domem rozmaite wiadomostki, któremi się dzielą ze "stałemi" pensyonarkami. Są one poprostu przewodnikami elektryczności pomiędzy dziewczętami zamkniętemi w murach pensyjnych a resztą świata. Wyświeżone, wystrojone, przybywają co rano z zapasem nowych wiadomości nabytych najczęściej w kuchniach i przedpokojach i jeszcze nie zdejmując nawet rzemyków z paczki książek, mówią do swej przyjaciółki:

- Moja droga! mam ci straszną rzecz do powiedzenia... Kaśka mi to wczoraj wytłómaczyła, gdy rodzice poszli do teatru.

I rozpoczyna się "opowiadanie Kaśki", długie, przyciszone, pełne śmieszków, chichotów stłumionych i wyrazów technicznych. Cały brutalny bezwstyd ordynarnej sługi zostaje przetransportowany w ten sposób w uszy pensyonarki, drżącej całej pod wpływem tych tryumfalnych zwierzeń.

Lub inne, niemniej szkodliwe wpływy, przynoszą ze sobą te dziewczęta, całe przesiąknięte jeszcze atmosferą ulicy i hałasu, jaki na niej panuje. Widziały to lub owo - suknie angielskie nieporównanie obcisłe, kapelusze z ptakami. Panie malują się w ten sposób a mężczyźni tak zaglądają w oczy paniom. Wczoraj narzeczony starszej siostry całował ją w szyję a listonosz uszczypał w ramię pokojówkę, gdy mu drzwi otworzyła. Ojciec wrócił późno a mama, zanosząc się z płaczu, wołała - "wiem! wiem gdzie byłeś, znów u tej Józki - ale ja się zemszczę, ty niegodziwcze"... Pan Adolf codzień, gdy tatko pójdzie do bióra, przynosi mamie książki a mama nawłóczy wtedy lila wstążeczki do białego negliżu i wylewa całe flakony perfum na włosy. I wszystkie brudy domowe, największe tajemnice są tam wyciągane, upiększane, przetrawiane w ogniu tej przedwczesnej

ciekawości.

I tak ciągle, ciągle wzrasta ta ciekawość dziwna, chorobliwa, przechodząca w obłęd. Pensyonarki "stałe" wybiegają naprzeciw "przychodzących" do przedpokoju, aby nie stracić chwilki wolnej od lekcyi. Gdy podczas wykładu szeptać nie mogą, piszą do siebie karteczki lub całe bruliony napełniają podobną korespondencyą. "Przychodzące", wiecznie zakochane, pośredniczą najczęściej w miłostkach pensyjnych i narzucają swych braci, kuzynów lub znajomych przyjaciółkom. Napróżno panna Melania ustanowiła order Matki Boskiej i kupiła piękną niebieską wstążkę i srebrny medal ku temu celowi. Wychowanka Sacré-Coeur chciała i tu zaprowadzić modę szpiegowaniadzieci jedno przez drugie. Kilka amatorek, z tych co to cały katechizm na palcach umieją, znalazło się, ale pensyonarki prędko porozumiały się ze sobą. Wynalazły język na wzór żargonu złodziei, umówiły pomiędzy sobą kabalistyczne znaki i "dzieci Maryi" zostały wyprowadzone w pole. Miały jednak jeszcze i tak dosyć do czynienia, podpatrując postępki panien, ale łatwo dawały się przekupić i często bułka z konfiturami załatwiała całą sprawę...

I tak teraz na tym ganku widzą dużo, lecz usiłują nie widzieć, bo za wiele panien trzebaby było odrazu skompromitować. Na trzeciem piętrze mieszkają studenci, rozrosłe, ładne chłopcy w zniszczonych surducikach. Teraz wyszli także na ganek i przechylają się przez baryerę, aby lepiej im było patrzeć.

Panny prostują się jak świece, czują obecność mężczyzn instynktem samic, elegantki poprawiają grzywki, obciągają sukienki na biodrach. Nawet te blade, cierpiące na blednicę, otwierają oczy i uśmiechają się chorobliwie. Dziewczynka mająca solitera schodzi z paki i przygładza włosy na swej wielkiej, niekształtnej głowie. Wszystko się zbroi, uśmiecha, odżywa pod wpływem magnetycznych spojrzeń, pożerających je z góry. Przebudzone zmysły drżą całe w gorączce na widok tych chłopców, którzy, paląc papierosy, przybierają miny zwycięzców. Starsze panny - te, za któremi biegają oficerowie - odwracają głowy z pogardą. Studenci! - smarkacze! - ale pomimo to spoglądają ukradkiem na te świeże, zdrowe twarze, zawieszone nad niemi w powietrzu. Jakiś prąd magnetyczny przebiega z piętra na piętro - oddechy gorące dziewczyn płyną ku górze owiewając palącemi falami postacie chłopców. Oni, zapatrzeni, dumni tem pożądanien. jakie odczuwają, przesyłają im całusy i urywane słowa, gorące, namiętne...

Z ciasnej klatki dziedzińca wznosi się w górę cała gama zbudzonej

namiętności, chorobliwych rozdrażnień, pragnień, pożądań. Z tych ciał młodocianych płyną całe prądy życia i pragnienia rozkoszy. A tymczasem panna Melania kłóci się z Franką o ilość śliwek użytych do zupy, panna Śniegowska układa systematycznie kajeta kaligraficzne, panna Fitz, Niemka, zwija bawełnę, panna le Roi, Francuzka, czyta "Jupes courtes" Catûle Mendeza.

Dwie tak zwane "pepinierki", to jest panny, które ukończyły pensyę i dopomagają nauczycielkom, dozorują zamiatania klasy a ładna i młoda panna Jadwiga, nauczycielka arytmetyki i faworytka całej pensyi, chichocze się widocznie z profesorem historyi, pięknym, rozrosłym blondynem.

Pani Gierczykiewicz napisała 157-mą stronicę analizy "Dantyszka" i z pochylonym grzbietem kreśli i kreśli coraz to nowe kartki. Papier i jedwab szumi tylko dokoła pracującej kobiety... pracującej dla młodego pokolenia! Sucha, cienka jak osa, miga tylko wyschłą ręką po papierze, zasmarowując całe libry tegoż, pełna poświęcenia dla młodzieży, "którą tak umiłowała"... A tam tymczasem, na gankach tłoczy się ta młodzież chorowita, wybladła, drżąca od anemii, lub zmysłowej gorączki. Wszystkie te dziewczynki, oddane pod opiekę tej przełożonej, budzą swe serca i zmysły przedwcześnie, ogarnięte szałem i histeryą. Jedna Józia tylko, wolna od kłopotów miłosnych, wywiesza swój język, jakwielki czerwony sztandar i urąga studentom z całą dezinwolturą ulicznika.

Oto - co Franek chciał pokazać Stasi przez okno kuchenne; oto, na co patrzył codziennie, gdy wrócił od majstra, gdzie terminował od dwóch lat; oto, co go wprawiało w pogardę najwyższą dla tych dziewczyn, których zepsucie własną mierzył miarą. I teraz, oparłszy się na oknie, plunął z całą złością i wyrzekł z nieporównaną intonacyą głosu:

- Ot! małpy!

* * *

Profesorowie, którzy w "wyższych klasach" wykładali panienkom rozmaite chaotycznie skomplikowane przedmioty - stanowili dziwny legion mężczyzn, legion jakichś istot na wpół wybrakowanych, żywiących całą masę nienawiści dla tych krótkich spodniczek, których szelest był im nieznośny, prawie wstrętny. Siedząc na swych niewiele podniesionych katederkach, złożonych ze stolika i wyplatanego krzesła, obejmowali wzrokiem cały łan tych jasnych lub ciemnych główek pochylonych na lewe ramię w niekształtnem, leniwem zaniedbaniu. Powolny rozwój kobiety nasuwał się im przed oczy i jakaś wzgarda przejmowała

rozwiniętych mężczyzn na widok tego wykłuwania się gąsienicy w motyla. Głupota lub wstrętne, nadto szybkie budzenie się przekornej inteligencyi, ospałość lub jakaś febryczna granicząca z demencyą ruchliwość, drażniły niewypowiedzianie tych ślimaków zaskorupiałych, dla których "kobieta" jest istotą "niższego rzędu". I zaprawdę, spędzając po kilka godzin dziennie w towarzystwie tych dziewcząt, znosząc ich ironie, dowcipy, bezczelną arogancyę, lub bezmyślny idyotyzm, przepędzani odgłosem dzwonka z klasy do klasy - profesorowie wciągali w swe płuca wszystkie niedoskonałości kobiety, której umysł i ciało błąka się po rozstajnych drogach. Wstręt, jaki czuli do tych dziewczyn poplamionych kredą, atramentem, źle ubranych, głupich lub zaspanych, był zresztą zupełnie usprawiedliwiony i wzrastał odpowiednio do wysokości klasy. Panny klas średnich dręczyły swoich profesorów płaskiemi dowcipami kutymi w ciszy nocnej, lub w gwarze południowej rekreacyi - te "większe" - "starsze" straszniejsze były stokroć swą wielką, niepohamowaną namiętnością rozbudzonych organizmów.

I niejeden "profesor" wolał jeszcze rozczochrane koncepta "czwartej klasy", niż różowe lub niebieskie kokardy "ósmej". Płonące źrenice dorosłych dziewczyn, szamoczących się namiętnie wśród ciasnych ścian pensyi, przerażały tych zapleśniałych ludzi. Każdy z nich miał żonę, dobrą, poczciwą kobietę - kładącą się spać w czepku związanym uczciwie pod brodą a panny te pochłaniały go wzrokiem w którym jego zastygły umysł, czytał całe piekło obietnic i namiętności. Nie!... stanowczo wolał "młodsze" - tam przynajmniej można było usrzedz się przykrości, będąc pobłażliwym, skracając godziny, nie budząc słodko drzemiących, nie "wyrywając" leniuchów. Ale tu, przed temi kilkunastoma dziewczynami, których grzywki pofryzowane nastrzępiały się nad brwiami pomalowanemi korkiem, których staniki dobrze wypełnione, podane naprzód, zdawały się czynić mu wyzywające propozycye - wobec tych rąk białych o różowych paznokietkach, które niby wypadkowo ocierały się o jego ręce, gdy chciał poprawić figurę geometryczną, nakreśloną na tablicy... nie! - wobec tego profesor czuł się bezsilny. Te ciała dziewic uśmiechniętych, rozbudzonych, mieszały go i trwożyły - lata spędzone wśród książeki w atmosferze wierności małżeńskiej nie dawały mu dosyć środków obrony przeciw temu potokowi gorąca, jaki ku niemu spływał. Mieszał się więc, pocił i prosił Boga, aby jak najśpieszniej panna Melania dzwonkiem swoim uwolniła go z tej męczarni. Czasem, w wypracowaniach, wziętych do domu, do poprawy, znajdował maluchną karteczkę, przypiętą kokieteryjnie szpilką do zeszytu. Słowa miłosne,

gorące, krótkie, urywane, przesuwały się przed jego zmęczonemi oczami; on przerażony, drżący, zamykał zeszyt, nie patrząc nawet na pierwszą stronicę, gdzie zwykle błyszczało nazwisko właścicielki. Nie chciał wiedzieć, która to z nich czyni mu podobne wyznanie - czuł, że niepodobieństwem byłoby mu później spojrzeć w oczy tej dziewczyny. I tak zmęczony, jak zwierz ścigany tą bezustanną kobiecością, goniącą za nim nawet w ciszy nocnej, włóczył się z klasy do klasy, przybity, znękany, śmieszny - drżący pod wpływem tchnień gorących lub szyderczych docinków.

Nie obeszło się tu wszakże bez wyjątków. Nie wszyscy profesorowie mieli długie surduty i brody krzywo ostrzyżone. Byli pomiędzy nimi ludzie młodzi, pełni życia i pociągu do tego, co miano "kobiety" nosi. Pani Gierczykiewicz, oderwawszy się od swego "Dantyszka", chwilami czuła pewien skrupuł, gdy patrzyła naprzykład na takiego pana Osowickiego, profesora historyi. Wysoki, barczysty, doskonale zbudowany, miał wprawdzie twarz zeszpeconą ospą, ale jakież niezrównane bakembardy i długą fryzurę lekko sfalowaną. Ubrany correct, z kwiatkiem w butonierce, był bożyszczem całej pensyi. Wiedział o tem i był paszą tego małego haremu w moralnem tego słowa znaczeniu. Kąpał się cały w tem uwielbieniu i miłości, jaką budził we wszystkich prawie serduszkach dziewczęcych. One nazywały miłość dla Osowickiego poprostu "chorobą". Ot - przyjść na każdą musiała, jak szkarlatyna lub wietrzna ospa.

- Masz chorobę - mówiła jedna do drugiej, skoro dostrzegła gorączkowe wypieki na twarzy swej towarzyszki, gdy Osowicki uśmiechnięty wsuwał się do klasy.

Dziewczyna zakrywała twarz zeszytem, na którym robiła notatki a ręka, drżąc cała, nie mogła utrzymać pióra.

- Nie bój się, to przejdzie - zapewniała ją towarzyszka - ja miałam tę chorobę w trzeciej, ale minęła mi już dawno... Dwa razy od tej pory się kochałam...

Tymczasem profesor, uśmiechając się tajemniczo, obejmując miłośnie wzrokiem całą klasę, jakby brał ją w bezsprzeczne posiadanie swoje - zajmował miejsce i otworzywszy "Pütza" - rozpoczynał - "wykład" - to jest poprostu dosłowne czytanie z leżącej przed nim książki.

"Chore", to jest zakochane w profesorze dziewczyny, wpatrywały się tymczasem jak w tęczę, w ospowatą i lekko upudrowaną twarz profesora, a nerwowe drżenie przebiegało ich ciało. On widział wrażenie, jakie robił

na tych drobnych istotach, tak nędznych w swym leniwym rozwoju i niemal z okrucieństwem lubował się w wyprowadzaniu na jaw ich namiętnostek ukrytych.

Podchlebiał im, mówiąc "pani" dwunastoletniej dziewczynce, drżącej jak liść pod jego wejrzeniem - pod pozorem obejrzenia notatek, przywoływał do siebiei przysunąwszy blisko, wpatrywał się w oczy - pił jak wampir krew młodą na twarz dziewczynie tryskającą. Rozsypywał umyślnie książki, aby ukląkłszy, spojrzeć na dziecinne odsłonięte wysoko nogi, kryjące się pod ławki pod wpływem tego spojrzenia.

Był to rozpustnik wyrafinowany, drażniący swe zmysły wzrokiem, słuchem, ukradkowem dotknięciem. Rozniecał pożar, grzejąc się przy nim powoli, jak stary zreumatyzmowany wyżeł.

Dziewczyny płonęły - potem powoli ostygały. Ale nadchodziły nowe, z promocyą do klas wyższych i sercem gotowem do przyjęcia wrażeń. Ospowaty lew miał ciągle świeże ofiary, które tyranizował, pogrążał w rozpaczy lub wprowadzał do nieba jednem spojrzeniem. W każdym razie Osowicki nie traktował rzeczy tych seryo. Od czasu do czasu uścisk wymieniony gdzie po za szafą lub szaragami w przedpokoju, z którą ze starszych panien, wystarczał mu zupełnie. Od lat dwóch zaręczony z panienką dość posażną, której nie kochał lecz stracić się obawiał, nie chciał wplątać się w jakąś poważniejszą miłostkę, która mogłaby sprowadzić przykre kolizye. Zadawalniał się wzbudzaniem platonicznej miłości w całych masach, które mu ulegały.

Stokroć niebezpieczniejszym był nauczyciel muzyki i śpiewu chóralnego. Syn chłopa z pod Tarnowa uparty wolą i żelazną siłą wybił się na wierzch. Nazywał się Stefan Myzdek, lecz uszlachcił swe nazwisko, przekształcając je na Mystkowski. Skonczył gimnazyum i za sprawą możnego protektora, który odkrył w nim niepospolite zdol. ności muzyczne, ukończył konserwatoryum lwowskie. Od tej chwili szedł już o własnych siłach, dając lekcye prawie dzień cały. Powoli wyrobił sobie opinię dobrego nauczyciela i był poszukiwany.

Pani Gierczykiewicz, jakkolwiek na chwilę uczuła pewne skrupuły co do wieku i powierzchowności Mystkowskiego, zawarła z nim umowę, mocą której objął on w monopol lekcye fortepianu w całym zakładzie, dobierając do pomocy dwie nauczycielki przez niego wprowadzone. Jedna z nich stara i brzydka kobieta wsuwała się cicho, jak cień i wychodziła tak, że zdawało się, iż drzwi nawet nie otwiera. Była bardzo smutną, łagodną i zjadała masę miętowych cukierków. Druga, kobieta

trzydziestoletnia, separatka Eliza Monti - tęga, rozrosła brunetka, zdawała się mieć "dyabła" w sobie. Przy lekcyach hałasowała, krzyczała i biła linią o pulpit. Panny nienawidziły jej na równi z Melanią.

Mystkowski, niski, krępy mężczyzna o płaskiej twarzy i niewielkich zielonawych oczach, miał w sobie ten urok wielkiej męskiej siły, który zawsze pociąga zmysłowe kobiety. Niejedna z pensyonarek marzyła o tym, bądź co bądź, pięknym mężczyźnie, który miał w sobie jakieś zdrowie wyssane z czarnej, świeżo zoranej ziemi, z pól, z łąk zielonych.

Ale on patrzył na słaniające mu się w objęcia dziewczyny innemi, niż Osowicki, oczami. Z uporem parweniusza chciał "dojść" jeszcze wyżej. Chłop chciał znaleść kobietę i... gospodarstwo. Pomiędzy zakochanemi w sobie dziewczynami upatrywał jednej, najbogatszej, tej, któraby miała największe "wiano" i na tę zarzucał wędkę.

Jak prawdziwego chłopa ciągnęło go do roli, do ziemi,do zagonu swojskiego. Córki zatem obywateli ziemskich były łakomym kąskiem dla tego "epuzera" pensyjnego, któremu guldeny za lekcye pobierane nie wystarczały.

I zręcznemi, podstępnemi środkami starał się omotać którekolwiek zamożniejsze serce. Niemiał jednak szczęścia... dziewczęta trzymały się nieufnie, ostrzeżone jakimś instynktem. Zresztą, Stefan ciągle oczekiwał, czuł, że żadna z tych, która z rozmarzeniem opierała mu głowę na ramieniu, nie zgodzi się na oddanie swej ręki nauczycielowi muzyki. Dziewczyny te były już za nadto popsute i ostrożne - chciały miłostek... mezaliansów się strzegły.

Gdyby Stefan poprzestał na ukradkowym romansie, zakończonym wykradzeniem panny i ślubem tajemnym - kto wie, może zdołałby plan swój wcześniej przeprowadzić, ale on chciał wejść głównym gankiem do domu szlachcica, jako zięć uznany i oczekiwany a nie tolerowany. Marzył więc o jakiejś jedynaczce, bogatej, namiętnej, któraby w niepohamowanem uniesieniu, oddała mu się cała, niepodzielnie a potem zmusiła ojca swego do przyjęcia Stefana za zięcia. Marzył o tem i - czekał. Starsze panienki go zawiodły. Zwrócił się więc ku młodszym. Ale i tu spotkał go zawód. Pensyonarka, to zwierzę mało oswojone. Ręka, która jej cukier podaje, powinna być gładka i biała a ręce Stefana zachowały, pomimo starań, chropowatość chłopskiego buta.

Dlatego Stefan ze złym błyskiem w zielonawych oczach przebiegał klasy, dążąc do salonu, gdzie stał najlepszy fortepian. Znienawidził zbuntowane dziewczyny, które mu się poddać nie chciały. Było ich tyle!

tyle!... zdawało się, że wyciągnąwszy ręce mógł je czerpać pełnemi rękoma, a tu jedna po drugiej wysuwały mu się z pomiędzy palców!

Postanowił jednak baczyć i czekać.

Tegoż samego dnia, w którym Stasia zawiązała z Cesią przymierze co do figurycznej rozmowy, jaką prowadzić miały, pani Gierczykiewicz oznajmiła pannie Melanii, że ta - "mała Stasia jest opłacona z muzyką"... Panna Melania, skrzywiwszy się gorżko, poszła szukać dziewczynkę, którą znalazła siedzącą w kąciku klasy na małym stołeczku.

Szarawo już się robiło i panienki powoli składały zeszyty i książki, z których uczyły się zadanych na jutro lekcyj. Z sąsiedniego pokoju dolatywały całe kaskady gam bębnionych na fortepianie, z jakąś wściekłością źle tajoną przez Józię Spokojczycką. Od czasu do czasu piskliwy głos Elizy Monti i suchy trzask spadającej linii, przerywały monotonię gam majorowych. Na lewo przez przymknięte drzwi, wysoki sopran Mini przenikliwie wokalizował Concona, a z drugiego piętra dolatująca "Serenada"Braghi i "Grand Caprice Hongroi" Aschera - tworzyły inną kakafonię, mogącą przyprawić o pomieszanie zmysłów.

Wśród tej powodzi tonów łączących się w piekielny akord, przedzierały się cienkie główki panien uczących się lekcyj, z uszami pozatykanemi wielkimi palcami, z głowami utopionemi w kartkach książek. Zmęczone umysły wytężały się chorobliwie, aby pochwycić niezrozumiałe zdania, a myśl szarpana kocią muzyką, słowami sąsiadek, rwała się co chwila i nawiązać nie dawała. Niektóre z dziewczynek, znużone bezowocną walką, siedziały bezczynnie, odrzuciwszy precz książkę, z oczyma przymkniętemi, z rękami nerwowoskurczonemi. Widać było na tych małych twarzyczkach wysiłek wielki, aby utrzymać nerwy na wodzy i nie pozwolić im wybuchnąć w gwałtownym ataku.

Szary zmrok zapadał powoli i wsuwał się do tego wielkiego pokoju, w którym więdły i trawiły się przyszłe matki i podpory społeczeństwa. Umysły ich dziecinne, nadmiernie obarczane bezcelową ilością zadanych lekcyj, nie mogły na chwilę wypocząć w ciszy i skupieniu, lecz przeciwnie rwane i szarpane rozprzęgły nerwy tych wątłych istot, potrzebujących tak bardzo, tak wielkiej opieki.

Stasia siedziała w samym kącie sali, oparłszy główkę na rękach. Czuła się bardzo samotną i smutną w tem wielkiem mrowisku. Obecność jednej Józi umiała ją tylko rozrywać i rozweselać. Lekcyj uczyć się nie umiała, bo nikt jej nie wskazał, jak się do tego wziąść powinna. Elementarz przeczytała już dawno cały. I katechizm, z którego niewiele rozumiała.

Cóż robić miała całe poobiedzie długie, smutne i nudne? Lalki mieć jej niewolno, zabawek także. Siedzi więc i myśli.

O czem może myśleć taka ośmioletnia dziewczynka?

Ale Stasia miała w swej małej główce już cały zapas myśli. Zmysł obserwacyjny wysoko był w niej rozwinięty. Instynktem dopomagała sobie także - już wiedziała, że życie jej tu gorżko i smutno płynąć będzie.

I bunt jakiś, bunt niedobry zawrzał w tej małej piersi.

Uwięziona! Uwięziona w tych klatkach ciasnych, zapchanych całą masą złych, niepoczciwych dziewczyn, szepczących po kątach, czerwonych chwilami, to znów bledniejących naprzemiany. I powiódłszy dokoła wzrokiem, dojrzała w cieniu Józię Spokojczycką, która, skończywszy lekcyę, weszła do klasy cicho, spokojnie, wbrew swemu hałaśliwemu usposobieniu. Józia była to dziewczyna wysoka, jak tyczka, chuda, blada, piegowata i miała olbrzymi zasób temperamentu. Kłótliwa, wodziła rej we wszystkich walnych bataliach i dlatego nazywano ją "generałem". Antisemitka z krwi i kości, biła i szczypała wszystko na okół, ale głównie wojowała z żydówkami, "judaszkami", które uczęszczały na pensyę. Były to kulminacyjne wylania olbrzymiej fali życia, która jej żyły nurtowała, lecz jak przeciwny biegun następowały także chwile apatyi, ciszy, niemal łagodności, coś w rodzaju spleenu, który ją opanowywał nagle. Rzecby można, że jej krzykliwa natura zasypiała, a ona sama drętwiała; ze szklanemi oczyma osuwała się na krzesło lub ławkę, martwa, zimna jak kawałek lodu. Potem powoli, dwie wielkie łzy zjawiały się w jej oczach i spływały po policzkach wolno, spadając na wytarty mundurek. Józia mówiła wtedy:

- Dusi mnie ta klatka!... chcę powietrza! chcę biegać!... chcę krzyczeć dowoli... puśćcie mnie - niech ja sobie pójdę!...

Lecz nie wstawała, nie zrywała się do biegu, tylko osowiała, załzawiona, siedziała na ławce, wpatrując się głucho w szarą ścianę, która ją od świata dzieliła. I teraz powróciła z lekcyi, blada jak opłatek, cicha, zmęczona.

Osunęła się na krzesło naprzeciw Stasi i głowę opuściła na piersi. Stasia wpatrywała się w przyjaciółkę, zasmucona tą wielką zmianą, jakąw niej dostrzegła. Józia tak, jak zresztą wszystkie wrażliwe natury, odczuła szybko wzrok Stasi zwrócony ku sobie, bo podniosła głowę i patrząc smutno na siedzącą naprzeciw dziewczynę, wyrzekła:

- Słuchaj!... nie pozwól się uczyć na fortepianie... to zabija.

Urwała i otarła łzę.

- Wiesz, ja nie mam pojęcia, czego oni chcą odemnie - oto po prostu jakby kto uszy woskiem pozatykał, a palce, to jakby kto z drewna przyprawił.

Z rozpaczą komiczną zaczęła wykręcać sobie palce i bić się po uszach.

- A jak ci gamę chromatyczną grać każą, to już - zdechł pies!... Pierwszy trzeci - pierwszy trzeci - pierwszy drugi - o! tak!... a... niech ich czort weźmie!...

I pociągnąwszy się za ucho, załkała spazmatycznie.

- Oko Brandeburskie, nie życie... jak mnie do tego fortepianu zasadzą, to jakby mi kto żołądek z brzucha wyjął. Wszystko się we mnie "telepie", a potem mdłość mnie ogarnia i łzy ze ślipiów lecą...

Pociągnęła nosem i podniósłszy ukradkiem sukienkę, otarła oczy i nos w spódnicę.

- Ty, Staśka, stawiaj się i nie pozwól prowadzić do fortepianu. Bo jak ci ta hyena chwyci, to już lepiej się z Melanią całuj!... To człowieka zupełnie roztrzęsie to bębnienie po całych godzinach. To aż choroba ogarnia i jeść nawet po tem nie można. To gorzej żyda taki fortepian!

Stasia skurczyła się jeszcze więcej.

U nich w domu nie było fortepianu, tu na pensyi pierwszy raz zobaczyła to zwierzę, które swoją paszczę zbrojną w równe, białe zęby rozdziawia, a ciemnem cielskiem w kąty się wciska.

I prawda. Jak zwierz dziki, tak to narzędzie tortury czyha na młode i zdrowe ręce, aby wyniszczyć organizm, rozstroić nerwy, udręczyć do żywego. Potwór to nienasycony, pochłaniający zdrowie i siłę młodych dziewczyn, które w powodzi siekających tonów znajdują ulgę i oszołomiają rozigrane nerwy. Potwór to stokroć razy szkodliwszy od tytoniu i wódki, bo tak jak te trucizny wyniszcza organizm, odbiera siłę i wprowadza w krew namiętność. W dodatku sentymentalizm i tak zwane "uczucie", które par force starają się wyrobić w grze swojej młode dziewczyny, jest tu wynikiem nadczułości nerwów i rozbudzonych zmysłów. Dziecko anemiczne, wycieńczone, słabe, czuje rodzaj niezdrowego zadowolenia, zatapiając się w tej "niebiańskiej" harmonii... Jest to rodzaj wykwintnej rozpusty, duchowej zmysłowości - tolerowanej, nakazanej i opłacanej przez rodziców. Mniejsza, czy dziecko ma zdolności i rzeczywisty talent! Pieniądze płacą się zwykle z "muzyką" - pani Gierczykiewicz połowę topi w swej kieszeni, a raczej kieszeni Franki -

drugą połowę zabierają nauczyciele, a potwór wyszczerzający zęby pochłania bezustannie ofiary.

Stasia nieraz w cieniu nocnym spoglądała z zabobonną trwogą na te ciemne skrzynie, które zamknięte mają w sobie nieruchomość trumien, wielkich trumien mieszczących w sobie całe masy ofiar. I w tej chwili, gdy Józia, uderzając się wpiersi, mówi stłumionym głosem:

- To cię poźre!... zje!... poszarpie!...

Bezmierna trwoga opanowuje Stasię przed tym potworem - oczy przymykają się mimowoli.

Lecz nagle zostaje wyrwaną z tego odrętwienia.

To Melania staje przed nią groźna, ponura, z nastrzępioną grzywą.

- Chodź!

Stasia powoli powstaje ze stołeczka.

Melania zwraca się ku Józi.

- Idź do piątej klasy - lampa zapalona - lekcye na jutro przepowiedz sobie...

Dokończyć zdania nie może - coś się miga przed nią w powietrzu.

To Józia wywraca kozły ku wielkiej uciesze siedzących w klasie panienek. Cienka spódnica miga tylko wielkiem kołem tuż pod nosem wystraszonej Melanii. Chude nogi w brązowych, źle obciągniętych pończocnach i powykrzywianych bucikach, poruszają się w powietrzu, jak dwa krzywe kije.

- Josephine! - woła Melania - vilaine fille - va tu cesser á l'instant même!

Żyd i panna stara

Para! Para!

Oto odpowiedź, jaką otrzymuje rozgniewana nauczycielka.

Po chwili Józia znika za drzwiami, ścierając łzy śmiechem i podrygując wcale niedwuznacznemi pląsami, które instynktem wykradła paryskiemu gawroszowi.

Melania postała chwilkę jeszcze, nie wiedząc na kim wywrzeć złość swoją.

Stasia podsnnęła się jej pod rękę.

- Chodź ty... rozczochrana!

I porwawszy gwałtownie dziewczynkę za ramię, poszła z nią w głąb

pokojów.

Przeszedłszy kilka sal, Stasia poczuła się nagle wepchniętą do małego saloniku, zastawionego masą sprzętów i biustów gipsowych.

Ogólną uwagę zwracał olbrzymi biust Słowackiego, umieszczony w rodzaju małej niszy, otoczony kwiatami.

Juliusz królował tu niepodzielnie!

Koło otwartego fortepianu, na którego pod stawkach stały dwa srebrne lichtarze z płonacemi świecami, stał oparty o klawiaturę Mystkowski. Czekał na nową uczennicę, jaką mu według słów przełożonej miała przyprowadzić Melania, a on, tak jak zwykle, zdecydować powinien, której z dwóch jego pomocnic uczennica ta przypadnie w udziale.

Gdy Stasia weszła do pokoju, cofręta się mi mowoli.

Przed nią palisandrowy potwór wyszczerzał swą białą sczękę - jakby gotując się do pochłonięcia jej drobnego dała. Mężczyzna opierający rękę na klawiaturze miał takież same. białe zęby, które pokazał w uśmiechu, zwracając się ku wchodzącej Melachi. I fortepian i ten człowiek zjednoczyli się w oczach przerażonej dziewczynki w jedno jak te potworne zwierzęta o ludzkiej głowie z bydlęcym tułowiu.

Melania tymczasem popchnęła Stasię naprzód.

- Oto nowa uczennica; do której z tych dwóch pań mam ją zaprowadzić?

Ale Mystkowski nic nie odpowiadał, tylko swemi zielonemi oczyma wpatrywał się w czarną głowę dziecka. Ta masa czarnego jedwabiu, obsypująca kształtną głowę, pociągała go mimowoli.

- Kto ona? - zapytał wreszcie.

- Córka obywatela.

- Ziemskiego?

- Tak!

- Ojciec żyje?

- Żyje!

- Nazwisko?

- Świątecki.

- Z Tarnowskiego?

- Zdaje się... czy pan go zna?

Ba! znał go i nawet dobrze. Wioska, gdzie się urodził, graniczyła o

miedzę z majątkiem należącym do ojca Stasi. Nie wydał się jednak z tem przed Melanią,owszem, przybrał twarz obojętnego człowieka.

- Nie, nie znam wcale. Słyszałem tylko... przypadkiem... od pani Gierczykiewicz... Ale czy ta mała ma jakie początki?

Melania wzruszyła ramionami.

- Nie wiem, ale wątpię - to czyste dziecko, zaniedbane zupełnie.

Teraz Stefan ujął rękę Stasi. Powoli przyciągnął ją ku sobie i podniósł jej schyloną twarzyczkę. W żółtem świetle mignęły dwie olbrzymie źrenice dziewczyny, ciemne, płonące i biała jej twarzyczka przecięta ciemnym brwi łukiem.

- Czy uczyłaś się na fortepianie?

Stasia nie była w stanie odpowiedzieć. Zielone oczy tego człowieka i jego białe zęby przejmowały ją grozą.

- Dlaczego nie odpowiadasz?

Dziecko zamknęło oczy.

Melania ze złością rzuciła się naprzód.

- Niech pan pozwoli - ja tę dziczkę odprowadzę. Której z pań oddać ją pan każe?

To dziecko do mnie należy! - wyrzekł powoli, a głos jego brzmiał jakoś dziwnie ostro, ponuro prawie i nagłym ruchem położył rękę na ciemnych włosach dziewczynki.

Ruchem tym, słowami temi obejmował w posiadanie drobną tę istotkę, która, strwożona, drżąca, stała tuż przy nim, nie śmiąc oderwać tej dłoni, która jej głowę paliła.

A gdy Melania wyszła po chwili, pozostawiając nauczyciela z nową swą uczennicą - on podniósł dziecko wysoko w swych silnych ramionach i wpatrzył się w tę twarz zapowiadającą piękność i zmysłowość wielką. Dziecko drżało, mrużąc oczy i przycinając konwulsyjnie drobnemi ząbkami wargi. Przeczucie nieszczęścia przeszyło to małe serce i wstrząsnęło niem gwałtownie.

On zrozumiał, że budzi strach w dziecku i chcąc je uspokoić, wyszeptał:

- Nie bój się, bądź mi tylko posłuszną, a ja ci krzywdy nie zrobię...

I przycisnął swe grube wargi do gładkiego czoła dziewczynki.

Ale ona, mimo tego pocałunku, drżała ciągle, a w uszach jej brzniały słowa Józi:

- To cię poźre... zje... poszarpie!...

* * *

Masy kwiatów i dziewcząt. Pomiędzy niemi gdzieniegdzie miga błękitna kurtka ułana, lub czarny tużurek profesora. Dziewczęta wszystkie ubrane biało, z włosami poskręcanemi w loki, z grzywkami zapieczonemi nad pomalowanemi brwiami. Kręcą się z szelestem spódnic jak stado owiec, wyginając na wzór greckich niewolnic, kołysząc biodrami jak chłopki w tańcu. Każda stara się być najpiękniejszą, najzalotniejszą, najbardziej zauważoną.

Ułani podkręcają wąsiki, prezentując swe torsy, spięte w króciuchne dolmaniki i buty błyszczące, lakierowane.

Profesorowie poprawiają nerwowo swe krzywo powiązane krawaty i od czasu do czasu rzucają ukradkowe spojrzenia w lustro. Jeden Osowicki tylko, pewien siebie, rozparty na ponsowej otomance, ma nad swą ufryzowaną głową biust Juliusza, który białemi oczyma smutno na to wszystko spogląda...

Guwernantki postrojone, pościskane gorsetami, biegają jak opętane, ocierając się o ułańskie kurtki. Melania jest tak czerwona, że lada chwila krew ją zaleje...

Z głównej sali, gdzie masy roślin sięgają aż pod sufit a tłumy kobiet, bogato postrojonych, siedzą rzędem na ławkach, słychać głos małę dziewczynki, rozwiązującej przy tablicy zawikłane zadanie arytmetyczne.

Ułani potrącają się we drzwiach,młodzi chłopcy, postrojeni w nowe letnie garnitury, patrzą wyzywająco na "ochotników".

Zbyt wiele miejsca i uwagi zabierają ci panowie w błękitnych kurtkach, czas, by im wskazać odpowiednie miejsce!

A tymczasem popis doroczny trwa dalej. Całe bataliony panien wchodzą i wychodzą parami, zajmując miejsce na wzniesieniu wysłanem dywanami. Gorączkowe rumieńce i całe tumany pudru biją z ich twarzyczek. Wprowadzane w ten sposób na estradę, robią wrażenie bydła, wyprowadzanego przed jury podczas wystaw rolniczych. A jury siedzi tuż naprzeciw estrady i składa się z kilku siwych głów męskich, kiwających się jak głowy chińczyków porcelanowych, z pani Gierczykiewicz, strojnej w czysto jedwabną suknię, z dwóch mam hrabin i z pani Gołdy Fuchs, właścielki domu, w którym pensya się mieści.

Jakkolwiek pani Fuchs nie ma żadnego prawa zajmować honorowego miejsca, bo ani z "miny", ani z "czupryny"(jak mówi Józia Spokojczycka),

ale pani Gierczykiewicz winna jest już kilka tysięcy guldenów za mieszkanie... i dlatego to mama Małki uśmiecha się "słodko" wśród najwyższej arystokracyi pensyjnej i mówi do siedzącego obok starego i poważnego pana:

- Pan nie uwierzy, co mnie to aż podnosi...

Poważny pan kiwa głową i z rezygnacyą krzyżuje ręce na piersiach. Jego podobne popisy nie "podnoszą" wcale. Miły Boże; wie czego się trzymać z tą całą komedyą!

Obie hrabiny starają się, o ile możności, manifestować jak najwięcej inteligencyi, aby wprowadzić w zachwyt tłum drobnych gości, siedzących rzędami w ławkach, lub tłoczących się u drzwi.

Za każdem zapytaniem profesora, lub nauczycielki, udają olbrzymie zainteresowanie się, choć algebra, geometrya, geografia, botanika - są to dla nich lasy prawdziwie dziewicze. Gdy dziewczynki trafnie rozwiązują postawione im kwestye, uśmiechają się dobrotliwie... Tak! tak!... ależ to właśnie, o to chodzi! Matka Małki tą pantominą jest stanowczo przybita. Wysuwa więc naprzód, o ile możności, swe tłuste ręce i zdejmuje rękawiczki. Ogromna ilość drogich kamieni błyszczy na jej palcach, a czerwcowe słońce łamie się w tych klejnotach, rozsypując dokoła krwawe blaski.

- Nu, niech one pokażą takie bryljanty, te... hrabiny - myśli zadowolona.

W dodatku pani Gierczykiewicz przesyła jej jeden ze swych najpiękniejszych uśmiechów. Pani Fuchs czuje się uszczęśliwioną.

Tymczasem na estradę wchodzi nowy kontyngens panien. To piąta klasa. Same podlotki - niektóre już dorosłe dziewczęta. Idą śmiało, patrząc z efronteryą w oczy publiczności. Już pięć lat wchodzą tak co rok na tę estradę i rozpościerają swe białe sukienki pomiędzy ciemnemi liśćmi palmowemi. Z góry mając rozdzielone i zapewnione zapytania, nie obawiają się "zasypki" - idą z uśmiechem, skąpane całe w blaskach słonecznych i okryte śnieżną bielą muślinu. Najładniejsze stają najbliżej publiczności. Te zaś, które rok cały pracowały pilnie, lecz obdarzone są od natury niepowabną powierzchownością, w tył usuwane bywają.

Mój Boże! Pani Gierczykiewicz kocha to, co piękne, dąży do ideału, szpetoty znieść nie może! A więcprawie pod nosem jakiejś poważnej matrony, siedzącej na brzeżku krzesełka, rozpościera się szykowna tualeta Cesi, arcydzieło gustu i dobrego kroju jej matki. Firma krawcowej

dobrze zareklamowała się na tym popisie pedagogicznym! Cesia wyrosła znacznie, bo już pięć lat minęło od chwili, gdy Stasia zastała ją obok siebie na szkolnej ławce. Zawsze blada, lekko uróżowana, uczesana à la Micado, w sukni Theo, przystrojonej wąskiemi, bulwerskiemi koronkami i pękami morowych wstążek, zachowała tę lalkowatą piękność dziewczynki w gałgankach chowanej. Tylko w błękitnawych oczach świeci się jakaś fosforyczna iskra, jakby zbłąkany szatan, w błękicie niebios migający. Usta wąskie, pomadką wysmarowane, zacięte w kokieteryjnym uśmieszku, skierowanym ku mundurom ułańskim. Pęk fiołków dublonów u boku i wąska bransoletka z talizmanem na chudej ręce. Biust podany naprzód i tak jak biodra wyłożony materacem waty. Słowem, całość robi wrażenie figury woskowej, wyblakłej od słońca i wyróżowanej świeżym karminem.

Obok niej Stasia dziwnie odbija swą urodą cyganki - olbrzymiemi oczami, w których ciemnej głębi pali się moc temperamentu i wysmukłą postawą, przypominającą andaluzyanki. Tchnienie czasu przeszło przez to ciało dziewczęce, wyrosłe, smagłe, o złotawych odcieniach. Przejrzysty muślin źle osłania ciemne ramiona i długie ręce, porosłe gęstym, ciemnym włosem. Wysoko podniesiona fryzura odsłania kark, pokryty drobno kręconemi włosami, czoło nisko zarośnięte, przysłonięte jeszcze grzywą, gęstą, kręconą, spadającą na czarne brwi obfite. Chuda, cienka, wysmukła, z biodrami silnie zarysowanemi, ma w sobie urok podrastającej brunetki, od której rozchodzi się zapach tajemniczy, pełen ponęt i zmysłowych niespodzianek. Ciemna, purpurowa krew płynie pod tą złotawą skórą, pokrytą drobnemi, fryzowanemi włosami i choć sina obwódka podkreśla oczy, jednak silna natura dziewczyny nie uległa widocznie zatrutej i zabójczej atmosferze "przedpiekła". I w moralnem tego słowa znaczeniu, Stasia nie dosięgła widocznie zenitu, do jakiego doszła Cesia. Spojrzenia, które rzuca ku drzwiom, mają pewną lękliwość, jakąś bojaźń przed gromadą tych mężczyzn, zbitych w masę, przejmuje jej duszę. Oni tam są! Ci, o których nocami one wszystkie marzą, a we dnie ukradkowe rozmowy prowadzą, stoją jak sfinksy, pełni tajemnic i uroków niezwykłych - ale ona, Stasia, z trwogą spogląda w tę stronę. Wzrok jej błądzi po sali, jakby szukał kogoś, upatrywał, czekał i lękał się go zobaczyć.

Tymczasem Cesia trąca ją nieznacznie łokciem:

- Patrz! Ryś! Tam, koło samych drzwi, z moim freiwiligerem... o! przesyła ci całusa... spojrzyj na niego!

Stasia odwraca głowę i powoli uśmiech roztwiera jej usta.

We drzwiach, oparty o framugę, stoi wysoki i kształtny oficer kanonierski, w brunatnym mundurze z ponsową wypustką przy kołnierzu. Ciemne jego oczy owijają Stasię powłóczystem spojrzeniem - ręka nieznacznie całus od świeżych ust przesyła.

Dziewczyna oblewa się rumieńcem, zapatrzona w ładnego chłopca, którego źrenice migocą ku niej w blasku słonecznym, uśmiecha się i powoli podnosi rękę. Poprawia włosy. Znak musi to być umówiony, bo kanoniernieznacznie skłania głowę. Nagle, ręka Stasi pozostaje jakby do włosów przykuta. W przeciwległych drzwiach dwoje zielonych oczów zdają się śledzić ją z wielką uwagą. Ona wzrok ten czuje i nerwowe drżenie opanowuje ją całą. Tymczasem ciemna głowa Mystkowskiego wyłania się zśród tłumu. Stasia odwraca oczy od kanoniera i stoi nieruchoma, połykając ślinę, zmieszana i drżąca. Mystkowski patrzy wciąż na nią, magnetyzując ją swym wzrokiem, przykuwając jej oczy, wolę, spojrzenie.

Tymczasem popis trwa dalej. Jak papugi wyuczone, wstają jedna po drugiej biało wystrojone dziewczyny i mechanicznie, lecz głośno i wyraźnie odpowiadają na zadawane pytania. Każda z nich z góry ma swe pytanie naznaczone i od tygodnia odbywały się próby z tego przedstawienia.

Teraz, koło Fuchsowej usiadł ksiądz, którego popis rozpoczynał zwykle całą uroczystość i uszczęśliwiony stéroryzowaniem Lutra i znajomością omfalopsychistów, dość pobłażliwie spogląda na tłustą żydówkę. Ona, zaczerwieniona, płonąca cała od tego sąsiedztwa, spogląda z przerażeniem na nową sutannę księdza i jego lakierowane buty.

Powoli gorąco robi się nie do zniesienia. Franek, ubrany w liberyę, otwiera okna i wykrzywia się pogardliwie, spoglądając na panny, stojące na estradzie. Oj! mają się też z czego pysznić te biało ubrane "panny". Przez tych lat pięć, starsze poszły w świat siać zgorszenie, a młodsze gniją powoli, psując jedna drugą. Albo i ta gromada ułanów i kanonierów we drzwiach? Potrzebna to historya? Niby to bracia i kuzynowie panien przychodzących... Ładni bracia!... Franek ich zna i wie na wylot, co to braterstwo znaczy! Ot po prostu, jedna drugiej stręczy brata swego na kochanka i karteczki codzień w zeszytach przenosi. Tak mu zepsuli i tę Stasię, co to jak aniołek w to piekło wstąpiła. Teraz zrobiła się z niej "małpa", taka jak inne, biało ubrana i oczyma po mężczyznach strzelająca. Tylko on, Franek, ma zawsze do niej słabość wielką i choć

widzi, że ta "szwajka" Ceśka na złą drogę Stasię ciągnie i swego brata "kanoniera" pod oczy podsuwa, to on radby duszę sobie z piersi wydrzeć i Staśkę od złego uchronić. Te ciemne, przepaściste oczy dziewczyny zawrót mu głowy sprawiają. I radby patrzył w nią, jak w święty obrazek, byleby mu pozostała też, jak na obrazku - czysta, nieskalana!...

W swej bezmiernej pogardzie dla kobiet z gminu, które od małego zbierał po ciemnych zaułkach, w najwyższem obrzydzeniu dla "panien", które przenikliwym umysłem rozwiniętego chłopca do gruntu znał i zrozumiał, chłopiec ten zachował jakąś cześć dla tej jednej dziewczynki, która w spojrzeniu swem miała jeszcze ciągle urok niewinności dziewiczej. Trywialna natura Franka odczuwała instynktownie, że dziecko to czyste i nieświadome powoli grzęzło w kale i zepsuciu i że gorący temperament drzemał, jak wulkan, ukryty w łonie dorastającej dzieweczki.

I teraz oczy Franka z niepokojem śledzą Stasię, stojącą na estradzie. Dostrzegł jej zakłopotanie, zalęknienie izacisnąwszy gniewnie pięść, spojrzał wyzywająco w stronę kanoniera. O! ten zatracony!... żeby go tylko Franek mógł w ręce dostać...

Tymczasem w sali wachlarze pań szeleszczą i dyskretne szepty, zamieniane między sobą, zbliżają te panie - mamy i poznajamiają je chwilowo.

O, tak! mój Boże - ta poczciwa pani Gierczykiewicz!... Nie ma jak ona w prowadzeniu i kształceniu młodego pokolenia! Ileż taktu w zachowaniu się i jak panienki zyskują w takim zakładzie. Nabierają ułożenia, pewności siebie, a francuski akcent mają wcale... wcale niezły.

Matka Cesi przewodniczy temu zgromadzeniu. Lśniąca od dżetów, wspaniała w swej koronkowej sukni, oblepionej na biodrach, z kołnierzem szeroko rozwartym na piersiach, uśmiecha się uprzejmie i oczami daje poznać Cesi, że bulionik lewego ramienia cokolwiek się obniżył.

- O! ona wie najlepiej jak trudne jest wychowanie dzieci - ale ta nieoceniona pani Gierczykiewicz, zastępuje ją w zupełności. Pięć lat! pięć lat Cesia uczęszcza na pensyę i rozwija się w zadziwiający sposób. Wprawdzie tylko przed popisem trochę zagląda do książek, ale zwykle ma pierwsze miejsce na popisie - o, tak! pierwsze miejsce!

Inne mamy potakują, kręcąc głowami ustrojonemi w pióra. Ich ptasie mózgi widzą tylko postrojone córki na estradzie, ubranej kwiatami, robiące jak na komendę głęboki ukłon, i odpowiadające szybko i

wprawnie na zapytania. Co się pod tem wszystkiem kryje - jaka nicość, jaka bezdeń straty czasu i brak najelementarniejszych wiadomości, o to te panie nie dbają. Córki ich są dobrze ułożone - oto wszystko!

Teraz zrobił się nagły ruch pomiędzy całą publicznością.

Panienki znikły po za drzwiami osłoniętemi kotarą.

Pauza.

Franek i wynajęci lokaje wnoszą tace drobnych ciasteczek, wina, orszady, lodów i innych chłodników. Poważny, siwy pan skwapliwie powstaje z miejsca i rozprostowuje skurczone członki, mamy przesuwają się z miejsca na miejsce, chrupiąc ciasteczka, pijąc orszadę małymi łykami, aby odświeżyć sobie gardło.

Fuchsowe i inne żydówki wytrzeszczają oczy i dla pokazania, że nie są "husytki" - chwytają lody, wino i chłodniki.

Ksiądz katecheta opycha się lodami, żartując dowcipnie z jedną z dwóch hrabin, które dla odróżnienia się od motłochu nic nie jedzą. Pani Gierczykiewicz radaby rozerwać się na sztuki, jej jedwabna suknia i idealny uśmiech zjawiają się wszędzie, jest to jeden dzień w roku, w którym wypełnia sumiennie swe obowiązki. Chodzi o skaptowanie sobie uczennic na rok przyszły; Melania jeszcze więcej zmarszona i czerwona, dusząca się w swej ciemnej, wełnianej sukni, biega między gośćmi i zaprasza do brania chłodników z miną piekielnej furyi.

I nagle jak stado gołębi, jak lawina śniegowa wylewa się cała kaskada białych sukien, na chłodzącą się publiczność.

To - panienki!

Biegną się przywitać z... rodzicami.

Wszystkie twarze się rozjaśniają, ułani obciągają mundury, nawet poważny pan uśmiecha się, ujawniając brak zębów.

Dziewczyny wbiegają do sali, robiąc wrażenie szansonistek zbiegłych z estrady i krążących międzypublicznością. Ich obnażone ramiona, krótkie sukienki, rozrzucone loki kompletują wrażenie. Te, które pewne są blasku swej płci, stają tuż przy oknach, kąpiąc się w potokach światła, anemiczne, blade lub pokryte piegami, kryją się w cieniu.

Dwieście par oczów biega po sali, dwieście spódnic szeleści, dwieście ust uśmiecha się zalotnie. Nawet te małe "wstępniaki" zdają się żebrać o pochwałę, plącząc się pod nogami mężczyzn i podnoszące ku nim wielkie, błękitne lub ciemne oczy. Mężczyźni podnoszą je z ziemi i całują

w tłuste, kształtne ramionka.

Dziewczynki chichoczą się rozkosznie, rzucając dokoła trymfujące spojrzenia.

Nawet dziewczynka cierpiąca na solitera, potrząsa olbrzymią głową nastrzępioną masą loków i ukradkiem, powoli próbuje kokietować Rysia, ścigającego wzrokiem kręcącą się po sali Stasię.

Tylko Józia Spokojczycka ukryła się za olbrzymią palmę i tuż obok popiersia Juliusza, przemyśliwa o jakim dowcipnym sposobie dokuczenia pani Fuchs, której obecność "na kanapie" obok hrabin drażni ją niewypowiedzianie.

Ta tłusta żydówka, której brylantowe pierścienie połyskują w promieniach słonecznych, tkwi tam jak wielka plama.

Józia musi ją urządzić!

I nagle, jak podniesiona iskrą elektryczną, rzuca się ku drzwiom. Roztrąca tłum przerażony widokiem tej chudej, bladej, wynędzniałej dziewczyny, w której ciemno-płowych włosach, rzadkich i szorstkich jak szczotka, tkwiła olbrzymia pąsowa róża, chwiejąca się na nadłamanej łodyżce.

Te pięć lat długich, smutnych, ciężkich wyniszczyły ciało Józi, podniecając tylko chorobliwą jego ruchliwość. Twarz jej wyciągnęła się i pobladła jak maska cyrkownego klowna, a piegi odznaczały się na tej bladości wielkiemi rudemi plamami. Spazmatyczne wykrzywienie ust miało w sobie jakąś ironię bolesną - ten pajac cyrkowy, śmiejąc się, zdawał cierpieć nad niedolą swoją i swych towarzyszek.

Nieraz wesoły jej śmiech w bolesnym płaczu się rozpływał; po gorączkowem podnieceniu następowało bolesne odrętwienie, z którego trudno ja było wyrwać. W dodatku blednica rozpostarła w niej panowanie swoje. Blednica straszna, która jak grobowy całun zasuwała bladość śmiertelną na wychudłe członki dziewczyny.

Józia mówiła, że w niej "trup siedzi" i szczypała sobie uszy i policzki, aby "trupowi" dokuczyć.

W chwili podniecenia i rozbudzonej, gorączkowej żywości, drwiła nielitościwie z siebie i z tych drugich, bladych dziewczyn.

Mówiła, że - psu na budę się takie panny nie zdały!

Ten humor miał coś z humoru "wisielca" - szczerzyła zęby w śmiertelnej koszuli i biła się po wychudłych piersiach, krzycząc jak

ulicznik.

I teraz, zjawiła się nagle w salonie, niosąc z całą powagą na srebrnej tacce pełną szklankę wody.

Tuż obok szklanki położyła małe kropidełko, używane przez panią Gierczykiewicz do skrapiania roślin, zdobiących biust Juliusza. Kołysząc się jak kaczka, uśmiechnięta, rozpromieniona zbliżała się powoli do pani Fuchsowej, która batystową chustką pot z czoła ścierała.

Ruda Małka w pikowej, białej sukni i z mocno kręconą fryzurą stała przy matce, wpatrując się z przestrachem w idącą ku nim Józię.

Ale ona, wspaniała w swej radości, szła prosto, podtrzymując tackę obydwoma rękami.

Gdy stanęłaprzed panią Fuchs, miała na twarzy najmilszy uśmiech i najuprzejmiejsze spojrzenie.

- Służę pani - wyrzekła, pochylając tackę, którą pani Fuchs, chcąc być uprzejmą, z rąk jej odebrała - "woda... święcona!"

I szybko jak strzała, przeskoczywszy estradę, znikła we drzwiach.

Za nią pogoniła Małka, postanawiając pomścić zniewagę wydarciem garści włosów, a pani Fuchs pozostała na kanapie z tacką w ręku, na której rozpościerało się wspaniałe... kropidełko.

Poważny pan szeroko rozwartemi oczami przypatrywał się tej scenie, a obie hrabiny szeptać coś zaczęły.

Ksiądz katecheta przecież uratował sytuacyę. Powoli, z uśmiechem zbliżył się do pani Fuchs i zręcznie eskamotując kropidełko ukrył je w kieszeni swej rewerendy.

Matka Małki odetchnęła, skinieniem głowy podziękowała "duchownemu", a w duszy postanowiła zemścić się na pani Gierczykiewicz, przesyłając jej "gerichtsvollziehera".

Tymczasem w głębi sali uwaga wszystkich obecnych a zwłaszcza mężczyzn, skupiła się na dwóch najpiękniejszych pensyjnych "okazach" - to jest na Cesi i Stasi.

Jedna jasna blondynka, delikatna, przejrzysta o leniwych ruchach białej kotki - druga ciemna, sprężysta, pełna temperamentu i uśpionych jeszcze namiętnych porywów.

Przez cienki muślin ich sukien, wiał od nich subtelny zapach młodości a włosy ich, spięte wysoko na czubku głowy, odsłaniały szyje giętkie choć cienkie i delikatne zarysy ramion i drobnych, dziewczęcych piersi. To co u

Cesi było sztuką(jak zresztą zwykle u blondynek), u Stasi było wynikiem naturalnego rozwoju. Trzynastoletnia dziewczynka miała ogólne zarysy dorosłej, smukłej kobiety. Był to poprostu mały posążek, odziany w przejrzysty, cienki muślin i spowity artystyczną draperyą.

Pan Osowicki, który ożenić się jakoś nie mógł i odwlekał ślub z dnia na dzień, zarzucał swe sieci na tę ciemnowłosą dziewczynę, której czarne rzęsy rzucały cień na policzki, cień jakby od frendzli jedwabnej.

I z miną zdobywcy od czasu do czasu chwytał suchą a gorącą rękę dziecka i wpatrywał się jej w oczy, mówiąc tysiące pięknych słówek. Ona drżała pod wpływem dotknięcia się męskiej dłoni, drżała, jakby prąd elektryczny przebiegał jej żyły. Nie dlatego wszakże, aby go kochała - o! nie - ten lew dziobaty nie robił na niej wrażenia sam przez się, tylko był to "mężczyzna", ta istota wielka, tajemnicza, której zbliżenie się burzyło jej krew w żyłach.

Wszak tyle! tyle już o "nich" mówiły we dwie z Cesią podczas wrzawy rekreacyjnej... i Stasia wie już wiele, prawie tyle co Cesia, dlatego drży, gdy Osowicki chwyta jej rękę i w oczy się wpatruje.

Ona w nim widzi mężczyznę i mimowoli płonie cała. I teraz otoczona wpatrującymi się w nią ułanami i innymi młodymi ludźmi opiera się o ścianę ze zbytku wzruszenia. Ona już jak dziecko znieść nie może zbliżenia się mężczyzny, ani jak Cesia swobodnie, zimno odpowiadać na zapytania... w niej się coś budzić zaczyna. Co? - ona sama nie wie, czuje tylko, żeto uwielbienie, które sprawia dokoła, daje jej jakąś mglistą, niewyraźną rozkosz i obezwładnia ją zupełnie.

Szept jakiś budzi ją z tego odrętwienia.

- Panno Stasiu!...

Purpurowa łuna bije na twarz dziewczyny.

- Róże, których pani żądała...

- O! panie...

To Ryś, dzielny kanonier, podaje jej wiązkę kwiatów, nadwiędłych trochę w gorącej atmosferze salonu.

Drżącemi rękami odbiera Stasia róże i usiłuje przypiąć je do stanika. Kaleczy się jednak szpilką, czując jakieś zdławienie w gardle, którego się pozbyć nie może.

On tymczasem uśmiechnięty, patrzy zwycięsko na spłonioną dziewczynę.

- Świeże były - zapewnia - ale tu tak gorąco...

Ona nic nie odpowiada, czuje wszakże, że lada chwila łzy jej z oczu popłyną.

Cesia trąca ją łokciem.

- Nie czerwień się, ludzie się patrzą...

Niewiele to pomaga. Stasia z różowej staje się granatową.

Czyż ona temu winna, że ilekroć Ryś do niej się zbliży, niemoc ją taka ogarnia, a ogień mało z twarzy nie wytryśnie, przytem coś ją za serce ściska aż jej to ból sprawia... To głupie, śmieszne, ona wie o tem sama, ale poradzić temu, mimo chęci, nie może... nie może!...

Czuje przecież, że coś odpowiedzieć powinna.

- Podziękuj mu! - szepcze Cesia.

Stasia wyciąga rękę razem ze szpilką.

- Dziękuję! - mówi stłumionym głosem.

Ryś chwyta podaną dłoń i kłując się niemiłosiernie, ściska długo i przeciągle.

I on czuje jakieś dziwne, nieznane uczucie w zbliżeniu się do tego płonącego dziecka. Ogień, który tryska z jej ciemnych źrenic, gorąco jej złotawej barwy ciała, szorstkość jej ramion, pokrytych gęstym włosem i to "coś" nieokreślonego, co wydziela się z jej całej istoty odurza go i w osłupienie wprowadza. Dawno przecież pozbył się swej dziewiczości w ciemnych norach, nazwanych siedliskami rozkoszy, z ust sprzedajnych ulicznic zbierał pierwsze uczucia miłosne, a ta półkobieta, półdziecko odbiera mu pewność siebie! Jemu który tańczy kanonierskiego kankana tak jak nikt na świecie!...

To głupie - to śmieszne, powtarza sobie w duchu, a jednak tak jest i inaczej być nie może...

I teraz zbliżył się do niej uśmiechnięty, wyzywający, z wesołym żartem na ustach. Przyniósł kwiatki, bo go Cesia do tego namówiła, ta głupia Cesia, która go w całą tę historyę popycha dlatego jedynie, aby dopomagał jej w romansiku z Felkiem Cohen, który się nawet w tej Ceśce trochę kocha. To bardzo dobrze, ale po cóż jemu, Rysiowi, narzucają tę czarną dziewczynę, która płonie jak świeca, skoro się do niej zbliżyć, a w dodatku żarem tym człowieka przejmuje.

Co ona tam ma w tych żyłach i w tem małem ciele, ta Staśka, mieniąca się jak zorza na twarzy i oblewająca się co chwila krwawą łuną jak słońce

o zachodzie?

I tak stoją przed sobą we dwoje - ona cała w ogniu i on powoli ogarnianytym żarem, co z niej ku niemu spływa.

Złota smuga słońca padła teraz na nich i objęła ich jasnym światła potokiem.

Nad głową dziewczyny drży palma poruszana nerwowem drganiem jej pleców; chłopak trzyma rękę dziecka i bezwiednie zatapia swe oczy w ciemnych źrenicach, ciskających z pod długich rzęs całe snopy iskier.

Cesia śmieje się i hałasuje, starając się odciągnąć uwagę otaczających od tych dwojga, zapatrzonych w siebie, rozmarzonych...

Nagle niski, basowy głos rozlega się tuż nad uchem Stasi.

- Przypominam, że pani masz w koncercie numer trzeci, radzę pójść i przygotować się do wystąpienia.

Ręce Stasi i Rysia rozplotły się.

Na twarzy dziewczyny powiększyły się rumieńce i nagle ustąpiły śnieżnej, kredowej bladości.

To Mystkowski chmurny, zły, z niedobrym ogniem w zielonawych oczach stanął pomiędzy nią i wysmukłym kanonierem. Patrzy na nich dwoje z pod gęstych brwi i jak czarna plama tak jego krępa postać rozlewa się na świetlanej, słonecznej smudze.

Ryś cofnął się ku drzwiom, ustępując mimowoli przed jakąś brutalną, zwierzęcą siłą, jaka biła od tego chłopa we frak ustrojonego, Stasia zaś powoli oderwała się od ściany i blada, z oczyma osłoniętemi powiekami, jakby wstydząc się tego co czyni, poszła za swym nauczycielem w głąb pensyjnego lokalu. On szedł przed nią, nie oglądając się nawet. Był pewien, że idzie za nim, posłuszna jak cień, jak zwierzę.

Weszli w ciemny korytarzyk, z którego nie było wyjścia.

Tu Mystkowski stanął i groźny, chmurny oczekiwał zbliżenia się dziewczyny.

Więc po to on długie lat cztery budził jej duszę - denerwował powodzią tonów, przemawiał do zmysłów śpiewnością harmonii, aby jakiś chłopak w opiętym mundurze zabierał jego dzieło? - zbierał to, co on posiał?

Stasia powoli, jakby senna, zbliżała się do stojącego mężczyzny. Widocznie miał nad nią wpływ wielki - niweczący zupełnie wspomnienie Rysia.

Stała już przy nim, bielejąc w półcieniu, jak marmurowa statua; róże

przypięte u stanika przenikliwą woń rozlewały, napełniając cały korytarz wyziewem płatków swoich.

On oddychał chwilę ciężko, poczem niskim, urywanym głosem wyrzucił:

- Więc to tak?... romanse z oficerem?... po kątach? Piękne rzeczy! Piękne!

Ona milczała zgnębiona.

- I to ty? Ty, którą nad wszystkie moje uczennice wybrałem i od dziecka prowadzę?... Ty mi robisz taki zawód?... O! widzę żeś tyle warta, co i tamte inne!

Splunął z pogardą i wyciągnął rękę.

- Rzuć te róże!... słyszysz! Rzuć je natychmiast!

Ale teraz ona porwała się jak mała hyena.

- Niech pan nie rusza - krzyknęła - to moje! to moje! jedyne.

Oczy jej zaświeciły w półcieniu, ręce wyciągnięte przed siebie, kurczowo się zagięły.

Lecz on pochwycił w swe żelazne dłonie jej ramiona i wstrząsnął nią jakby dla przekonania o swej sile. Poczem nagle, brutalnie zerwał bukiet róż i cisnął go na ziemię. Szpilka rozdarła suknię i ciało dziewczyny, a przez szmatbiałego muślinu widać było krwawiącą się bliznę. I popchnąwszy jeszcze nogą kwiaty, wyszedł, zostawiając klęczące na ziemi dziecko, rwące sobie włosy w bezsilnym gniewie...

Pięć lat tyranizował i dominował nad nią bezustannie! Pięć lat - długie pięć lat!...

Przechodzący przez korytarz Franek potknął się o klęczącą Stasię. Przykląkł przy niej i sądząc, że jest słabą, podał jej szklankę wody. Ona - wypiła, otarła oczy i podniósłszy zdeptane róże, wstała powoli, jakby miała w sobie coś złamanego.

I powoli powlokła się w stronę alei popisowej, poprawiając włosy, zakrywając kokardą rozdartą suknię i zranione ciało.

Przechodząc przez swą sypialnię, wrzuciła pod poduszkę poszarpane róże - poczem unikając spojrzeń ludzkich udała się do oddalonego pokoju.

Otworzyła fortepian i usiadła przy nim. Z widocznym wstrętem położyła ręce na klawiaturze i potok tonów wypłynął z pod jej palców.

Usta wszakże powtarzały mimowoli:

- To cię poźre!... zje!... poszarpie!...

Tymczasem w sali popisowej wystawa panien trwała w dalszym ciągu. Pokrzepieni na siłach goście, ze zdwojoną uprzejmością zabrali się do wysłuchiwania arcydziwacznych i arcyniejasnych poglądów.

Estetyka, algebra, geometrya wykreślna, Kaligula i Karol Otyły, moralność i krzyżowanie się roślin, epikureizm, skrapianie gazów opornych, moralna korzyść estetycznych obyczajów, reguła trzech, powstawanie gór i lądów, człowiek przedpotopowy, tabliczka mnożenia, Herman i Dorotea, wieża pochyła w Pizie, literatura angielska według Hettnera, mitologia Lafleura, rozejm w Uddine, łezki bolońskie, Apollo belwederski, Nibelungi - wszystko to jak w kalejdoskopie przesuwało się przed oczyma znużonych słuchaczów.

Wszystko szło gładko i składnie.

Chwilę tylko dywersyi stanowiło intermezzo Józi Spokojczyckiej, która zapytana przez pannę Le Roi o treść tragedyi "Merope", odpowiedziała najspokojniej:

- To nie ja! to Małka Fuchs miała być o to pytana!...

Pani Gierczykiewicz musiała ze swego arsenału wydobyć najpiękniejszy uśmiech, aby zatrzeć wrażenie, jakie zrobiło odezwanie się piegowatej dziewczyny.

Ale za to literatura, a zwłaszcza poezya odniosła tryumf zupełny!

Pani Gierczykiewicz, chwyciwszy ulubiony przedmiot, nie pozbyła się go tak łatwo. "Dantyszek" a zwłaszcza "Nieboska Komedya" były obrabiane nie na żarty. I dziwnie było słuchać jak te niedowarzone podlotki wydawały komentarze do rzeczy niezrozumiałych dla najinteligentniejszych umysłów. To romantyczna dusza wdowy po profesorze przelewała w umysły tych dziewcząt swe własne myśli, spłodzone w chorobliwej imaginacyi kobiety, strawionej długiem, przymusowem wdowieństwem. Jakieś niezdrowe majaczenie czuć się tu dawało, coś graniczącego z demencyą w tem bałwochwalczem uwielbieniu dla rymowanej mowy, ale pani Gierczykiewicz, rozpromieniona, uśmiechnięta, wdadawała się w dyskusye bez końca.

Na krzesłach, damy chłodziły się coraz wolniej, a tłuste żydówki przymykały oczy. Mężczyźni opierali się o ściany, drzwi, lub wychodzili do innych pokojów palić papierosy.

Niektórzy wypijali resztki wina z porozstawianych tu i ówdzie kieliszków.

Nagle zrobił się ruch wielki.

Popis skończony.

Pani Gierczykiewicz pobiła nieprzyjaciół romantyzmu i wzruszona przyjęła uścisk i powinszowania obu hrabin.

Rozpoczął się - koncert.

Z poza szeregu roślin wysunięto fortepian, ustawiono krzesła i na estradę wystąpiłapanna Monti, prowadząc za sobą dwie małe dziewczynki.

Maleństwa dygnęły nisko i wdrapawszy się na krzesła, odsłoniły sukienki powyżej kolan, co wzbudziło ogólny zachwyt w gronie męskiem.

Poczem zaczęły walić z całej siły w klawisze, a panna Monti uderzała je ołówkiem po głowach, co wszystko razem wziąwszy, stanowić miało uwerturę Rossiniego do opery "Sroka złodziej".

Po wykonaniu tego utworu maleństwa zsunęły się z krzeseł, podnosząc jeszcze wyżej spódniczki i z patentem genialnych dzieci uciekły, powłócząc nogami.

Drugim numerem w owym koncercie była - deklamacya.

Na estradę weszła Józia Spokojczycka.

Blada jej twarz pobladla jeszcze bardziej.

Maska klowna miała teraz swój wyraz tragiczny.

Gdy mówić zaczęła, głos jej drżał lekko.

Smutno mi, Boże! dla mnie na zachodzie

Rozlałeś tęczę blasków promienistą

Przedemną gasisz w lazurowej wodzie

Gwiazdę ognistą...

I smutną była w tej chwili, smutną jak całun grobowy.

Po zgromadzeniu powiał duch tęsknoty, głos tej bladej dziewczyny skarżył się rzewnie, jak wicher jesienny:

- Chociaż mi tak niebo ty złocisz i morze

Smutno mi, Boże!

Blada jak trup, z oczyma szeroko rozwartemi, stała jak uosobienie tego smutku, o którym mówiła.

I dalej, dalej, mówiła ciągle jakby sama do siebie, zapatrzona w przestrzeń...

Oczy jej nabierały szklistości oczu trupa, a postać chyliła się ku ziemi.

Gdy skończyła, szmer pochwał rozległ się dokoła.

Tu i ówdzie uderzono w dłonie.

Ona jednak stała ciągle jakby senna, straśzna w swej kredowej bladości, przerażająca w swym smutku.

Pociągnięta przez Melanię, zsunęła się powoli z estrady i usiadła w kąciku, patrząc w ziemię.

Smutek ją napadł; trup nią owładnął.

Teraz otworzyły się drzwi i szybko na estradę wstąpił mężczyzna, ciągnący prawie za sobą czarnowłosą dziewczynkę.

Ona usiadła przy fortepianie, on stanął oparty o pudło fortepianowe - naprzeciw niej, obrócony do niej twarzą.

Dziewczyna podniosła głowę i spojrzała w oczy mężczyzny.

Chwilka milczenia - poczem jęczący, basowy pasaż wolno rozpłynął się w powietrzu.

Pasaż powtórzył się dwukrotnie i z łona fortepianu wypadła kaskada tonów tak szybka i cicha, że łączyła się prawie w jedno, w jeden jęk przeciągły, sierocy...

To "Impromptu" Chopina.

Dziewczyna gra ciągle, wpatrzona w oczy mężczyzny. On patrzy na nią, jak hypnotyzer na swoją ofiarę. Zimny, skupiony, uważny z początku, zaczyna ożywiać się stopniowo. Czarnowłosa dziewczyna zda się odczuwać tę przemianę. I gra jej staje się coraz burzliwszą, niespokojniejszą. Krew w niej burzyć się poczyna, podnosić ją z miejsca. Teraz iskry prawie zaczynają płynąć z oczów dziewczyny, nozdrza drżą - usta rozchyla uśmiech zmysłowy. I oto "Impromptu" słodkie, łagodne, zmienia się w sarabandę zmysłową. Gorące, szalone tchnienie ogarnia wszystkich. Dziewczyna z oczyma płonącemi, szeroko rozwartemi, wpatrzona w zielone źrenice mężczyzny, oddycha szybko, uśmiecha się jego uśmiechem. Chłoną w siebie żar swój wspólny; dreszcz, który wstrząsa ich ciałem, śmieje się w kaskadzie tonów, które rozpalone palce dziecka z klawiszów wydobywają. "Andante" w rozpaczliwąpiosenkę przechodzi, całe piekło męki i rozkoszy drga teraz w powietrzu.

A on, pochylony prawie nad pulpitem, ukazuje w oprawie swych warg

namiętnych dwa rzędy białych zębów, białych jak te klawisze, których dotykają ręce grającej dziewczyny. Wszyscy obecni w sali milkną, mężczyźni w przyległych pokojach trzymają w rękach tlejące papierosy - matki przestają rozmawiać... nawet uczenice strwożone, spłoszone słuchają tych tonów, co drgają w powietrzu, w jęk przechodząc bolesny. I w jęku tym słychać głos Stasi, wołającej o ratunek, skarżącej się światu na ten żar, co jej żyły wypala, co jej po nocach spać nie daje, co ją chwilami przytomności pozbawia.

I nagle, dosięgnąwszy szczytu zawrotnej szybkości i piekielnego przyśpieszenia, "Impromptu" kończy się strasznym dysonansem, bezładne ręce dziecka opadają z mocą na klawisze, postać wypręża się konwulsyjnie i krzyk okropny wydziera się z piersi.

Naprężenie nerwowe doszło do kulminacyjnego punktu - wątłe, nierozwinięte ciało dziecka nie zdołało przenieść tylu wrażeń, któremi od lat pięciu ją karmiono i musiał nastąpić wybuch chwilowy...

Stasia porwała się od fortepianu i wyciągając ręce, jakby chciała odtrącić od siebie stojącego przed nią nauczyciela, upadła bezprzytomnie na estradę z oczyma w słup postawionemi.

Ponad zemdloną dziewczyną schylił się Mystkowski i, ujmując jej dłoń bezwładną, wyrzekł do strwożonych gości:

- To nic! drobnostka... w sali za gorąco.

* * *

Gdy ułożono Stasię na łóżku w sypialni i rozebrawszy, przyprowadzono do przytomności, posłano natychmiast po doktora.

Popis się skończył prawie i tylko do sypialni dolatywał chór "Paradies und Peri", śpiewany przez całą niemal pensyę.

Stasia leżała na łóżku cicho z przymkniętemi oczami. Panna Śniegocka zasunęła białe rolety u okien i cała sypialnia pogrążona była w białawej jakiejś, mroźnej barwie.

Nauczycielka, widząc Stasię leżącą spokojnie, wyszła zaprezentować gościom swą nową granatową sukienkę i czyste rękawiczki.

Stasia otworzyła oczy i spojrzała dokoła.

Tak! to była ta sama sypialnia, w której od pięciu lat zasypia codziennie, czasem smutna i znękana, czasem febrycznie wesoła. Budzi się jednak zawsze w jednem usposobieniu. Czarna rozpacz ogarnia jej umysł, w głowie czuje próżnię - ot! poprostu, jakby mózgu jej brakowało.

Tyle poranków widziała już te całe szeregi łóżek, stojące jedne przy drugich, biało zasłane, zimne, smutne posłania opuszczonych od rodziców dzieci.

I nigdy kołderka koło pieca wygrzana nie otula nóg drobnych i zziębłych, nigdy prześcieradło zatknięte po brzegach ręką troskliwej matki nie rozgrzeje wynędzniałego ciała tych anemicznych dziewcząt!

A ten znak krzyża robiony nad czołem wpółsennego dziecka, ten pacierz, powtarzany zaspanym, powolnym głosem - co to ma złe sny odganiać!... mój Boże, tego mury sypialni pensyjnej nie słyszały chyba nigdy!

Pacierz się trzepie wspólnie - ot! byle prędzej powinność odprawić, ale modlitwa ta nie porywa, uroku nie dodaje...

Śpiew panien dolatywał chwilami do uszów Stasi i mącił ciszę sypialni - dziewczę oparło głowęna dłoni i wpatrzyło się machinalnie w przestrzeń.

Czuła się w tej chwili bardzo nieszczęśliwą, ciało całe, wyczerpane nerwowym atakiem, miała jakby zdruzgotane i poszarpane na sztuki, a nad głową zdało się jej, że nie ma dachu. Dwie wielkie palące łzy spłynęły z jej szeroko rozwartych oczów.

Oni mówili wszyscy, że zemdlała z powodu gorąca. O! tak! nie mylili się wcale - straciła przytomność z żaru, ale nie z tego, który panował w sali, lecz z tego, który ma we wnętrzu swojem. Jeszcze maluchnem dzieckiem będąc, czuła w swem drobnem ciele, jakby ogień przemykający się chwilami, a matka jej śledziła ją wtedy niespokojnym wzrokiem, odczuwając macierzyńskim cudownym instynktem całą grozę podobnego temperamentu. Dawano jej na noc świeże jabłka, które chrupała zadowolniona, chowając ogryzki i łupinki pod poduszkę lub sienniczek. I tylko opieka matki mogła poprowadzić tę dziewczynę z ognia zrodzoną szczęśliwą i względnie spokojną - przez życie.

Dziecko to czuło bowiem wszystko w dwójnasób. Kochało bez pamięci - nienawidziło z całą piekielną furyą południowego zbira. Umysł otwarty, egzaltowany, ciało gorące, pokryte siatką rozigranych nerwów. Pomimo pozornej nieuległości i samowoli konieczność ulegania jakiejś wyższej sile, imponującej temu dziecku wielkością tajemniczą, grozą nieznaną, potęgą, której zgłębić nie mogła. I duch niemniej od ciała płomienny rwał się i szarpał chwilami, a tylko pieszczota matki mogła zażegnać i ukołysać ten ogień, który groził nieszczęściem i strawieniem tej przedwcześnie rozbudzonej istoty. Zamiast jednak łagodnej atmosfery

miłosnej, niezwykłe to dziecko wtrącono w zimną i piwniczną stęchlizną cuchnącą atmosferę pensyjną.

Różnica to była olbrzymia i odbiła się też niebawem na zdrowiu i umyśle dziewczynki.

Przygnieciona z początku nowem a hałaśliwem otoczeniem, tą potworną gwarą pensyonarek, cynizmem, wyuzdaniem niektórych, przewrotnością lub kokieteryą innych; zrażona zimną obojętnością nauczycielek, nienawiścią i zalęknieniem profesorów, dziwacznem ukazywaniem się i znikaniem samej przełożonej, niedbałością wykonywania praktyk religijnych, odczuwając przekorną inteligencyą opuszczonego dziecka nicość podawanych nauk, uczuła się jak zbłąkaną w tem wielkiem mrowisku, które wrzało dokoła niej, roztaczając krzyk, blagę, zepsucie, a pod tem wszystkiem ujawniając ohydną pustkę i ciemnotę.

Zdrowy i praktyczny zmysł obserwacyjny Franka podsuwał jej te uwagi, otwierał powoli oczy, przejmował zgrozą i chwilami wstrętem.

Była to pierwsza faza w jej pensyonarskiem życiu, ta faza trwogi przed dzikiem zwierzęciem, w którego paszczę wrzucono ją tak drobną i małą, nie troszcząc się - płacąc tylko z góry za cały rok - "z muzyką".

Zachowanie się jej nieufne, oporne, lękliwe wywołało dla niej cały szereg przykrości. Nauczycielki, a zwłaszcza Melania nienawidziły "dziczkę", której włosy pomimo starannego szczotkowania ostre i pokręcone wiły się nad niskiem bruzdą już przeciętem czołem.

Gdy inne, kokietki, lub "dzieci Maryi" czepiały się sukien Melanii, udając przywiązanie, skomląc o dobrą notę lub pożyczenie żelazka do zafryzowania grzywek, ona, chmurna i skrzywiona, stawała w kąciku, zacinając drobne wargi, jakby uosobieniezbuntowania i niechęci. Nurtowała w niej wtedy pogarda dla fałszu i obłudy, wstręt do przymusu i choć czuła bardzo dobrze, że gotuje sobie całe piekło prześladowań i udręczeń, to jednak pozwoliłaby pierwej posiekać się w kawałki, niż ucałować rękę Melanii, którą z całej duszy nienawidziła.

Wielka bo była prawość w tej małej duszyczce, pojęcie swej własnej godności i szanowanie siebie samej, lecz tu, w tem "Przedpieklu", nie oceniono charakteru Stasi z dobrej strony - przeciwnie, to "cenienie" się jej, tę nienawiść obłudy zdefiniowano jako zapowiedź wielkiej niegodziwości, przezwano "upartym dyabłem" - i starano się upokorzyć z każdą chwilą.

Prym w tem wiodła Melania.

Czerwona z gniewu, prawie granatowa, chciała przymusić Stasię do okazywania jej posłuszeństwa i szacunku. Stasia słuchała ją tylko wtedy, gdy rozkaz Melanii był logiczny i konsekwentny, skoro coś sprzeciwiało się zdrowemu rozsądkowi dziewczęcia, Stasia wolała znieść karę, niżeli wypełnić to, czego od niej żądano.

Logikę tę wyniosła z domu i z krwi prawej, rozsądnej choć egzaltowanej matki; z dziwną nad wiek swój inteligencyą umiała rozsądzić co "być powinno", - i tego ślepo słuchała. Z początku Melania chciała cielesnemi karami wpływać na dziecko.

Rózgi wprawdzie na pensyi pani Gierczykiewicz nie używano, ale pociągnięcie "wstępniaka" za ucho, uderzenie w plecy lub głowę, wreszcie "klęczenie" i to "klęczenie" na środku klasy z kantową linijką przełożoną przez plecy - były to kary słodkie, pedagogiczne i dozwolone.

Po raz pierwszy w życiu Stasia została "uderzona".

Ojciec, Julka, popychali ją wprawdzie od czasu do czasu, ale dziecko czuło się tam tak drobne, tak słabe, tak znękane, że mimowoli przyjmowało okrucieństwo swych tyranów, zaciskając konwulsyjnie usta i z pod gęstych brwi ciskając ponure, chmurne wejrzenie. Tu było inaczej.

Uderzona w obliczu całej "klasy", uderzona niesłusznie, bo za dziecinną fantazyę wykolorowania obrazków w Piśmie Świętem, porwała się nagle, jak szalona i uchwyciwszy rękę Melanii, wpiła się w nią ostremi, drobnemi zębami.

Krew pociekła gorąca, słona - Stasia oszalała z gniewu, gryzła dalej, wijąc się jak mała pantera...

W ławkach dziewczyny powstały blade, drżące, wołając cicho na nieprzytomną z gniewu towarzyszkę, prosząc, aby wróciła; ale ona nie widziała nic i nikogo tylko tę rękę, tę rękę starej, suchej kobiety, która śmiała dotknąć jej twarzy!... która ją znieważyła.

Gdy przerażona Melania zdołała wreszcie uwolnić od zębów dziewczyny rękę, Stasia stała jeszcze chwilę, oddychając ciężko, poczem rzuciła się na podłogę, wijąc się w pierwszym konwulsyjnym ataku.

Wyniesiona z klasy, przeleżała dwa tygodnie w odrętwieniu zupełnem. Zdawało się, że wszystko w niej zamarło, że serce lada chwila bić przestanie.

Nie przestało bić wszakże to serce tylko powoli przekształcało się i

traciło swą dziwną przejrzystość.

Na czystym krysztale porastała pleśń i mech i powoli, powoli, serce Stasi zaczynało się z pozoru robić podobne do serc innych dziewczynek.

Wszakże one tu wszystkie przyszły nieskalane,dziecinne, uśmiechnięte, wesołe - tu jednak zatraciły ten uśmiech dziewiczy, podobny do uśmiechu aniołków, otaczających Sykstyńską Madonnę.

Teraz kara, uderzenie Melanii, dotkliwe słowo, nie wstrząsały niemi wcale.

Nawet "wstępniaki" po kilkomiesięcznym pobycie, popychając się i śmiejąc wybiegały z ławek do owego "klęczenia", zakładając sobie własnemi rękami ową linijkę przez plecy, uśmiechając się przytem z dezinwolturą zupełną.

Skoro ich więcej miało naznaczoną tę wysoce umoralniającą karę - sprzeczały się o pierwszeństwo jej odbycia, jak pieski uczone w cyrku, chcące pierwej przez obręcz przeskoczyć.

Stasia jednak bardzo powolnie wchodziła w tę fazę życia.

Nienawiść dla Melanii poczęła się z chwilą, gdy stara panna suchemi palcami wykręciła jej ramiona i skrzyżowała ręce na piersiach; nienawiść ta zrodzona wśród ciszy nocnej, panującej w sypialni, trwała ciągle, wzrastając stopniowo.

Melania płaciła tej zbuntowanej dziewczynie również silną nienawiścią, i z chwilą, gdy poczuła zęby dziecka, wpijające się w swe ciało, zrozumiała, że ma groźniejszą przeciwniczkę, aniżeli przypuszczała.

Teroryzując całą pensyę, znienawidzona przez wszystkie panny, nie mogąc wszakże występować do walki z dwustoma dziewczynami, postanowiła skupić całą walkę w jednym punkcie i łamiąc opór Stasi, rzucić ją pod swoje stopy.

Jeszcze jedna okoliczność podnieciła gniew Melanii ku Stasi i przemieniła tę nienawiść w jakiś jad dozgonny.

Imieniny Melanii przypadały wkrótce jakoś po owej scenie ugryzienia ręki.

Za sprawą pani Gierczykiewicz, Franki i księdza katechety, zaagitowano składkę na złoty zegarek, który oddawna był przedmiotem marzeń Melanii.

Córka ubogiego urzędnika tak długie lata spoglądała z pożądliwością na wielki złoty zegarek o podwójnej kopercie, rozpościerający się jak

żółta plama na dywanie złożonym z okrawków sukna i wiszącym nad łóżkiem ojca - tak długo - że mimowoli rodzaj egzaltowanego pożądania zaczął napełniać ją całą.

Dawno już krążyła po całej pensyi wiadomość, że "Melania chce złotego zegarka" i kto wie - gdyby go dostała na imieniny, byłaby może łagodniejszą i panny wolniej odetchnęłyby czas jakiś.

Stało się to za pomocą Franki, która mając w tem swój własny interes, Melania bowiem przyrzekła jej w razie pomyślnego rezultatu piękny szal wigoniowy, rozpuszczała podobne wiadomości i starała się agitacyę swoją rozwinąć w jak najgorętszy sposób.

Franek nie podzielał zapatrywań matki; smarując masłem buty, mówił z powagą:

- Ta czego matka się dla tej chulery upędza, zygar weźmie, a matkę wysekuje. Taże tak! proszę wierzyć...

Tymczasem "dzieci Maryi" zajęły się zbieraniem składek. Zrobiły piękną listę z emblematami na wierzchu, wypisały nazwiska wszystkich panien tak "stałych" jak "przychodzących" i z poważnemi minami zaczęły obchodzić klasy, nawołując do przynoszenia pieniędzy.

Jakiś duch dziwny powiał po całej pensyi. Pierwsza Małka Fuchs przyniosła... trzy guldeny! Dano jej honorowe miejsce - "dzieci Maryi" ściskały ją i całowały, a Małka chodziła dzień cały jak paw nadęta. Prędko zdetronizowała ją Ella Fajgenzweig, która z ironicznym uśmiechem położyła na liście pięcioreńskowy papierek. Wobec tego "dzieci Maryi" dostały gorączki.

Pięć reńskich!...

Tomajątek!

I zaczęły się teraz szalone wyścigi próżności i ohydnego wyzysku.

Dziewczęta z gorączkowymi wypiekami na zaognionych policzkach, zbliżały się do listy i kładły banknoty, oglądając się, jakie ofiary ich sprawiają wrażenie. Córki biednych urzędników, pracujących w pocie czoła, wydzierały za pomocą próśb i łez ciężko zapracowanego guldena, aby go tylko złożyć w ręce zaperzonych agitatorek.

Podczas rekreacyi nic słychać nie było, jak tylko krzyżujące się słowa:

- Wiele dałaś na Melanię?

- Dwa - ty?

- Cztery.

Naturalnie, musiałam dać więcej, aby nas "żydówy" nie pobiły.

- Wiesz, poproszę ojca i dodam jeszcze dwa.

- Masz racyę, zrób tak koniecznie. Ja na twojem miejscu wprost bym się wstydziła...

Były tam i drobne ofiary, ale dzieci, które się z niemi zbliżały, płonęły wstydem, oczy miały łez pełne. Wszak wiedziały, że cała pensya czytać będzie cyfrę... fałszywy wstyd rozwijał się więc na piękne.

I tak ohydna próżność, brzęczenie pieniędzmi, okazywanie zamożności, chęć przygniecenia innych - wszystko to było głównym motorem tej szalonej chęci kupienia prezentu dla znienawidzonej nauczycielki.

Melania ze swej strony, powiadomiona przez Frankę, stała się nagle miłą i uprzejmą. Chodziła po klasach cicho, nie trzaskając drzwiami, z wykrzywioną twarzą, co miało zarazem miły uśmiech stanowić.

Mówiła półgębkiem i zmniejszyła znacznie wymierzane zwykle porcye klęczenia.

Jedna Stasia i Józia Spokojczycka stawiły się opornie.

Józia z najwyższą pompą i gracyą przyniosła trzy centy, które rzuciła na listę, ciesząc się zdumieniem "dzieci Maryi" i ich widocznem zgorszeniem. Wypisała tę sumę olbrzymią rzymską cyfrą, dowodząc, że "Melanica i trzech groszy nie warta!"

- poczem oddaliła się, idąc jak paw i spoglądając z góry na cisnące się do listy dziewczęta.

Stasia zaś nic dać nie chciała. Nagabywana, naciskana ze wszystkich stron, w oczach Franki i całego komitetu porwała ze swego pulpitu trzyreńskowy papierek, jedyną jej własność, i wyrzuciła za okno, wołając:

- Może biedny podniesie! Wolę to, niż dać cokolwiek dla tej kobiety.

Szmer ogólny przyjął ten postępek.

Ta "czarownica" ma coś złego w sobie. Woli pieniądze za okno wyrzucać, niż złożyć je na liście, gdzie wszystkie panienki są tak ładnie zapisane!

Wszystkie?

Chyba - nie. Naprzykład Ewcia, córka biednego malarza pokojowego, musiała przestać chodzić czas jakiś do klasy - nagabywano ją zewsząd o guldena, a ona - miły Boże! nie mogła go przecież przynieść...

Zkąd? - jakim sposobem?

Czy z tego nędznego pożywienia, jakie, skąpo wydzielane, grzało się niby na stygnącej blasze?

Czy oszczędziwszy na garstce węgli, lub zelówce bucików, miała dać go zapłakanemu dziecku smutna i przybita matka?

Wolała więc Ewcia przerwać nauki, udać chorą i powrócić na pensyę dopiero po imieninach Melanii.

Za jej przykładem poszło jeszcze kilka dziewczynek i pani Gierczykiewicz pewną była, że jakaś choroba epidemiczna panuje w mieście.

Panowała rzeczywiście choroba, ale choroba ohydy, próżności, wyzysku i dziecinnej chęci błyszczenia.

Osobyprzeznaczone do wypleniania złych instynktów, podniecały je i rozbudzały w tem mrowisku pracy i doskonalenia dziecięcych charakterów. A rodzice? - Rodzice dopomagali, czyniąc zadość żądaniom dzieci, podnieconych fałszywą ambicyą, pragnących prześcignąć jedna drugą.

Wieczorem dnia tego, Melania za pośrednictwem Franki uwiadomioną została o zachowaniu się Stasi i Józi; poprzysięgła obydwom dziewczynkom zemstę nieubłaganą.

Cała pensya wzburzona niemało oporem dwóch "małych", wrzała teraz jak woda gotująca się w przykrytym szczelnie garnku. Wyciągano wnioski, komentowano fakta, "dzieciom Maryi" poczerwieniały nosy z nadmiaru oburzenia... "Bogate" - ofiarowywały się wypełnić lukę listy, pro honore domus. "Dzieci Maryi" nie pozwoliły - niech wszyscy wiedzą, kto dać nie chciał! - Niech się dowie pani Gierczykiewicz i ksiądz katecheta!

Wprędce jednak inne wydarzenie odwróciło umysły w drugą stronę.

Oto z pulpitu Mini - przez szparę zrobioną scyzorykiem w deskach dno tworzących, niewiadomy sprawca wyciągnął dwa guldeny - świeże, czyściuchne, które Minia chowała starannie, jako miły podarek od kochanego przez nią bardzo dziadunia. Gdy rano otworzyła pulpit, ujrzała najprzód głęboką szparę niezręcznie w drzewie wykrojoną, szpilkę podwójną krzywo zagiętą i uwięzłą w tejże szparze, a potem, licząc swe skarby, dostrzegła brak dwóch nowych guldenów. Podejrzewając Franka, nie mówiła nic o tej nocnej kradzieży, lękając się gniewu i zemsty kucharki; siedziała tylko zamyślona i smutna, zapomniawszy o kokietowaniu Osowickiego, w którym od dwóch dni była silnie

zakochana. Takie piękne dwa guldeny! nowe szeleszczące jak jedwabna wstążka!... Minia naznaczyła je nawet swoim monogramem, kunsztownie wycieniowanym na rożku, tuż pod numerem!

Ach! ten przeklęty Franek! Nie dość, że wymyśla i przejść spokojnie nie pozwala, ale w dodatku teraz kraść po nocach zaczyna!

Ładne będzie teraz życie, nie ma co mówić!

Jakież jednak było zdziwienie Mini, gdy wieczorem, pomagając "dzieciom Maryi" w liczeniu pieniędzy zebranych w ciągu dnia na prezent dla Melanii, pomiędzy stosem papierków i srebra odkryła swoje dwa guldeny, trochę zmięte, podziurawione jakby haczykiem, lecz mimo to zachowujące nietknięte cyfry, nakreślone na rożku - tuż pod numerem.

Na zapytanie Mini, kto dał te pieniądze - "dzieci Maryi", przeczuwając jakąś sprawę nieczystą, przybrały miny spowiedników, zmuszonych dotrzymać tajemnicy konfesyonału i przygryzając usta oświadczyły, że "nie mają prawa wyjawiania cudzych sekretów i tajemnic". Oburzona Minia, pokazując cyfry, dowiodła, że pieniądze te należą do niej, lecz małe faryzeuszki wydarły jej skradzione guldeny.

Cała więc sprawa nocnej kradzieży utonęła we mgle tajemnicy.

I wreszcie, gdy pewnego poranku podano rozczerwienionej i rozczochranej z radości Melanii, piękny złoty zegarek, o podwójnej kopercie, z monogramem, łańcuszkiem, brelokami, kluczykiem i na, pisem stosownym do okoliczności - cała pensya odetchnęła, pozbywszy się tego ciężaru.

Melania całowała po kolei wszystkie panienki, ściskając o wiele serdeczniej pannę Fajgenzwajg niż inną uczennicę, która zaledwie pięćdziesięciu centami przyczyniła się do uświetnienia uroczystości. Stasię i Józię pominęła demonstracyjnie. One, ironicznie uśmiechnięte, trzymając się za ręce, stałyna uboczu, jako uosobienie opozycyi, która zresztą wszędzie i zawsze przedstawicieli swych znaleźć musi.

Tymczasem Melania założyła sobie łańcuszek na szyję i wielką złotą agrafką przypięła zegarek do paska. Zegarek błyszczał na ciemno-zielonem tle sukni jak wielka żółta plama i zdawał się opowiadać, ile to kłopotów, łez dzieci, oszczędności rodzicielskich, chęci błyszczenia, nawet występku - kosztował i dźwigał na sobie...

Musiała jednak wyglądać pięknie i ponętnie, bo oto na drugi dzień, panna Le Roi, głaszcząc po twarzy Frankę, nadmieniła, że jej jour de fête - jest w przyszłym miesiącu - a ona, panna Le Roi, lubi także "zlota

zegarka" i umie być "wdzięćna" - za doznane usługi...

Teraz, cała nienawiść Melanii skupiła się na Stasi i Józi. Ta ostatnia wszakże miała opór weselszy i śmiejąc się, z twarzą ulicznika, przełamywała rozkazy nauczycielki. Stasia o wiele poważniejsza, chmurna, milcząca, zamknięta w sobie, rzucała tylko z pod czarnych rzęs piorunujące spojrzenie i spuściwszy głowę na piersi zdawała się w każdej chwili gotową rzucić i unguibus et rostro bronić praw swoich.

Czuła, że walka będzie ciężka i długa, jednak ustąpić nie chciała.

I szła tak przepychana z klasy do klasy, siadając do lekcyi nieprzygotowana, z umysłem nawet nie starającym się pochwycić tego, co do niej mówiono. Jakże mogło być inaczej, kiedy podstawy nie miała żadnej, uczona pośpiesznie, niedbale od samego początku - chwytając chwilami jakieś słówko, zwrócone do niej wśród trzydziestu dziewcząt, zalegających niewygodne ławki. Zmieszano je razem wszystkie - nie zastanowiwszy się, że to, co dla jednej inteligencyi jest rzeczą przystępną i łatwą, dla drugiej jest niemożliwą i trudną do pojęcia.

Postępowano z niemi jak u dzikich, którzy ugniatają głowy swych nowonarodzonych dzieci, w raz zrobionych do tego użytku klatkach - i nie pozwalają rozrosnąć się czaszce inaczej, jak według raz postanowionej formy. Jest to niewątpliwie pięknie i pouczająco dla ojca rodziny widzieć swe całe potomstwo dźwigające jednego kształtu głowę - tembardziej, że ułatwia to niezmiernie system donaszania kapeluszy, czy jednak hygiena i logika nie miałyby pewnych zarzutów, o to się czerwonoskórcy nie troszczą wcale.

Z uczennicami pensyi pani Gierczykiewicz i wogóle wszystkich zakładów żeńskich naukowych galicyjskich działo się to samo. System klatek uciskających mózg, rozwielmożnił się nie na żarty. Nauczycielka lub profesor ciągnęli swój wykład, nie dbając wcale, czy wszystkie uczennice zrozumiały o co chodzi. Byle prędzej odbyć utrapioną "godzinę" i wyjść z tego zaduchu i męczarni.

Te, które "nie pojmują" - nie dostaną promocyi, posiedzą drugi i trzeci rok, słuchając wiecznie jednego i tego samego, nie rozumiejąc ciągle, gnuśniejąc lub denerwując się w bezsilnej chęci pojęcia rzeczy dla nich nieprzystępnej.

System ten jest podobny do chęci zbudowania czteropiętrowej kamienicy na glinianych fundamentach.

Gliną tu była podstawa, jaką dawano tym umysłom tępym, tym

dzieciom filistrów i anemicznych, źlewykształconych kobiet, tym dziewczynom pobladłym, zdenerwowanym, niedokrwistym, które z nawpół otwartemi ustami siedziały w ławkach, drzemiąc lub myśląc o zamążpójściu lub słabości starszej siostry.

Stasia nie uniknęła tej plagi.

Roztargniona jak wszystkie nerwowe kobiety, traciła bezustannie wątek myśli - i raz go utraciwszy, nawiązać do wykładu nauczycielki nie mogła. Nie śmiejąc prosić o powtórzenie, co zresztą nie byłoby uskutecznione, goniła wszelkiemi siłami słyszane słowa, które jak monotonny szmer wody płynęły ciągle nad jej głową. Prędko jednakże ustawała w tej pogoni i zatrzymywała się zrozpaczona. Nie! stanowczo nic zrozumieć nie mogła.

I jakże mogła zrozumieć np. "ułamki" - ona, która nie umiała tabliczki mnożenia, a cztery działania przedstawiały się jej w formie lasu cyfr, z którego wybrnąć nie mogła. Z początku chciała sama odrabiać wyznaczane "zadania", ale otrzymywała złe stopnie i panna Jadwiga nazywała ją "cielakiem".

Inne panienki przynosiły zadania rozwiązane bez błędu i otrzymywały ogólne pochwały. Z rozmów rekreacyjnych dowiedziała się, że to ojcowie i bracia zadania te odrabiają "na brudno", a panienki odpisują "na czysto", nie czyniąc sobie wiele trudu i nie starając się dotrzeć do gruntu rzeczy. Cesia sama, śmiejąc się, pokazała jej olbrzymie "dzielenie" złożone z całej siatki cyfr, jako dzieło Rysia, pisane wczoraj przez niego samego na rogu kontuaru pomiędzy całą masą wstążek i paryskich kwiatów.

- Jeśli chcesz - proszę, możesz przepisać... zrobisz mi tem przyjemność, a i Rysiowi także. On widział cię wczoraj w przedpokoju, jakieś się ze mną spotkała i mówił, że będzie z ciebie ognista i wspaniała kobieta... Podobałaś mu się, jak mamcię kocham.

I powoli Stasia wciągnęła się w system "odpisywania" - tak jak zaczęła uprawiać "podpowiadanie" lub czytanie po prostu lekcyi z rozłożonej na pulpicie sąsiednim książki. Nauczycielki w klasach niższych, biedne, zwiędłe kobiety, zmarznięte w swych króciuchnych płaszczykach, czyste maszyny źle płatne i zgnębione kłopotami domowymi, przymykały oczy wobec tego "szachrowania" - i dręczone ciągłym katarem i kaszlem, wolały nie widzieć, niż potrzebować się unosić gniewem i podnosić głos, który i tak często odmawiał im posłuszeństwa. Nawet Melania po otrzymaniu sławnego złotego zegarka trochę zmiękła i popuściła cugli, z

wyjątkiem jednej Stasi i Józi, które udręczała podczas lekcyj geografii, jakiej udzielała. Mapy ich darte w kawałki rozlatywały się po ziemi - napróżno Ryś na prośby Cesi pięknemi farbami odgraniczał kraje i cieniował elegancko góry - nic nie mogło zadowolić Melanii; co u Cesi było "wzorowe" - u Stasi zasługiwało na zniszczenie. Było to logiczne, rozumne i sprawiedliwe.

Józia nie zadawała sobie takiego trudu. Rysowała bohomazy, buty, zamiast Włoch, sery szwajcarskie, zamiast Szwajcaryi, a gdy jej arcydzieła fruwały po klasie, wydawała krzyki pawia, śmiejąc się na całe gardło.

Stosy książek wzrastały teraz w pulpicie Stasi. Z każdym rokiem, kwartałem, ba! miesiącem nawet - przybywało ich kilka. Więc Pierre Laroussew pierwszej linii żółcił się w kilkunastu edycyach. Były tam: "Petite Chréstomatie", "Grandę Chréstomatie", "Petite Grammaire", "Grande Grammaire", "Grammaire littéraire", "Compositions", "Style" - wszystko z "kluczami", więc w podwójnych edycyach. Potem piętrzyły się: Ollendorfy - wspaniałe rozmowy pani Bocquel, "Historya Francyi" Legranda, maleńka ale dowcipna "Mitologia" Lafleura z nagim Apollem na tytułowej stronnicy, "Literatura" Kuliczkowskiego, ogromna a zawikłana "Gramatyka" Małeckiego, poszarpana "Chemia" R. S. Jankowskiego, "Estetyka" Lemckego, "Historya Atylli" Thierry'ego, piętnaście tomów "Historyi Pütza - rozszerzonego i ścieśnionego.

Wliczyć w to należy "Encyklopedyę" panien; słowniki różnych języków, w których wyrazy dwuznacznej treści podznaczone czerwonym ołówkiem rzucały się zdaleka w oczy, wszystkie poezye Juliusza, Adama, Krasińskiego, Goszczyńskiego, Pola, Syrokomli, a także Musseta, Wiktora Hugo, Kazimierza Delavigne i wielu, wielu innych - przytem "Almanachy dla panien", "Revue", "Bluszcz", piosnki Bérangera i inne peryodyczne pisma - domieszać do tego setkę kajetów oprawnych w morę, wystrojonych w kosztowne wstążki, pieczątki i inne i inne głupstwa; całe serye ołówków, stalówek, gum, linijek, rajscajgów, cyrkli, ekierek, folówek, kantówek, wiszorów, kredek, węgielków, kalek, notysek, retort, globusów, kalkomanij, wzorków, szydełek, kokonów, atlasów, szpikulców, radirek i tym podobnych przedmiotów - a będziemy mieli dostateczne pojęcie o wielkiej ilości pieniędzy w błoto wrzuconych i w błocie tem utopionych.

Pomiędzy tą masą książek, przyrządów i papierów siadywała Stasia, oszołomiona, ogłupiała, a przecież najpiękniejsze zdolności mająca,

niszcząc swój umysł niepospolity, który pod dobrym, logicznym, rozsądnym kierunkiem rozwinąłby się doskonale. Objęcie, jakkolwiek łatwe, ale "rozstrzelone", wymagało cierpliwej, systematycznej nauki. Gdyby w chwili, gdy myśl, umysł dziewczynki zajmująca despotyczną potęgą nerwów, przerwaną została - dozwolono dziecku odpocząć - i po chwili ze świeżą chęcią przyjmowania wrażeń przystąpić do nauki - Stasia bezwątpienia stałaby się niepospolitą istotą; ale gnębiona systematem przyjętym na pensyi, szarpana, zdenerwowana - zniechęciła się wprędce i z jakąś dziwną ironią zasiadała do lekcyi.

Mogli gadać, co chcieli, ona zważać na to nie miała zamiaru...

Józia Spokojczycka przyszła do tego wniosku oddawna i dziwiła się Stasi, że prędzej na tę myśl nie wpadła.

- Wszystko, mówię ci, oko brandeburskie, fajki tytoniu nie warte! Wyrżnij się tylko ładnie na popis, zawal białą suknię i włóż ażurowe pończochy, a łeb cały loków nazawijaj, postawią cię w pierwszy rząd - jak Pana Jezusa kocham - i jeszcze ci babkę świecić będą, bo masz ładną twarz i śmiało gadać potrafisz. O! patrz, Ceśka, przecież to ostatni próżniak i bałwan, a że zawsze jak lalka wystrychnięta i ma prosty nochal, więc pierwsza staje na estradzie i wygląda przez to na "pierwszą celującą". Dlatego "pedam" ci, bibułę rzuć w kąt i chodź grać ze mną w guziki. Jak przegrasz, to będziesz musiała nos w chustkę Osowickiego wytrzeć, wiesz w tę chustkę fularową, co to ją zawsze w cylinder wrzuca - a jeślija przegram, to jak Boga kocham całą godzinę będę na Melanicę zezem patrzeć. - No, cóż? Chcesz?...

I Stasia powoli pociągana humorem Józi, dawała się wciągnąć w figle "generała" - jak powszechnie Józię nazywano. Otrzymała tę nazwę od chwili, gdy ustrojona w stosowany kapelusz z pióropuszem, zrobiony z gazety, z epoletami z bibuły, z drągiem od szczotki w ręku przebiegała klasy, zachęcając, jak ongi Symeon pokutnik, do krucyaty ogólnej przeciwko żydówkom.

Krucyatę stłumiono w samym zarodku, ale tyłuł "generała" pozostał przy Józi, która w swych napadach nerwowej wesołości nosiła go z godnością i przynależnem męstwem. Otwarta i szczera natura tej dziewczyny pociągała Stasię; gwałtowny jej temperament, nadmiar życia - potrzebował ujścia; figle Józi i gorączkowe do nich przygotowania pochłaniały chwilami jej uwagę i uspakajały ją trochę. Jakkolwiek Cesia pociągała ją także, jednak z Józią czuła się o wiele swobodniejszą. Atmosfera kokieteryi, zmysłowości, tajemnicy, jaką roztaczała dokoła

siebie Cesia, mieszała Stasię i przejmowała ją niepokojem.

Tajemnice, jakie odkrywała przed nią ta córka magazynierki, psuta w atmosferze włóczących się po ulicach szwaczek, sprawiały jej jakiś ból dotkliwy... Zapewne, chciała wiedzieć o wszystkiem, sama o to prosiła, ale niewypowiedziane uczucie ogarniało ją na wspomnienie zwierzeń Cesi, nudności porywały ją i w krzyżu piekło jak rozpalonem żelazem - nie, stanowczo, czuła niesmak i niepokój dzień cały!

Józia nie troszczyła się wcale o podobne wiadomości.

- Nie gadajcie mi nic! - krzyczała, zatykając sobie uszy. - Skoro pójdę zamąż, dowiem się lepiej od was. Co mnie to obchodzić może, jak na ten idyotyczny świat przyszło takie czuczeło jak Melania!... Dość, że przyszło na nasze utrapienie. Chodźcie lepiej, ulepimy jej bałwana z mokrej bielizny i wsadzimy pod kołdrę. To o wiele zabawniejsze, niż szeptać po kątach. Wyglądacie później jak indyczki, co w cudze proso wlazły...

Franek aprobował zupełnie poglądy Józi: po Stasi ona jedna miała łaski u niego. Była taka rozpuszczona, jak żaden chłopak szewski, ale przynajmniej ta o romansach nie myślała. Pobiła się z nim nieraz, gdy wpadła do kuchni i wyciągała kartofle z garnka, ale zato nieraz dziesiątkę mu wetknęła i po łbie pogłaskała. Dała mu nawet na imieniny album, aksamitne, niebieskie, umyślnie kupione, na którego pierwszej kartce niewprawnem pismem skreślony widniał napis:

"Memu przyjacielowi Frankowi, w dowód uznania i szacunku

Józefa".

Na drugi dzień podrapała go wprawdzie, ale to nie osłabiło wspaniałości prezentu.

I oto Franek miał teraz dwie przyjaciółki pomiędzy pannami. Wprawdzie Stasia budziła w nim uczucie czci i uwielbienia - ot, patrzał na nią jak na obrazek i zrywał się na równe nogi, gdy do kuchni weszła. Z Józią nie robił sobie tyle kłopotu, uważał ją za "kolegę" i nauczył palić papierosy. Gdy mówił do Stasi, przybierał słodki, ujmujący głos i sznurował usta, przestępując z nogina nogę. Wstydził się wtedy swego obszarpanego surduta i domagał się od matki nowego "rajtroka" i chustki od nosa. Gdy Stasia podniosła oczy i spojrzała na niego swemi olbrzymiemi oczami - chłopak mieszał się widocznie i oddychając ciężko, uśmiechał się mimowoli.

- Taka smarkata, a ma takie wielkie ślepie jak guldeny, a tak się to świecą jak te kamienie drogie, albo - mówił do matki, leżąc na łóżku - jak

u wilka...

- Oj, bo ta też to i wilczątko! - odpowiadała Franka, licząc drobne skradzione dnia tego w mieście.

- Nie pletlibyście głupstw! - rzucał się Franek - wilczątko dla tego, bo tę wiedźmę Melanicę ugryzło! Ha? A no to miała recht! Taże i pies ugryźnie, jak się go nierechtownie uderzy. Ja, jakby był kiedy bogaty pan, tobym się jeno z tą Staśką ożenił.

- Patrzcie go, jaki mądrala! - śmiała się matka - obywatelskiej córki ci się zachciewa?

- Obywatelka, nie obywatelka, to psiakrew jedno - tylo ona teraz jeszcze najwięcej z nich warta... Jeszcze to anielątko, jeno mi ją popsują...

I kiwał głową żałośnie - nagle zrywał się jak szalony:

- Czego ją tu oddali, kiedy ona obywatelskie dziecko? Cóż to doma siedzieć nie można? Taż nie trzeba mieć sumienia, żeby dziecko w takie piekło pchać! Prawda?... ha?... co, matka?

Ale Franka chowała teraz pieniadze do kuferka.

- Oddali - odpowiedziała po chwili - bo widzisz, synku, u państwa to nijakiego serca dla dzieci nie ma. Rzucą jak psiaki, choć je ze swej wnętrzności wydali. Niby to na naukę, a to tylko aby się z domu wyzbyć! Ot! i temu Staśka tu siedzi, a nie doma.

- A niechby ich pioruny popaliły - mruczał Franek, zaciskając pięście - taż ona tu do reszty przepadnie pomiędzy temi małpami! A te profesory, a te gubernantki!... Cholera to i tyle...

Nagle porwał się z łóżka.

- A żeby tak matka tej nastarszej cholerze powiedziała, żeby na Staśkę baczenie dała. Cały dzień w książkach się gmyrze, a to ino obraza Boska. Żeby choć Staśkę jako od tego ochronić...

Ale Franka tymczasem spokojnie mieszała mleko z wodą na kawę dla panien.

- Nie wtrącaj nosa, synku, do tego śmiecia. Niech się sami paskudzą i przepadają! One wszystkie nawet uczciwego słowa nie warte. Każda z nich tu przyszła aniołem, a czortem rogatym ztąd wylezie. Tu już takie piekło! Ty, synku, patrzaj siebie samego i twego majstra, a na Staśkę tyle uważaj co na inne małpy. Rozumiesz?...

- Ty, matka byś chciała tylko kabzę nabić - wołał chłopak - ino ci te

grajcary miłe, co ich w kufer napychasz. Oj matka, pamiętaj ty o sumieniui księdzu! Będzie z tobą źle!...

- Ty, wisielaku, będziesz mi o sumieniu gadał? - krzyczała zaperzona kucharka - jak cię zdzielę warząchwią, to ci sumienie i obywatelskie panny ze łba wywietrzeją...

I siadając na kuferku rozpoczynała zawodzić:

- O! Jezus Marya! O! Panienko najsłodsza, siedmiu ranami przeszyta... miej ty zmiłowanie nademną i uśmierć Ty tego syna mojego - co mi sumieniem w oczy kole i złodziejką robi...

A Franek tymczasem śmiał się jak szalony i dobywał z pod pierzyny garść kawy palonej, którą rzucał w sufit lub w ćmiącą lampę.

Stasia lubiła Franka, nie poufaląc się z nim zbytecznie. Miała w sobie tę rogatą szlachecką naturę, co nawet za dobre pochodzące od niższego serdecznie zapłacić nie umie. Rozmawiała z nim grzecznie, dziękowała za oddawane usługi, a na imieniny dała mu guldena. Jej na myśl nie przyszło kupić mu cokolwiek, dała mu pieniądz, jak służącemu w domu ojca; chłopak to uczuł, zgryzł się i chodził dzień cały serdecznie zmartwiony. Potem, guldena schował, mrucząc:

- Kupię jej kiedy co za to; niech ją dyabli, jaka harda!...

Tymczasem Mystkowski nie zasypiał sprawy.

Położywszy rękę na głowie ośmioletningo dziecka, powiedział:

- To dziecko do mnie należy.

I należało też do niego - z początku potrosze, aż wreszcie powoli objął je zupełnie w posiadanie swoje.

Długoletnią praktyką nauczył się rozróżniać temperamenty i stopień wrażliwości powierzanych mu dzieci.

Znał się na tem jak na fortepianach i umiał zastosować się do działania na dziecko jak do używania klawiatury lub pedału. Dotychczas jak wiemy, błądził i szukał dla siebie "losu", chodząc tak z lekcyi na lekcyę, włócząc się po piętrach, słuchając ćwiczeń Czernego. Czasem próbował zrobić wrażenie na jakiej dorosłej dziewczynie, której podsiniałe oczy i wychudłe ręce wiele mówiły o przymusowem a niemiłem panieństwie. Ale nie miał zbyt wielkiego szczęścia; w kilku domach wymówiono mu miejsce, w innych postępowano ostro, zimno, obojętnie. Dziewczyny lękały się jego szorstkiej namiętności i chłopskiego, zmysłowego czoła - zniechęcony więc, postanowił "urobić" sobie którą.

Wybór padł na... Stasię.

Dziecko to było kłębkiem nerwów.

Na nerwach tych postanowił grać, grać bez przerwy - aż oszalała, bezprzytomna, ciśnie mu się w objęcia, gnana jakąś niewidzialną a tajemniczą potęgą, którą on nad nią rozciągnie. I systematycznie, powoli, począł oddziaływać muzyką na nerwowy ustrój dziecka. Znał okropną własność tonów fortepianowych, wiedział, że, osłabiając muskuły, rozstrajają w najwyższy sposób organizm dziewczęcy, znał to i użył, chcąc posiąść tę dziewczynę razem z piękną wioską w Tarnowskiem. Wtenczas plunie na lekcye i muzykę - i weźmie się do gospodarki. Osiądzie na wsi i własną ręką nieraz pług po zagonach poprowadzi...

Dość ma już tej męki i brzęczenia fortepianowego - przez uszy mu się to przelewa, Janek muzykant to rzecz piękna, ale... na papierze.

Więcdla dopięcia swego celu, musi rozegzaltować w ten sposób umysł, nerwy i duszę dziewczyny, aby stał się jej jedynym i despotycznym władcą. Jak wąż boa magnetyzował ją wzrokiem, obejmował ramieniem, oblewał powodzią zmysłowej melodyi, budził w niej wszelkiemi siłami "uczucie". Ona, jakby instynktem kobiecym odczuwając niebezpieczeństwo, zachowywała się z początku opornie, zimno, trwożliwie. Drżała, ilekroć razy jego ręka dotknęła jej włosów, doznawała dziwnego ściśnienia w gardle, słysząc jak grał Chopina... Powoli wszakże urok cichej, rozmarzonej melodyi zaczął działać na nią i wnikać do głębi jej duszy. W śpiewie "Nocturnu" słyszała coś z głosu matki, egzaltacya i rozrzewnienie nad jej niedolą ogarniało ją całą.

Słuchała i oczy jej wilgotniały od łez.

Zapragnęła grać tak samo!

Tego tylko żądał Mystkowski. Wciągnąwszy ją w letnią kąpiel denerwującej muzyki - uwięził w tem całą jej duszę. Rozmawiając z nią podczas lekcyi, przesadzał jej cierpienia, mieniąc ją ofiarą niesprawiedliwości losu - nazywał ją "małą sierotą" i kazał jej grywać "Plaintes d'une orpheline" - płaczliwą melodyę Aschera. Gdy płakała, zamiast uspakajać, pobudzał jej łzy, doprowadzając ją do szczytu roztkliwienia.

Powoli Stasia zaczęła mniej się lękać "czarnego" nauczyciela. Jakkolwiek czuła w sobie niesmak i dziwne osłabienie po każdej godzinie spędzonej w saloniku przełożonej sam na sam z Mystkowskim, wracała tam zupełnie tak, jak powracała do tajemniczych rozmów z Cesią, które

jej sprawiały wewnętrzne niezadowolenie. Ten salonik prawie ciemny, oświecony tylko dwoma żółtawemi świecami, ten nauczyciel choć na pozór ponury a przecież tak tkliwy, płaczący z nią razem - ta powódź tonów cichych, stłumionych, drżących w powietrzu jak aniołów śpiewy - to wszystko podniecało wyobraźnię dziecka do najwyższej potęgi. W opuszczeniu, w jakiem się znajdowała, dziwna sympatya okazywana jej przez Mystkowskiego, ujmowała powoli jej serduszko. I choć chwilami zrywała się, czując jakby jakieś spętanie i brak swobody, ulegała temu czarowi, jaki na nią spływał. Gdyby nauka podawana jej umiarkowanie i przystępnie zaprzątała jej umysł, Mystkowski miałby więcej trudu w opanowaniu jej całej - lecz w pustce jej głowy huczały teraz jedynie akordy i pasaże, boć to była jedyna sprawa, jaką ona wyłącznie dla siebie miała podaną i którą zrozumieć i pojąć mogła. Mystkowski nie szczędził bowiem trudu i zastosowawszy "ułatwioną" metodę uczył gorliwie Stasię, zajmując się nią od dwóch do trzech godzin dziennie. Zajęcie to usprawiedliwiał w oczach innych niezwykłemi zdolnościami muzycznemi Stasi, co było kłamstwem częściowem. Stasia zdolności miała zwykłe, podobne do innych panien, tylko wrażliwość olbrzymią i rozdenerwowanie nie mniejsze.

Minęło lat cztery.

Stasia wyrosła na dwunastoletnią, ciemnowłosą dziewczynę, nie umiejącą nic prawie, błąkającą się wśród chaosu dat i cyfr, prowadzącą zaciętą wojnę z Melanią i podlegającą zupełnie wpływom Cesi i Mystkowskiego. Z dziecięcego upodobania w muzyce wyrosła jakaś chorobliwa mania, coś, co podniecając dziewczynę, czyniło ją w danej chwili prawie nieprzytomną. Gra jej kapryśna,nierówna, szarpiąca słuchacza, była wiernem jej duszy odbiciem. Coś się rwało we wnętrzu tej czarnowłosej dziewczyny, pod której długiemi rzęsami płonęły dwie niegasnące iskry...

I słysząc ją grającą, dech zamierał w piersi. Chopin drgał bachanalią zmysłową, a "Stabat Mater" Rossiniego jęczało namiętnością wielką. Zielone oczy Mystkowskiego przebłyskiwały w tej urywanej, pełnej niezdrowej czułości muzyce, on sam, jego oddech gorący dawał przyspieszóne tempo. Pochylony nad grającą dziewczyną, podniecał ją obecnością swoją; przez cienką tkaninę sukni chłonęła w siebie żar dorosłego mężczyzny i przelewała w tony z pod palców płynące... powoli zżyła się z nim i stanowiła duchową jedność, łącząc się w zmysłowym a przecież nie cielesnym związku, oddając mu się z całą niewinnością

dziewczęcą jak Tamara wyciągająca spragnione ramiona dla przyjęcia demona. Dziecko teraz rozwinęło się pod wpływem melodyi i mężczyzny w jeden płomienny kwiat, a ciało jej ciemniało i nabierało także jakichś chwilowych, złotawych błysków. Otoczona atmosferą niezdrowych pensyjnych miłostek, całemi porami wciągała teraz zabójcze miazmaty, koncentrując je w nerwowem rozdrażnieniu i ochładzając się cokolwiek w potokach melodyj, jakie w obecności Mystkowskiego z pod jej palców płynęły. Sama nawet nie wiedząc w jaki sposób, poddała się zupełnie władzy nauczyciela muzyki; Stefan, jako kierownik i jako mężczyzna schwycił ją w żelazne kleszcze, które ją dusić już zaczynały...

Gdy się opamiętała... było już - zapóżno.

Stasia, zrozpaczona, zakryła oczy rękami.

Dziś dopiero, po latach pięciu, widzi do czego doszła. Dzień dzisiejszy otworzył jej oczy. Ten człowiek przywłaszczył sobie nad nią absolutną władzę. Powoli wsunął się w głąb jej duszy i zbadał jej rodzinne stosunki. Wiedział o Julce, z półsłówek i łez Stasi domyślił się wszystkiego. Julka ta była mu nie na rękę, bo jeśli staremu przyjdzie ochota zaślubić rudowłosą dziewczynę - wówczas posag Stasi zmniejszyć się może znacznie...

Za pomocą jednak różnych forteli dowiedział się, że Stasia ma sumę osiemnastu tysięcy reńskich, przypadającą jej z posagu matki i zahypotekowaną na wiosce ojcowskiej.

Te więc pieniądze były pewne, ale reszta! reszta!...

Ojciec nie odwiedzał wcale Stasi.

Wakacye przepędzała na pensyi pani Gierczykiewicz, włócząc się po pustych klasach i spotykając się co chwila z bladą twarzą Józi, która jako sierota i będąca pod opieką starego majora, nie miała gdzie się udać na letnie miesiące.

Pieniądze na opłatę pensyi nadsyłał Skórecki regularnie, dołączając kilka słów obojętnych i przesyłając "pozdrowienie" dziecku.

Mystkowski dowiedział się jednak, że w ostatnich czasach stary kilkakrotnie wspominał o córce, a nawet raz mówił:

- Chciałbym ją teraz mieć tu, w domu, u siebie...

Należało więc skorzystać z tego usposobienia i wyprawić Stasię na wakacye do domu.

Manipulując zręcznie, przemawiając do serca i uczuć Stasi,

doprowadził, że dziewczę płacząc, prosiło pani Gierczykiewicz, aby zapytała ojca, czy pozwoli jej przebyć czas wakacyjny w domu rodzicielskim. Wyobrażała sobie ojca stęsknionego, smutnego, oczekującego na nią naganku - na znanej jej dobrze ławeczce. Egzaltacya dopomogła wyobraźni, widziała się już u nóg ojca, tulącą głowę do jego kolan, tę głowę zbolałą, w której pięć lat pobytu na pensyi, zamiast spokoju i światła, tylko jakiś chaos i gorączkę wprowadziły.

Pragnęła całem sercem wyrwać się z tego zaklętego koła, w jakie padła. Za wielki to ciężar na jej słabe barki. Zdaje się jej, że ten płomień, który przed chwilą w konwulsyach rzucił ją na estradę, zagaśnie w ciszy i półcieniu pokoju, w którym jej matka skonała.

Do domu! do domu jaknajprędzej!...

O Julce zapomina prawie, zresztą tyle lat! pięć lat!... jej nie ma zapewne w domu - przynajmniej Mystkowski tak powiada.

To też gdy nadeszła przychylna odpowiedź ojca, wzywającego dziecko do siebie - oczy Stasi napełniły się znów łzami radości.

Wrażliwość jej bowiem doszła do tego stopnia rozdrażnienia, w którem tak boleść jak radość łzami się objawia.

Józia z zazdrością patrzyła na wybierającą się w podróż przyjaciółkę.

- Jedziesz, pani Rysiowa? - pytała, pokaszlując i kurcząc się na swej ławce - dobrze ci będzie do góry brzuchem w sianie leżeć! Hej! miły Boże, żeby tak biednemu generałowi wsi kawałek!... Hej! hej!

- Jedź ze mną! - prosiła Stasia.

Józia spojrzała na nią z ożywieniem.

- Nie gadaj drugi raz, bo cię za język złapię!...

- Ale owszem łap! Jeśli tylko zechcesz, zrobisz mi przyjemność wielką...

Pani Gierczykiewicz zapytana o pozwolenie, z najwyższem zadowoleniem udzieliła je natychmiast. Szczęśliwa była, pozbywając się tej hałaśliwej dziewczyny, z którą w bezczynności wakacyjnej nie wiedziała, co robić. W przeszłym roku dała jej "W Szwajcaryi" do przerobienia na prozę, lecz wziąwszy do rąk wypracowanie Józi, zmuszoną była rzucić je czemprędzej. Zdrowy, mimo wszystko, rozsądek dziecka przerobił na prozę prawie zdanie po zdaniu i wykazał, że co ujdzie w wiązanej mowie - w luźnej jest poprostu zbiorem bredni.

Wielbicielka Juliusza spaliła wypracowanie "generała", a Józia, uszczęśliwiona, wymknęła się ze swym "przyjacielem Frankiem na

szewską majówkę, z której wróciła późno w noc w kapeluszu na bakier, uszczęśliwiona, rozpromieniona i trochę... "podcięta".

Postanowionem więc zostało, że obie dziewczynki pojadą zaraz nazajutrz po odbytym popisie.

* * *

Jakby dla zadania kłamu ognistemu temperamentowi dziewczynki, Stasia długi czas "nie kochała" się w nikim.

Przeszedłszy do klas wyższych, z trwogą i pomieszaniem patrzyła na kręcących się po klasie profesorów. Gorące tchnienie mężczyzny odbierało jej niejako przytomność.

Zasłuchana w melodyę Chopina i w szept Mystkowskiego, znajdowała innych mężczyzn zanadto brutalnymi, hałaśliwymi. Osowicki ze swą jarmaczną elegancyą nie robił na niej wrażenia.

Tymczasem, wszystko, co żyło, "kochało się" w klasie. Młodsze "kochały się" w pannie Jadwidze, nauczycielce arytmetyki, która wpadała do klas różowa, uśmiechnięta, wnosząc jasną gamę śmiechu i szafirowej sukienki. Zbierały pamiątki, jako to: ołówki lub pióra, dotknięteręką guwernantki, pisały do niej wiersze, w których się przebijało nieźle zacięcie miłosne tych małych istotek.

Starsze oddawały swe serca profesorom, najwięcej Osowickiemu i młodemu botanikowi, który wychodził z lekcyi czerwony jak piwonia, z kroplami potu na szerokiem czole. Ksiądz katecheta nie był nawet wolny od tej plagi.

Niektóre "dzieci Maryi" w pobożnem rozrzewnieniu ścigały ukośnemi oczkami elegancką sutannę księdza. Wmawiały w siebie te małe dewotki, że jest to jedynie uwielbienie dla kierownika, lecz pod tem uwielbieniem niebiańskiem kryła się wcale rozwinięta miłość ziemska.

Panny "przychodzące" kochały się w swoich wieczorkowych tancerzach, kolegach braci, elegantach, ujrzanych na ulicy.

Zwierzały się jedna drugiej, pokazywały zasuszone kwiaty, bukieciki, ordery kotylionowe, pukle włosów.

Pod grozą śmieszności niewolno było "próżnować". Skoro jedna miłość mijała, natychmiast trzeba było rozpocząć drugą. Niektóre doszły do takiej perfekcyi, że w dwa lub trzy dni mieniały przedmioty swych miłostek. Te zażywały wielkiej sławy i poważania. Stałość nie wzbudzała tu uwielbienia, jak również wyłamywanie się z pod praw ogólnych.

Stasia więc czuła, że pod grozą śmieszności - musi się... zakochać.

Od pewnego czasu Cesia, "szalejąca" za małym, kształtnym Jankiem Cohen, noszącym swój mundur kanonierski z gracyą baletnicy - podsuwała przyjaciółce swego brata Rysia, jako przedmiot godny jej pierwszej miłości.

Ukazała jej pięknego kanoniera, jak mały Mefistofel w tajemniczym półcieniu kościoła Jezuitów, gdzie cała pensya udawała się dla odprawiania rekolekcyj. Egzaltowany umysł Stasi uległ wreszcie i powoli jakby szary świt wkradała się do jej drobnego serca miłość dla tego pięknego, wysokiego chłopca, błyszczącego w półzmroku kościelnym całą masą świecących guzików. Ryś przychodził często na pensyę po siostrę i czekał wtedy w przedpokoju, patrząc ciekawie na ten potok dziewcząt, ubierających się pospiesznie, nakładających ekscentryczne kapelusze na potargane głowy i kokietujących go zacięcie z pod rozczochranych grzywek.

Cesia pociągała za sobą Stasię do przedpokoju i rzucała dziewczynę prawie na ręce brata, który, śmiejąc się z tej "małej czarnuchy", ulegał próżności męskiej i starał się w ciągu tych krótkich chwil olśnić i rozkochać "do reszty" - drżące od wzruszenia dziecko.

Często przynosił jej teraz malutkie bukieciki fiołków, które przyciskał do ust przed oddaniem, a radość, błyszcząca na twarzy Stasi w chwili przyjmowania prezentu, sprawiała mu jakąś nieokreśloną przyjemność. Czysta, nieskalana miłość drobnej tej istotki odświeżała jego serce, zbrukane wśród łatwych miłostek.

Zalęknienie i rumieniec Stasi, napełniały go rozrzewnieniem, którego się sam przed sobą wstydził, ale odmówić sobie nie umiał przeciągnięcia tej gry, w którą się wplątał. Wieczorem tańczył kankana w błotnistem ustroniu, nazajutrz podawał fiołki czarnowłosej dziewczynce i uśmiechał się do niej dobrym, dziecinnym uśmiechem.

Czasem nałogowy pijak z przyjemnością wypija szklankę mleka, pachnącego macierzanką... orgia i idylla!... zwierzę i skrzydła anioła!... zwykła męzka natura!

Powoli więc Stasia zakochała się! Jakiemś jednak przeczuciem wiedziona, kryła tę miłość przed Mystkowskim. Zdawało jej się, że ten chłop o wielkich, ciężkich rękachzgruchocze filigranowy gmach jej miłostek i rozbije na pył jej ideał. Zresztą w sercu swem chciała mieć kącik, do którego niktby zajrzeć nie mógł - a czuła, że niema tajemnic

przed zielonemi oczami Mystkowskiego. Zanadto owładnął nią całą!

Wpił się w jej duszę, zrobił ją szklanną, czytał jej myśli, kazał patrzeć się w swe oczy, gdy grała i dlatego kazał jej uczyć się wszystkich utworów na pamięć. Ona czuła, że ogień jego źrenic podnieca ją i szarpie z niej te nerwowe, urywane akordy, które przecinają tak dziwnie powietrze... ona czuła, że ten dreszcz, ten niepokój, ta trwoga, co w jej muzyce dźwięczy, to wszystko jest jego dziełem; - lecz, jak każdy człowiek, chciała mieć w sobie coś nietykalnego, coś dla siebie wyłącznie" jakby medalik zawieszony ręką matki na szyi.

Tymczasem Mystkowski w grze Stasi zaczął odróżniać jakiś sentymentalny powiew. Coś zaczynało przygaszać zmysły i jakiś urok idealnego uczucia zakradł się powoli.

Zrozumiał rzecz całą.

Stasia... kochała.

Pomimo badań dziewczęcia nie mógł dowiedzieć się, kto był przedmiotem jej miłości.

Dziś, podczas popisu, poznał swego rywala.

Ztąd wynikła gwałtowna scena w korytarzu, której następstwem był atak nerwowy, rzucający bezprzytomną Stasię o podłogę estrady. Dziewczyna z rozpaczą zakryła oczy. Czuła się znużoną, wyczerpaną tem wrzeniem namiętności, jakie jej ból sprawiało - walka między przywiązaniem Rysia a trwogą przed Mystkowskim szarpała jej drobną istotę!...

W czternastu latach pensyonarka ta cierpiała sercem jak rozwinięta kobieta, serce to krwawiło się szarpane w bezsilnej walce między dwoma mężczyznami, których widziadła na chwilę ją nie opuszczały...

Czy pod skrzydłem matki wychowana, cierpiałaby tak samo? - czy w zaciszu domowem wzrosłaby w niej taka bolesna niepewność?... Być może, że temperament gwałtowny nie dałby się zupełnie przytłumić, ale rozsądnie ujarzmiony a nie podniecany bezustannie, nie strawiłby przedwcześnie drobnego ciała dziewczyny.

Stasia leżała teraz nieruchoma, cisnąc do ust zwiędłe i poszarpane róże Rysia. Na białem tle poduszek czerniała masa włosów, okalających jej śniadą twarzyczkę. Cierpienie i bolesna walka skurczyły nerwowo kształtne rysy, usta spieczone gorączką ochłody w zwiędłych kwiatach szukały.

Popis się skończył zupełnie.

Do sypialni wpadał teraz szmer pomieszanych głosów i kroków oddalających się gości. Szable ułanów brzęczały po schodach, a grube głosy żydówek dominowały nad wszystkiemi.

Po twarzy Stasi toczyły się łzy i ginęły w kwiatach.

Były to łzy czterdziestoletniej kobiety, opłakującej romanse zawiązane, te łzy, które wstrząsają sercem, puszczonem niebacznie na rozszalałe życiowe fale. Dziecko opłakiwało bezwiednie straconą niewinność swoją, swobodę myśli i spokój dziewczęcy.

"Przedpiekle" wydarło jej wszystko...

* * *

Józia, wypiwszy dziesięć szklanek mleka, zdecydowała, że jest stanowczo zadowoloną.

Już od tygodnia bawią obie w Wierzbówce i dnie całe przewracają się w świeżo skoszonej trawie, pojąc zapachem macierzanki i ruty.

Oczy im błyszczą obydwom, a z piersi od czasu do czasu wydobywa się przeciągły, dziecięcy okrzyk zadowolenia.

Szczególnie Stasia, gdyzdala od domu odbiegnie, czuje się bardzo szczęśliwą.

W domu jest Julka, którą wbrew swojemu oczekiwaniu, zastała rozgospodarowaną na piękne.

W oczach obcych ruda dziewczyna zajmuje stanowisko gospodyni i ma zawsze fartuch na sobie, gdy gość przed ganek zajedzie, lecz Stasia wie, czego się trzymać. Na grubych palcach Julki dostrzega pierścionki swej zmarłej matki - a wreszcie Stasia, będąc jeszcze dzieckem małem, instynktem zgadywała stosunek Julki do ojca.

Teraz tembardziej wie, że łudzić się nawet nie może...

Tymczasem Julka przyjęła znienawidzoną dziewczynę nad wyraz grzecznie. Uśmiechała się do niej, dogadzała, a nawet tolerowała obecność Józi, która zaraz pierwszego dnia zaczęła przyglądać się "gospodyni" okiem inkwizytora. Rzecby można było, że Julka chce pociągnąć do siebie Stasię i pozyskać jej serce.

Zdawało się, że scena o "jasiek" - wyszła jej zupełnie z pamięci. Jakieś ukryte plany musiały nurtować umysł tej ekonomskiej córki, a pozyskanie przychylności Stasi w planach tych niepoślednie miejsce zajmować musiało.

Wchodziła teraz na palcach do sypialni dziewcząt, niosąc im kawę ze

świeżą śmietanką. Poczem, nie zważając na wzgardliwe milczenie Stasi, oddawała tysiące drobnych posług: zmieniała bieliznę, otwierała okna, wycierała chude plecy Józi zimną, kryniczną wodą.

Przytem mówiła wiele, śmiejąc się ciągle i wciągając w rozmowę "generała", Józię, która drżała pod wpływem zimnego dotknięcia i robiła wrażenie kościotrupa owiniętego w prześcieradło.

- A nie shebluj mi tam pani reszty tej skóry, co ją mam na grzbiecie - wołała Józia, pokaszlując trochę.

- Nic pani nie będzie - mówiła z przymileniem Julka - u nas ciałka przybędzie i pannie Stasi także! Choć Bogiem a prawdą, nasza Stasiuchna jest jak utoczona! - Jak utoczona...

Stasia zacinała zęby.

"Naszą Stasiuchną" ją nazywa ta dziewczyna, której właściwe miejsce na folwarku przy dzieży, w piekarni!

Lecz nie odpowiadała nic, nie rzucała się więcej. Przymykała oczy i... tolerowała.

Była to nauka z pensyi wyniesiona.

Józia tymczasem po wyjściu Julki zaczynała chwalić "gospodynię".

- Tęgi z niej pucer, powiadam ci - mówiła, pijąc kawę - kawę niezłą robi. Ty się na nią nie bocz, bo ci jest przychylna. Co ty od niej chcesz, kozo odrapana?

- Nic nie chcę.

- No, więc czego się krzywisz jak środa na piątek?

- Ty mnie dobrze rozumiesz, po co ci mam mówić?...

O ojca ci chodzi? Oj! ty zaślepiony blekocie, ależ lepiejby ci było, gdyby macochę i kupę dzieci do domu sprowadził!...

Stasia umilkła, uderzona trafnością spostrzeżenia.

Teraz wiedząc tyle, zrozumiała, że to co ojciec robił, nie było nic lepszego, ani nic gorszego nad to, co codziennie widzi się dokoła. Wszakże Cesia mówiła, że u nich w domu bywa pewien młody i przystojny urzędnik - że ona wie z jakich powodów odwiedza ich dom tak często, ale udaje, że nic nie rozumie, bo... wolitego rodzaju wizyty, niż ojczyma, zainstalowanego po formie wśród rodziny.

Rzeczywiście - Józia ma racyę.

Nawet teraz, gdy mówi, skrobiąc kożuszki z garnuszka:

- Widzisz, mężczyzna ma swoje prawa, już tak je sobie bestya wyrobił jeszcze w raju. A twój ojciec jest mężczyzną. Zostaw mu więc Julkę i chodź przez okno do żeńców. O! o! już spory łan zżęli. Widzisz tam za ogrodem! Hej! Iwon! czekaj na mnie!... A ty chamska duszo!... czekaj! czekaj!...

I lekka jak pióro wyskakiwała oknem, pędząc przez płoty, zagony, przesadzając rowy, aż jak huragan, rozczochrana, zadyszana, wpadła ze swą pobladłą twarzą w sam środek gromady, wymyślając, że bez niej żąć zaczęli.

Chłopi patrzyli jak na obłąkaną i zbijali się w kupki, co Józię do rozpaczy doprowadzało. Komenderowała, ustawiała, odbierała i przemieniała sierpy, krajała sobie palce, aż zmęczona, skrwawiona, oblana potem, padała ze znużenia na środek żyta, gniotąc maki i bławatki. Leżała tak twarzą do słońca zwrócona, wyczerpana, z oczyma przymkniętemi. Żeńcy obchodzili ją dokoła, cicho, żnąc w milczeniu.

Myśleli, iż - umarła.

Nagle z przerażającym wrzaskiem zrywała się z ziemi i podobna do jakiegoś widma, pędziła do lasu, wydając krzyki pawia i gubiąc po zagonach zbyt duże pantofle. Bodziaki, osty, kłosy czepiały się jej sukien, a ona biegła ciągle, upojona po prostu powietrzem wiejskiem, do którego jej biedna pierś nie była przyzwyczajoną.

Chłopi, patrząc na tę dziwaczną istotę ginącą w lesie, spluwali, baby żegnały się, a dzieci podskakiwały, starając się naśladować krzyk Józi, ginący w oddali.

Stasia tymczasem powoli kończyła czesać włosy.

Myślała teraz o ojcu i jakieś rozrzewnienie ściskało jej serce.

Zdawało się jej, że postarzał znacznie, pochylił ku ziemi i on, tak despotyczny i nieugięty, miał minę zmieszaną, zalęknioną.

Gdy ją całował, witając, oglądał się, jakby w obawie czyjejś wymówki. Teraz nie rozmawiał z nią nigdy, ale Stasia czuła, że nieraz śledził ją wzrokiem, za jej wszakże spojrzeniem oczy swe odwracał, bo czuł, że ta czternastoletnia dziewczyna wie już i rozumie wszystko. I zdawało się, że chce powiedzieć jej jeszcze jakąś rzecz ważną, którą w głębi swej duszy starannie ukrywał. Odkładał jednak z dnia na dzień stanowczą z córką rozmowę.

Ona - powoli przyjęła ten stan rzeczy. Czy sama nie czuła się zbyt czystą w sumieniu swojem, czy idealna miłość dla Rysia i nieokreślone

uczucie, wiążące ją z Mystkowskim, stanowiło w jej własnych oczach ciężką przewinę - dość, że Stasia powoli rozjaśniła czoło.

Świeże powietrze, spokój, cisza, a zwłaszcza brak denerwujących rozmów z Cesią i zielonych oczów Mystkowskiego zbawiennie na nią oddziałały. Starała się nie myśleć o Julce, zapominać o jej istnieniu. Szybko, jak strzała, przemykała się teraz koło drzwi ojcowskiego pokoju. Nie podsłuchiwała, nie podpatrywała, jak dawniej... Pensya objaśniła ją o wszystkiem, starała się zapomnieć... nie wiedzieć... I wgłębi jej serca powstał projekt owładnięcia sercem ojca i wyrugowania z domu tej rudej ohydnej dziewczyny. Tak! stanowczo tak być powinno. Ona - córka, zajmie przynależne miejsce obok tego siwiejącego i znękanego człowieka. Mając słodką pieszczotę dziecka, może zapomni o tej bezczelnej istocie... Tylko musi działać ostrożnie, powoli.

Tego samego wieczoru plan swój wprowadziła w życie. Usunąwszy Julkę, sama nalała ojcu herbatę i podała ognia do fajki. Czekała na jakieś przyjemne z jego strony słówko. Ale on obejrzał się tylko lękliwie i oczyma ścigał Julkę, która zdawała się nie dostrzegać klęczącej u nóg ojca córki.

Jednak Stasia nie zraziła się pierwszem niepowodzeniem. Z delikatnością prawdziwie kobiecą, roztoczyła dokoła ojca siatkę dziecięcej czułości. Często znajdował ją obok siebie gotową do usług, chętną do podania mu ręki. Julka z dziwnym taktem przyjęła garnącą się do ojca córkę. Rzecby można, że dopomagała jej w zbliżeniu się, w niesieniu mu tysiąca drobnych usług. Tylko starała się zawsze być "tą drugą" - i pomimo usiłowań Stasi znajdowała się ciągle obok niej - jednakowo gorliwa, chętna, uprzejma.

Nigdy Stasia nie została z ojcem sama. Zawsze ruda głowa Julki zjawiała się w samą porę, jakby dla bronienia praw swoich.

Stasia, jak wszystkie kobiety namiętne, była uparta i przeszkody, zamiast ją zniechęcać, podniecały tylko. Szła teraz na przebój, pragnąc odzyskać utraconego ojca, dom, miejsce przy domowem ognisku. Szlachetność tej walki odradzała ją zupełnie. Powoli chorobliwe rozdrażnienie znikało - władza Mystkowskiego ustępowała, nerwy nie szalały w chorobliwem naprężeniu... Tylko obraz Rysia występował jak świetlany cień na tle czystego, pogodnego nieba. Pierwsza miłość zrodzona w sercu dziewczyny wiąże się zawsze z szumem drzew i kwiatów zapachem. W Wierzbówce drzewa szumiały noc całą, kwiaty dokoła domu wyrzucały kłęby woni ze swych kielichów. Stasia wciągała w

siebie woń róży i myślała o Rysiu...

Obie teraz z Józią znalazły na stawie błyszczącym o kilkaset kroków od domu wielką, głęboką łódkę. Dno jej wysłały rogożą, starem suknem, porobiły wałki z siana obciągniętego płótnem i wsiadłszy do łódki, wielkimi drągami odbijały od brzegu. Zasuwały łódkę w gęstwinę trzciny, zalegającej staw gęstą ścianą i tam, otoczone dokoła prostemi łodygami o ciemnych, aksamitnych szyszkach - oddzielone od świata, od ludzi, kładły się na dnie czółna i czytały stare, poszarpane książki, które Józia w lamusie, pomiędzy starem żelastwem odnalazła. Były tam "Psałterze", "Godzinki", "Żywot poczciwego człowieka"i wiele innych tych pleśnią cuchnących, olbrzymim gotyckim drukiem czerniących sią kartek. Nieraz zbutwiała oprawa zostawała w ręku dziewcząt, a pająk, wybiegłszy, krył się w fałdach sukienki...

Nad niemi niebo, przejrzyste, lazurowe - dokoła szumi tylko trzcina i błękitne ważki w powietrzu latają. Pełno tam także białawych, maleńkich motyli, które dzień jeden istnieją i giną.

Czasem ptak jakiś poderwie się i z krzykiem nieco dalej upadnie, czasem sznur kaczek przepłyniezwolna, pozostawiając za sobą pręgę srebrzystą...

Od strony wioski słychać skrzyp żórawia - dziewczyna jakaś pierze bieliznę, dolatuje miarowy stuk kijanki, czasem kilka taktów piosenki zanuci i urwie, a głos jej po falach płynie.

Wtedy Józia z głębi łódki jej odpowiada i piosenka znów wraca od brzegu przez dziewczynę powtórzona...

Często Józia mówi:

- Hej, miły Boże, żeby to tak całe życie można było przeleżeć i do tej jaskini tam w mieście nie wracać! I piersiom lżej oddychać i czarne myśli nie napadają, a choć kaszel po nocach dusi, to jestem pewna, żebym go tu, w tej trzcinie zostawiła... I jem i piję i śpię jak każdy człowiek - a tam, toć się życia odechce. Oj! Staśka! Staśka! Gdyby to można do tego piekła nie wracać...

I porywała się nagle, stając na łódce blada, chuda, jak szkielet w suknie spowity.

- Ja czuję, że zdechnę, gdy na pensyę wrócę. Do fortepianu mnie znów zapędzą i grać gamy każą! O, Boże mój, Boże! A ja z każdą gamą krok do grobu robię... I tu czuję śmierć!... o, tu!... tu!...

I kościstemi rękami biła się po dece piersiowej.

- Po co mi gamy - mówiła już nieco spokojniej - czy trzcina nie piękniej szumi - niechże mi ten twój Myzdek zagra taką chromatyczną, a kasztelanem go zrobię!...

Stasia nie odpowiadała nic, leżąc na samem dnie łódki z twarzą wprost ku niebu zwróconą.

Och! i ona wracać na pensyę nie chciała. W głowie jej snuły się najpiękniejsze projekta. Stanie się ojcu tak potrzebną, tak konieczną, że więcej jej na pensyę nie pośle. Pozostanie tu na zawsze, z szumem trzciny, wonią kwiatów i mogiłą swej drogiej matki. Józia zostanie także przy niej i powróci do zdrowia, nabierze sił, użyje...

Potem, potem, Ryś przyjedzie - do nóg ojca się skłoni i o rękę jej poprosi. Ojciec, widząc jej zmieszanie i radość, pięknemu chłopcu nie odmówi, owszem, za syna przyjmie i pobłogosławi...

Kto wie - może czekać każę, czekać lat kilka, boć Stasia jeszcze bardzo młoda. Lecz matka jej szła zamąż w szesnastym roku życia.

Dlaczegóżby ona tego zrobić nie miała?...

Nad jej głową dwa białe motylki kręciły się w zawrotnym tańcu. Stasia zaczęła ścigać je oczami, jeśli się złączą, to spełnią się jej wszystkie marzenia... motylki, pokręciwszy się trochę, pobiegły, każdy w inną stronę.

Stasia, mimowoli smutkiem zdjęta, przymknęła oczy.

Często wymykały się z Józią, dążąc w stronę kościółka, którego pokrzywiony daszek widać było zdaleka. Ksiądz z sąsiedniej wioski przyjeżdżał co kilka tygodni odprawiać mszę - na cmentarzyku zmarłych grzebano.

Pod odrapanym, piaskowym grobowcem leżała matka Stasi. Dziewczęta stroiły dokoła obłupany kamień w równianki nasturcyi, maków i rezedy. Płytę zasypywały gradem niezapominajek, które Józia wraz z pijawkami w nadbrzeżnem błociezbierała. Grób tak przystrojony wyglądał jak koszyk kwiatów.

Na krzyżu widniał napis:

"NAJLEPSZEJ ŻONIE I MATCE

Stroskany mąż".

Była to ironia, ten mąż "stroskany", nie odwiedzający nigdy grobu, który zniszczył się w zaniedbaniu zupełnem. Stasia oblewała potrzaskany kamień łzami i potokiem kwiecia.

Dawała to - na co ją stać było.

Potem siadały obie na baryerce, obwodzącej sąsiedną mogiłę i przejęte do głębi ciszą i tajemnicą, wydzielającą się z grobów, czuły jakąś powagę i smutek, który je przejmował. Patrzyły na groby w milczeniu, starając się mimowoli przejrzyć wnętrze tych zapadłych biednych mogił, które jak kraty więzienne wielkiej tajemnicy strzegły.

Józia szczególniej szklistemi oczami obejmowała ten wiejski cmentarzyk spowity w masę kwiatów, ziół i ocieniony szeregiem dzikich gruszek. Miała w sobie przeczucie bliskiej śmierci, to coś, co człowieka ostrzega, że zgon swój we wnętrzu nosi. I nagłem rozczuleniem zdjęta, myślała, że dobrzeby byłoby spać pod taką mogiłką, bo i ziemia chyba lżejsza i bór szumi niedaleko, a od wody won szuwaru aż ku mogiłom spływa...

Na miejskim cmentarzu będzie jej ciasno i duszno, ot - tak jak na pensyi było! Zimno, smutno, samotnie pomimo takiej ilości istot, będących w pobliżu! Stasia tymczasem myślą zwracała się ku zmarłej matce.

Pensyjne zepsucie uśpiło w niej to czyste wspomnienie - teraz, w tym domu, gdzie na każdym kroku odnajdywała pamiątki, gdzie grób opuszczony dopraszał się kwiatów i modlitwy - miłość dziecięca ogarniała coraz więcej serce dziewczyny. I siedząc tak w milczeniu przysięgała matce nie opuścić więcej ojca, wyzwolić go z pod wpływu Julki i bądź co bądź, zaślubić Rysia, z którym wiązała ją przysięga sobie samej uczyniona. Odsłonił się przed nią świat - to prawda, odsłonił się z całym brudem i tajemnicą pokątnych miłostek, sprzedajnych uścisków, rozkoszy haremowych, południowej rozpusty... Lecz ona - wierzyła jeszcze, że dwoje serc młodych wiąże się na życie całe, a dziwnie śmiała w marzeniach, budowała całe gmachy szczęścia, starając się widmo oczu zielonych usunąć z pamięci, ba! nawet z wspomnienia...

Mara Mystkowskiego prześladowała ją jednak i dławiła nawet tu, w spokoju cmentarnym - jednak były to bledsze nie tak ostre już rysy. Spokój zaczynał wstępować do serca dziewczyny.

Tymczasem Józia zrywała powoli ziele rosnące na grobach, oczyszczała bardziej opuszczone mogiły, osypywała ziemią zapadnięte groby. Słońce kłoniło się ku zachodowi i czerwonawym blaskiem oblewało roztargane włosy bladej dziewczyny i jej zgarbione, wypukłe plecy. W tym blasku słonecznym zwiędnięcie młodego ciała ujawniało się z całą szczerością. Ona, z bolesnym uśmiechem na wybladłych wargach, spoglądała prosto,

to w czerwoną kulę krwawiącą się na zachodzie, to na zapadłe mogiły, to na zadumaną nad grobem matki Stasię.

- Czy ty wiesz Rysiowa - wyrzekła wreszcie powoli smutnym głosem - że my tu, na wsi, pomiędzy krowami i zielskiem, więcej się nauczyć możemy niż wtym szpitalu u Gierczykiewiczowej. Z tych starych ksiąg, com ja wywlokła z lamusa - więcej wiem, jak ludzie dawniej pisali, niż z całej literatury Kuliczkowskiego! Albo z botaniki - o!... weź garść tego zielska, co koło ciebie rośnie i spytaj się chłopa, jak on to nazywa. On ci to zaraz nazwie tak jakoś ładnie, po swojemu i po ludzku - nie po łacinie, jak ten Tabacznik pensyjny...

I całemi garściami rwała pokrzywy, parząc palce, nie zważając na ból, ożywiona coraz więcej.

- Geometrya! Po co kobiecie geometrya!... powiedz, Staśka, co ty naprzykład na wsi będziesz z "wykreślną" robiła? Ha? Wiesz, co jest "ognisko", a nie wiesz, co jest jęczmień i jak wygląda, ani jak chłopu krew zatamować, gdy sierpem w łapę zajedzie!... Oj! uczą nas! Uczą! - ale czego innego, nie tego, co w życiu potrzebne! Ten ksiądz katecheta w swojej rewerendzie, co nam o systemach filozoficznych gada i o sektach rozmaitych uczy, czy on kiedy mi tak coś w duszy targnął, jak taki biedny cmentarz i ten zamknięty kościółek?... Hej!... Hej!...

I przypadłszy do nóg milczącej Stasi, wołała:

- Jak tu się pomodlę, a "Ojcze nasz" zmówię, to mi łzy do ślipiów lecą - a tam, jak "Anioł Pański" klepię, to jeno patrzę, gdzie łeb żydówki, żeby w niego piernikiem albo bułką walnąć.

Umilkła na chwilę, poczem dodała:

- I wiesz co, Staśka? - ja tu na wsi żydów nie tak nienawidzę...

Złożyła głowę na kolanach Stasi i milcząc wpatrywała się w niebo.

Słońce już skryło się zupełnie, a tylko na zachodzie ciemne, proste, wązkie chmury przybierały barwę fioletu.

Po nad głowami dziewczyn horyzont przybierał ciemnawe, niezdecydowane tony. Płacząca wierzba osuwała swe gałązki i dotykała niemi prawie ziemi. Wiatr powiał ciepły, cichy i gałązki zadrżały... Ziemia cała tonęła w cichem rozmarzeniu. Józia patrzyła ciągle w niebo, aż oczy jej zaszkliły się łzami.

- Jak tu spokojnie! - zaczęła znowu - jak tu dobrze!... jakie to niebo poczciwe... kochane... Tyle lat! tyle lat nie widzieć takiego nieba - płakać za niem... i mieć je nareszcie!...

Przerwała, poczem dodała ponuro:

- Mieć i... znów utracić!...

Pierś jej podniosła się teraz stłumionem łkaniem.

- Utracić - powtarzała - utracić!... biedny generał!... biedna Stasia!

Szum brzozy jękliwy, przeciągły, zawtórował głosowi dziewczyny.

Stasia sama uczuła łzy, zasłaniające jej źrenice. Myśl powrotu na pensyę rozdzierała serca dziewcząt.

I nagle Józia rzuciła się do kolan Stasi.

- Wybaw ty nas obie od śmierci - wołała, chwytając konwulsyjnie ręce przyjaciółki - uproś, ubłagaj ojca, niech nas tu zatrzyma! Ty masz do tego prawo! Ty jesteś jego córką! to wszystko twoje! twoja własność...

I drżącą, kościstą ręką ukazywała cały ten cmentarz, obejmowała skrawki lasu czerniejące w oddali,chaty, z którym dym wił się ciemną wstęgą.

- Wszak prawda?... - mówiła dalej gorączkowo; - ty sama wracać na pensyę nie chcesz!

- O, tak! - zawołała wreszcie Stasia - nie chcę! nie chcę!

I była w tym krzyku rozpacz prawdziwa, bojaźń potężna przed strasznym, ohydnym potworem, który tam - daleko w murach miasta uśpiony, czekał na oba ciała dziecinne, nadpsute już potrosze moralnie i fizycznie, napiętnowane bladością, smutkiem i wycieńczeniem.

- A, widzisz! widzisz!... - mówiła dalej Józia - ty sama wiesz, co ciebie zabija! Patrz na mnie!... ja prędzej do szkieletu, niż do kobiety jestem podobna! A kto mnie zjadł? Kto mnie strawił?... Pensya!... pensya!... te mury wilgotne, wiecznie zamknięte, gdzie szmatki nieba oczy nie widzą! To zgniłe powietrze, które ci w płuca wpada a potem w kaszlu wypluć je musisz!... te fortepiany, co ci uszy kaleczą, do szaleństwa doprowadzają, siły odbierają! - te lekcye - długie, nieskończone, podczas których siedzi się w ławce za wysokiej albo na nizkiej - bez oparcia, z kantówką, którą ci Melania przez plecy przeciągnie!... To wszystko zje, zabije człowieka!...

Wyprostowała się nagle, blada, straszna - z ustami szeroko rozwartemi. Twarz jej, ledwo obciągnięta skórą, miała wszelkie podobieństwo do trupiej głowy.

- Patrz! tam daleko!... daleko!... jest nasz grób, nasza mogiła!... To piekło na nas czyha porwie nas znowu w swoje szpony!... O! przekleństwo temu przedpieklu, co mi życie z piersi zabrało!

Przekleństwo! za ten kaszel, co mi piersi rozdziera!... za moje młode życie, które do dyabła iść musi!... Bodaj, jak Sodomę, ogień z nieba gniazda te wyniszczył!... bodaj!...

Atak kaszlu przerwał jej mowę.

Zanosząc się od płaczu, rzuciła się napowrót na ziemię i tarzając się pomiędzy grobami, wołała:

- Litości! litości!... życia!... nie zamykajcie mnie znów w te przeklęte ściany, bo skonam!... Tu... lepiej... z umarłymi się zagrzebać wolę, niż wracać tam, pomiędzy te dziewczyny...

Jak szalona, rozgrzebywała mogiły, poruszając całe gromady drobnego robactwa.

- Staśka! Staśka! zostań tu!... nie wracaj! a ja sługą ci będę, nogi twoje i ojca twego całować będę!... tylko ty także nie wracaj!... bo zginiesz!... zginiesz!...

Ukryte jakieś echo błąkające się po cmentarzu, wołało:

- Zginiesz!... zginiesz!...

Szary cień spadał z nieba na ziemię i spowijał cmentarz cały, groby, drzewa, pochylone krzyże - w ciemną krepową zasłonę...

Stasia powstała powoli i zbliżyła się uroczyście do grobu matki.

Położyła rękę na ramieniu krzyża, który bielił się wśród zapadających ciemności.

- Przysięgam ci - wyrzekła powoli - przysięgam ci, Józiu, a matkę mą, śpiącą pod tym kamieniem, za świadka biorę, że jedynie przemoc i siła zmusi mnie wrócić na pensyę!... od czego mnie Boże chroń!...

Oparła głowę o krzyż i pozostała tak, nieruchoma, nie czując nawet gorących pocałunków, jakiemi Józiaobsypywała jej ręce.

Noc powoli zapadła, noc letnia, cicha, spokojna...

W chatach błyskały światła - jakaś zbłąkana krowa gryzła chwasty pod murem cmentarnym. Dziewczyny milczały, przytulone do siebie, do grobu, do krzyża...

Szukały obrony przed miejskim potworem, który szczerzył do nich swe zęby i tu nawet tłumem wspomnień mącił świętą ciszę cmentarza.

* * *

"Celujące" wychowanki pani Gierczykiewicz znajdowały się nieraz w niemałym kłopocie, nie umiejąc zastosować nabytej "wiedzy" - do

wymagań codziennego, powszedniego życia. Jakkolwiek stosunek chaty do dworu był nie nazbyt tkliwy, poprostu zwykły, jaki w Galicyi istnieje - od czasu do czasu w progu dworu zjawiała się ogorzała kobieta, niosąca na ręku chore niemowlę - zczerniałe, znędzniałe i gorączką spieczone. Ponieważ "panna" przyjechała z miasta, musiała wiedzieć wiele, a pamiętając dobre rady nieboszczki dziedziczki, szły teraz jedna po drugiej, wlokąc za sobą stękające dzieci.

"Pannusia" jednak, nietylko że nie mogła w głowie swej znaleść rady, ale w dodatku często stała zakłopotana przed biedną kobietą, opowiadającą jej swoje dolegliwości.

"Rozmowy" pani Bocquel, cały Larousse w piętnastu edycyach z kluczami i bez kluczy - nawet "Gramatyka" Małeckiego nic tu pomódz nie mogły...

Stasia czuła rumieniec wstydu, występujący jej na twarz. Chłopka obejmowała jej kolana, pokazywała wynędzniałe członki dziecka, żądała rady - była w swojem prawie - a ona zrozumieć tego języka nie mogła, boć u pani Gierczykiewicz uczono języków dystyngowanych. Narzecze ludowe nie wchodziło w program nauk - a przecież każda z tych dwustu dziewczyn, jeśli nie była córką wiejskiego obywatela, mogła zostać jego żoną i stać bezradnie, jak w tej chwili Stasia, wobec nędzy i choroby, z rumieńcem zakłopotania na twarzy.

- Etymologii słów cię uczą - mówiła wtedy Józia, kiwając głową - etymologii słów - a ze swoją chłopką rozmówić się nie możesz...

Gdyby nawet jednak zrozumiała słowa tej "swojej" chłopki, cóżby jej poradzić mogła? - co przepisać temu małemu, wyschłemu trupkowi, który czernił się wśród białych płacht i fartuchów? Czy one, te blade dziewczyny, miały pojęcie o hygienie, o tem, co od przedwczesnego zgonu chroni?

I dziwny był to widok, gdy Józia, porwawszy na ręce chude i posępne dziecko, oglądała je, podnosząc do światła...

Ona była sama tak chuda, jak to maleństwo zrodzone w dymie kurnej chaty i żywione odrobiną czarnego chleba, zamiast pożywnego pokarmu.

Jednakowy kaszel rozdzierał piersi dziecka i dziewczyny, a kości obciągnięte skórą klekotały w obydwóch ciałach, jak kości spreparowanych szkieletów.

Nie! - stanowczo, Józia pomódz temu dziecku nie mogła... i wzruszając ramionami, kaszląc, oddawała je oczekującej przed gankiem chłopce.

Czasem znów - tuż pod oknem pokoju dziewczyn, zjawiał się kudłaty łeb chłopa, proszącego pokornie, cichym głosem o odczytanie mu papierów, które przyszły z sądu. Były po niemiecku pisane i "pannusia" musi to rozumieć i jasno mu wytłómaczy, o cow tych papierach idzie.

Choć jest pisarz we wsi - ale to zawsze nie to, co pannusia. I drapiąc się w łeb, podawał pomięte, pobrudzone papiery - zadrukowane, zabazgrane, pieczęciami ponaznaczane. Ale ani Stasia, ani Józia, uczynić zadość jego prośbie nie mogły. Przez pięć lat nauczyły się z języka urzędowego "Handschuh" Schillera, a Józia deklamowała z przejęciem:

"Zu Dionis der Tyran"...

Były to rzeczy piękne, wspaniałe, pomnikowe, ale język używany w "Gerichcie" - ma inne dźwięki, niż wiązana mowa boskiego Schillera... Chłop znów odchodził z niczem.

Po nad niemi górowała wtedy Julka. Brała dzieci na ręce, poiła ulepkiem; chłopom tłómaczyła sprawę i objaśniała zawartość papierów, słowem, rozpościerała całą praktyczną wiedzę prostej dziewczyny, wyrosłej na gruncie, znającej gwarę, zwyczaje, choroby, nędzę - grunt ten trawiące. Przez pięć lat gospodarując niepodzielnie we dworze, nabrała doświadczenia i rozwinęła cały swój chłopski rozum, odziedziczony po ojcu ekonomie i rozwinięty atmosferą folwarku. Z pewną litością i pogardą patrzyła na usiłowania Stasi, chcącej grać rolę dziedziczki i rozbijającej się co chwila o brak najelementarniejszych wiadomości. Ona tu królowała, ona - ceniona i poważana przez chłopstwo, słuchana przez służbę, pożądana przez samego dziedzica. I nikt jej ani zastąpić, ani poruszyć z posad nie potrafi.

O! ta ruda dziewczyna, rzec można, wrosła w podłogę dworku, w którym skonała matka Stasi - wrosła i z uśmiechem litości patrzyła na walkę córki, chcącej wyrwać z jej brudnych szponów ojca i dziedzictwo!

Gdy zastała Stasię siedzącą obok ojca, mówiącą do niego cichym, pełnym trwogi głosem, miała w swych oczach zielone błyski kota, patrzącego z jakąś fałszywą litością na mysz, wydzierającą się z jego pazurów. Walka słabszego stworzenia bawiła to zwierzę rude, pyszne, pewne swego zwycięstwa!

A Stasia tymczasem pracowała gorąco. W głębi serca odnajdywała przywiązanie dla ojca, starała się zapomnieć o jego despotyzmie, tyranii i obojętności i zdawała się być blizką celu, śledząc gorączkowo w słowach, w oczach starca jakiś błysk gorętszego uczucia.

Chwilami zdawało się jej, że ojciec pragnie zatrzymać ją przy sobie i radosne drżenie napełniało jej serce. Uległa, pokorna, posłuszna, tłumiła całą siłą woli swój temperament gwałtowny i przekorny.

Niezrażona choć czasem odpychana, powracała znowu z uśmiechem, ze wspomnieniem zmarłej matki na ustach. Czuła, że ojciec miękł pod tem wspomnieniem, zdawało się jej, że z wielką tęsknotą spogląda na wielki, ciemny fotel, stojący po prawej stronie kominka...

Na tym fotelu siedziała zawsze... matka! - O, tak! Stasia ją widzi dobrze, tę miłą, smukłą postać - otuloną ciepłym szalem, opartą o wysoką poręcz fotelu. Tu, z tego miejsca, słyszała Stasia prześliczne bajki, od których drżała na całem ciele; tu, na tym fotelu, usypiała co wieczór ucałowana i ukołysana; tu wreszcie siadywała wybladła, wychudła, umierająca jej matka!...

Nikt nie zajął do tej chwili fotelu, nikt nieśmiał usiąść na tej ciemnej skórze, noszącej jeszcze ślady ciała umarłej. Fotel ten nazywano "fotelem dziedziczki". Służba z nałogu, z przyzwyczajenia, przechodziła około tego krzesła z jakiemś poszanowaniem mimowolnem. Zdawało się, że cień zmarłej tam jeszcze przebywa, i cicho, niewidzialnie u skalanego ogniska domowego czuwa.

Pewnego wieczoru Stasia wsunęła się do bawialni i zbliżyła się do ojca, siedzącego przy kominku. Po prawej stronie pusty fotel wyciągał ciemne ramiona. Dzień był dżdżysty i jakiś chłodny. Wiejskim zwyczajem zapalono na kominku. Skórecki siedział zamyślony, wpatrując się w tlejące drewka. Nie widział stojącej w cieniu Stasi. Zgasła fajka wysunęła mu się z ręki - on siedział ciągle milczący, ponury, zgnębiony. Na twarzy jego wyryła się głęboka jakaś walka, którą staczać musiał sam ze sobą ten człowiek, opętany zwierzęcą namiętnością dla silnych, na zmysły działających ramion dziewczyny. Jakieś postanowienie musiało rodzić się w głębi jego istoty, postanowienie, którego głośno wyjawić nie chciał, czy nie mógł. Od czasu do czasu spoglądał na ciemny pusty fotel, stojący naprzeciw niego... Czy tęsknił za zmarłą żoną? - czy pragnął pocałunku córki? - czy czekał na rudą dziewczynę?...

Stasia powoli zbliżyła się i uklękła przy ojcu.

Zdawało się jej, że właśnie teraz nadeszła najstosowniejsza chwila. Tak! - stanowczo teraz mu powie, że chce zostać przy nim przez życie całe; dostatecznie go już przygotowała - teraz nawet odgaduje, że tęskni przy tem osieroconem ognisku. Od dni kilku zwłaszcza jest tak smutny, tak dla niej dobry, że zwlekać już dłużej nie powinna.

- Ojcze...

Skórecki podniósł głowę.

- Ach, to ty Stasiu? - wyrzekł powoli - idź spać - brzydko na dworze, wiatr jęczy...

- Przyszłam ci powiedzieć, ojcze, dobranoc - pozwól mi jednak pozostać przy sobie chwilę, smutny jesteś - wszak prawda?

Skórecki z ukosa spojrzał na córkę. Łagodny ton jej głosu nie dziwił go wcale. Oddawna już mówi do niego w ten sposób, lecz dziś właśnie... lepiej, że jest tak a nie inaczej usposobiona. Tak! dziś trzeba skończyć stanowczo - zrzucić ciężar, który mu piersi gniecie. Raz musi pozbyć się fałszywej sytuacyi i wybrnąć z siatki, w którą go mota z jednej strony córka a z drugiej kochanka. To zbyt wiele na jego słabe siły, zniszczone ciało nie może przenieść tej walki ducha.

I zwraca się ku córce, klęczącej ciągle przy jego kolanach.

- Stasiu? - pyta, unikając wszakże jej wzroku - czy chciałabyś tu pozostać na zawsze?

Ona, wzruszona tak szybkim obrotem sprawy, którego nieprzewidywała, nie umie nawet odpowiedzieć.

- Widzisz - ciągnie dalej Skórecki - byłaś za mała, abym sam mógł cię wychować. Do tego potrzeba ręki kobiety. Oddałem cię więc na pensyę... nie powinnaś mi mieć tego za złe... krzywdy tam chyba nie miałaś? - co? prawda?krzywdy nie miałaś...

- Przeciwnie, ojcze - odpowiada dziewczyna - krzywdę miałam... wielką... bardzo wielką!

- Łajdaki!... przecież pieniądze posyłałem regularnie, dlaczegóż cię więc krzywdzili!?

Stasia uśmiechała się gorzko.

I jakże wytłumaczyć miała temu człowiekowi moralną krzywdę, jaką jej pobyt na pensyi wyrządził? Wolała nie próbować, tylko wrócić do zaczętej rozmowy.

- Widzisz, ojcze - jaka to krzywda, to już wiem, ja jedna i Bóg drugi. Ale to wiem także, że wolałabym w tym ogniu spłonąć, niż znowu do miasta powrócić! Chcę zostać przy tobie, ojcze, pielęgnować cię, kochać... osładzać ci starość twoją?...

Skórecki poruszył się niecierpliwie.

- Starość, moja kochana, jeszcze jest daleko - ale skoro tak bardzo

zostać tutaj pragniesz - ha! zostań więc! - To jest nawet mojem życzeniem i miałem ci je objawić. Wprawdzie edukacya twoja się przerwie, ale poniosę ofiarę - wezmę dla ciebie guwernantkę do domu i wszystko się połata. Tylko teraz za moje ustępstwo, winnaś mi i ty jakieś ustępstwo zrobić...

Urwał chwilę, jak człowiek mający przystąpić do bardzo ważnego wyznania. Zaczerwienione oczy, podkrążone obwisłem, sinem ciałem, biegały teraz po ciemnych kątach pokoju. Wyglądał jak winowajca, schwytany na gorącym uczynku.

Serce Stasi ścisnęło się przeczuciem bliskiego nieszczęścia, nerwami odczuła niebezpieczeństwo krążące w powietrzu.

- Podczas, gdy ty byłaś na pensyi - mówił dalej Skórecki, wahając się i nie mogąc znaleść odpowiednich wyrazów - byłem tu sam, opuszczony... zaniedbany. Pojmujesz, że ręka... kobiety jest w gospodarstwie koniecznie... niezbędnie potrzebną... Otóż... otóż... znalazła się kobieta, która... poświęciwszy się dla mnie... otoczyła mnie opieką... staraniami... Zresztą, wiesz, o kim mówię...

Ciemny rumieniec pokrył lica dziewczyny. Nigdy w rozmowie z ojcem nie wymówiła imienia Julki. Był to wstyd dziewiczy i reszta szacunku, jaki mieć chciała dla swego życiodawcy.

Teraz jednak czuła, że nadeszła stanowcza chwila.

Imię tej rudej dziewczyny wymówione być musi.

- Tak!... wiem, ojcze - odpowiedziała stłumionym głosem - mówisz zapewne o Julce... Rzeczywiście, starania, któremi cię otacza, są bardzo gorliwe, jednak... czyś nie zauważył przez tych kilka tygodni, że ja mogę zastąpić w zupełności twoją gospodynię...

Czuła w tej chwili, że słowa jej będą próżne.

Pobyt na pensyi objaśnił ją dostatecznie, że córka nie zastąpi kochanki.

Mimo to, klęcząc ciągle u kolan ojca, porwana jakąś nerwową gorączką, wpatrywała się w twarz jego z uległością psa, chcąc wyczytać w rysach przeciągniętych rozpustą potwierdzenie słów swoich.

Lecz on wstrząsał głową, zaprzeczając uparcie:

- O! nie! nie! ty jej nie zdołasz zastąpić...

Ona zadrżała, lecz udawała, iż nie słyszy.

- Przy wprawie i dobrych chęciach, obejmę rządy domu a wtedy zobaczysz, jaką gosposią się stanę. Codzień wieczorem usiądę tu przy

kominku - czytać, rozmawiać będziemy... a potem!...

Urwała. Mglisty obraz Rysia majaczył przed jej oczami.

- Józia zostanie z nami, czy chcesz,ojczulku, ona tak bardzo tego pragnie... Lubisz ją, jest wesoła... Będziemy śmiać się z jej żarcików. Napiszesz do jej opiekuna, on się na to zgodzi! Ależ tak! tak! - już wszystko ułożone... Julka może powracać do rodziców, damy sobie tu bez niej radę... Nudzić się nie będziesz! - zobaczysz!... dom się ożywi, goście się zjadą - panny będą przecież na wydaniu... trzeba je będzie światu pokazać!...

Śmiała się nerwowo, rękoma obejmowała kolana ojca, przybierała miny małej dziewczynki, ale w głębi serca czuła boleść dojmującą.

I znów czuła, że to, co mówi, nie sprawia na ojcu żadnego wrażenia.

Gestem rozkazującym nakazał jej teraz milczenie, poczem zaczął niskim, głuchym głosem:

- Mylisz się, sądząc, że... Julkę można odprawić, jak pierwszą lepszą sługę. Za jej starania, poświęcenia, winien jej jestem dużo, dużo...

- O! daj jej, ile tylko zechcesz, proszę cię!... nie sądź, ojcze, że mnie wielkość sumy obejdzie...

- Proszę! - a odkądże to dzieci mają prawo kontrolować rachunki rodziców?

Stasia zamilkła.

Spostrzegła, że popełniła krok niestosowny, dając ojcu uczuć, iż zrozumiała jego wahanie i chęć usprawiedliwienia swego postępowania. Za mało jednak miała dyplomacyi, aby błąd ten naprawić.

On tymczasem, podrażniony, podniósł się nagle i stanął przed nią oblany łuną płonącego ogniska.

- Nie pieniądzmi pragnę wynagrodzić tę szlachetną kobietę... Dałem słowo... muszę go dotrzymać. Ożenię się z Julką!

Odetchnął, jak człowiek, który pozbył się strasznego ciężaru.

Stasia nie podniosła się z klęczek. Rażona jak piorunem słowami ojca, pozostała przykuta do podłogi.

- Ożenić się?... ożenić się?... - bełkotała zdławionym głosem.

Teraz on, nie patrząc na przerażoną dziewczynę, mówił gorączkowo, jakby chcąc oblać ją potokiem wyrazów:

- Tak! ożenię się! postanowienie to powziąłem oddawna i wiedz, że jest

ono niewzruszone. Julka ma bardzo dobre serce a choć jest tylko prostą dziewczyną, jednak dla mnie zupełnie wystarcza. Ty pozostaniesz w domu i sądzę, że nie zechcesz mi zatruwać życia niechęcią okazywaną tej, którą ja wybrałem za żonę! Jestem przekonany, że po głębszym namyśle, uznasz, że postępuję jak człowiek uczciwy i daję ci dowód wielkiego przywiązania, odzywając się do ciebie w ten sposób. A teraz - dobranoc!

Ale ona powstała groźna, zmieniona, z pałającemi oczyma.

- Ożenić się chcesz, ojcze? - wyrzekła, zastępując mu drogę - dobrze - żeń się, nie mam prawa narzucać ci swej woli!... Ale żenić się z nią... z tą nędznicą, co dach nasz plugawi... tego... ci nie wolno!...

W oczach ojca zabłysły te same płomienie, które drgały w ciemnych źrenicach córki.

- A kto mi zabroni? - zapytał, przystępując do wyprostowanej, jak struna, dziewczyny.

- Ja!

W tem jednem słowie, drgała rozpacz dziecka tracącego wszystko - zdeptanego w swych najświętszych, najdroższych uczuciach.

Teraz jednak z ciemności wysunęła się jeszcze jednapostać.

Purpurowy blask ognia oblał rudą głowę i wydatny biust Julki.

Od kilku chwil weszła do pokoju i zacisnąwszy zęby, przysłuchiwała się rozmowie.

- I dlaczego, dlaczego masz panna przeszkodzić temu człowiekowi? - zawołała, stając pomiędzy ojcem i córką - nie byłamże przez te lat pięć, gdyś panna sie działa w mieście, opiekunką i dozorczynią ojca?... Dlaczego nie ma się ożenić z dziewczyną, która mu wszystko poświęciła i przez niego się na pośmiewisko wystawiła? - On powinien wynagrodzić krzywdę, jaką mi uczynił, powinien!... panna nie możesz mu przeszkodzić w dopełnieniu obowiązku!

Stasia usunęła się instynktownie. Miała teraz uczucie, jakiego doznaje się na widok wielkiej, cuchnącej kałuży, którą przecież przebyć trzeba.

Julka nacierała na nią prawie; wziąwszy się pod boki - ogromna, tęga, blada z wściekłości, ze śliną płynącą z kącików ust.

- I dlaczego to panna chce mojej krzywdy? - wołała ostrym i trywialnym głosem - ja pannie jej posagu nie zabiorę... za moje dobro chce mnie panna wypędzić na folwark! - za moje serce, jak psa wygnać z dworu! - I

dlaczego to wielmożny pan nie ma się ze mną ożenić... dlaczego?...

Stasia spojrzała na kochankę ojca z nieopisaną pogardą i wściekłością.

- Dlatego - odparła - że z takiemi, jak ty, dziewczynami, nikt się nie żeni...

Julka syknęła, jak nadeptana gadzina.

- Proszę! z takiemi dziewczynami!... A gdzież to panna dowiedziała się takich rzeczy! Piękna pensya, z której takie porządne panny wychodzą!...

Nie skończyła prawie, gdy ręka Stasi, drżąca, nerwowa, wymierzyła jej policzek z siłą nadzwyczajną w tak młodej dziewczynie.

- Milcz, chamko! - zawołała równocześnie z całą szlachecką pychą i gotowała się do powtórnego uderzenia, gdy przed nią stanął ojciec i porwawszy ją za ręce, cisnął z brutalną siłą o ziemię.

- Jak śmiesz, podła dziewczyno, podnosić na nią rękę! - wołał strasznym, schrypniętym od wściekłości głosem - tak uczynię, jak moja wola! Ja jeden rozkazywać tu mogę!... ty pójdziesz precz... precz mi stąd natychmiast!... wracaj na pensyę!... tam zostaniesz i gnić będziesz!... nie warta jesteś lepszego losu!...

Stasia, oszalała z gniewu i z bólu, leżała na ziemi, bijąc głową o podłogę.

- Nie! nie! - krzyczała w bezmiernej rozpaczy - raczej dom spalę, niż jej pozwolę zająć miejsce mej matki!... Nie ja, lecz ona precz!... precz!...

I rzuciła się ku Julce, lecz ojciec zagrodził jej drogę.

- Słuchaj, ojcze! - wołała, czepiając się jego ubrania, rwąc je w kawałki, wyłamując sobie palce - patrz, jak ja się włóczę u nóg twoich! Dziecko twoje jestem! dziecko rodzone! Przypomnij sobie matuchnę biedną naszą... Czyż ta nędznica może zająć jej miejsce... czy Bóg nie spali tego dachu, pod który ona, jako żona twoja, wejdzie!... Ja?... ja?... córka - mam ustąpićmiejsca tej dziewczynie!... o nie! nie... chyba Boga w niebie by nie było... gdyby na taką ciężką krzywdę zezwolił!...

Z potarganemi włosami, pokrwawiona, drżąca, oszalała... straszna była w tych purpurowych blaskach, jakie nad nią od ognia padały.

W głębi, Julka, oparta o ścianę, błyszczała zielonawem światłem swych kocich oczu. Na środku izby Skórecki wściekły, drżący, z oczyma krwią nabiegłemi, odtrącał od siebie włóczącą mu się u nóg córkę.

Wściekłość, jaka nim wstrząsała, pochodziła głównie z zadraśniętej miłości własnej. Nieugięty, despotyczny, tłómaczył się niedawno przed tą

dziewczyną! On, który rozkazywać tylko powinien!

- Ja tu jestem panem! - zawołał - moja wola stać się musi. Ty, precz!... za to, coś uczyniła, zapłacisz mi drogo! - w tej chwili ruszaj spakować swoje rzeczy... za kwadrans konie zajadą po ciebie i twoją przyjaciółkę... Od tej chwili widzieć mnie więcej nie będziesz... Nie znam cię, przestałaś być moją córką!...

Chciał postąpić ku drzwiom, lecz Stasia, teraz blada, jak płótno, uczepiła się jego ręki.

- Ojcze!... ojcze!... jęknęła - nie posyłaj ty mnie na pensyę!... nie każ mi tam powracać! litości!... litości!... to piekło! Ja tam zginę! ja tam życie zostawię!... na pensyę nie chcę!... nie chcę!... nie chcę!...

Jęk jej w łkanie się zamienił.

Teraz płakała, zdjęta szaloną trwogą przed potworem pensyjnym, który tam - w ciemności paszczę swą rozwierał.

Ale Skórecki zaciął się w upartym gniewie, obecność znieważonej kochanki dodawała mu tego uporu.

- Zgiń! przepadnij! - wyrzekł, odtrącając córkę i szybko wyszedł z pokoju - za nim chciała się wysunąć Julka.

Lecz prawie przy progu samym zatrzymała ją czyjaś ręka.

To Józia, zwabiona podniesionymi głosami, przeczuwając gwałtowne starcie się Stasi z ojcem, od pewnego czasu stała za progiem, nie śmiejąc wejść, jako obca, nie należąca do rodziny istota. Była jeszcze zupełnie ubrana, u paska jej świeciły wielkie stalowe nożyce, któremi dzień cały obcinała zeschłe gałązki na krzakach róż.

- Za pozwoleniem, panienko! - zawołała, wpychając Julkę do pokoju - zręcznie z domu wyprawiłaś córkę i pokłóciłaś ją z ojcem. Patrzcie, komu to tu wianka i welonu się zachciewa!... A do szaflików! a do krów!... a do gnoju, piękna Julciu... ekonomska różo!...

Chudymi, kościstymi palcami, wstrząsała po nad głową dziewczyny, a w jednem ręku błyszczały nożyce.

- Za duży masz kok, mój aniele - wołała ze śmiechem - źle będzie welon przypinać, trzeba ci dopomódz...

Zręcznie porwała gruby warkocz Julki, który, szarpnięty, opadł na ramiona. Jak błyskawica mignęły nożyce i rudy pęk włosów pozostał w ręku Józi.

- Masz! - zawołała, rzucając w twarz bladej ze złości i gniewu

ekonomównie - masz twoje kłaki, a teraz wynoś się, bo zrobię z twą przeklętą głową to samo, co z włosami...

Wstrząsnęła nożycami i była straszna,chuda, wybladła, w czerwonej ogniowej łunie.

Julka uciekła, zanosząc się od płaczu.

Teraz Józia przystąpiła do leżącej na ziemi Stasi.

- Chodź! - wyrzekła, przechylając się nad nią - chodź, nie masz tu co robić, biedaku, to już nie twój ojciec... nie twoje dziedzictwo!...

Pod oknami rozległ się już turkot powozu.

- Słyszysz? - to po nas zajechali! Karawan, co nasze trupy do pensyjnego piekła zawiezie... Biedny generał... biedna Stasia!...

Powoli, jakby budząc się ze snu ciężkiego, podniosła się Stasia ze ziemi. Twarz miała łzami zalaną, żyły na szyi nabrzmiały - w sercu, w piersiach czuła ból dojmujący.

- ...Na pensyę powracać!... na pensyę!... o, matuchno! matuchno!...

Powlokła się do matczynego fotelu, przypadłszy doń, jęła zniszczoną skórę okrywać pocałunkami.

- Nie daj swego dziecka na zgubę! Nie pozwalaj mi wracać do piekła... ulituj się nad twoją sierotą!...

Lecz trzask ognia odpowiadał tylko wołaniu dziewczyny.

Konie pod oknami rżały - drzwi otwierano i zamykano, wynosząc kuferki, spiesznie ładując je, słuchając rozkazów dziedzica.

I powoli, jakby uosobienie cierpienia i rozpaczy, podniosła się Stasia z ziemi. Drżąca, z twarzą boleścią napiętnowaną, ze lśniącemi bruzdami łez na skrzywionej cierpieniem twarzy, wyciągnęła rękę w stronę pokoju ojca:

- Niech to, co się ze mną stanie, na wasze głowy spadnie! - zawołała.

I czepiając się mebli, ścian, zataczając się jak pijana, wyszła z progu tego domu - po to - aby doń nie wrócić więcej.

* * *

Gdy Stasia z Józią znalazły się na drodze prowadzącej do Tarnowa, skąd koleją miały powrócić na pensyę pani Gierczykiewicz, milczały obie, przytulone do poduszek powozu. Wszystkie ich rzeczy spakowane, a raczej powrzucane do kufrów i koszów, piętrzyły się na koźle i w tyle koczyka. Noc była chłodna, zimna, dżdżysta. Buda zepsuta opadała

ciągle, pomimo powiązania postronkami i kawałkami rzemienia. Drobny deszcz prawie niewidzialnym pyłkiem siekł rozpaloną twarz Stasi i wybladłe lica Józi. Obie latarnie rzucały wązkie i żółte smugi światła po obu stronach drogi. Ciemności zalegały obszary ziemi śpiącej, poszarpanej, chropowatej jak skóra skorupiaka. Krzewy niziuchne jałowcu, poprzysiadały nad drogą i czerniały w żółtawych smugach światła kołyszącego się w miarę ruchów powozu. Dalej, nikło wszystko w wilgotnej, ponurej ciemności.

Stasia nie płakała. Siedziała teraz chmurna, milcząca, z twarzą postarzałą, z głową na piersi schyloną. Czuła, że dla niej skończyło się wszystko! Najpiękniejsze rojenia pozostania pod ojcowskim dachem rozwiały się w pył w jednej chwili; miłość dziecięca, jaką ojcu swemu ofiarowała, została odepchniętą, odtrąconą brutalnie. Uścisk wstrętnej dziewki był więc milszy temu człowiekowi od obecności jedynego dziecka!...

Ostatnie złudzenia ulatywały bezpowrotnie - życie nagie, ohydne, bolesne, spadało na jej młodą głowę, raniąc jej serce, szarpiąc jej młodą duszę na strzępy.

Wiatr powiał po ziemi - jakieś drzewa zajęczały. Stasia otworzyła oczy - to brzozy cmentarne szumiały.

Po chwili- na mokrym, oślizgłym piasku, koło odrapanego kamienia, klęczały dwie dziewczęce postacie. Stasia upadła twarzą na zimną płytę, tuląc spieczone usta do mokrych mchów i niezabudek. Chwilę egzaltacya rozgorączkowanej dziewczyny kazała jej mniemać, że z po za mokrej ziemi ręka zimna jej matki wciągnie ją w głąb grobu i wrócić na pensyę nie pozwoli. Napróżno jednak czekała cudu! Tylko kwiaty więdły pod tchnieniem ust jej gorących, tylko wilgoć znikała z łodyżek mchu pod dotknięciem jej rozpalonej twarzy.

Zawcześnie odbiegła matka swe dziecko, zawcześnie, bez litości, bez myśli o jutrze; odeszła martwa, nie wiedząc chyba, że kobieta, chowana bez serca matki, iść musi na marne, cierpieć tak, jak to dziewczę w tej chwili cierpiało. I wiatr jeno jęczał, wstrząsając gałęziami brzozy, blachami z krzyżów opadającemi - a Józia, drżąca, smutna, z oczyma szklistemi, jak u trupa, usiadła na ziemi, grzebiąc mimowoli małą mogiłkę w rozmoczonej glinie. I obie one - młodo do życia powołane - wyglądały podczas tej nocy ciemnej, wśród tych grobów i kamieni, jak dwie dusze zawczasu potępione, błąkające się wśród mogił, nie mogące trafić do trumien, do których były zawczasu skazane.

* * *

Minął jeszcze rok jeden. Na pensyi pani Gierczykiewicz nie zaszły żadne zmiany. Jedynie tylko panny podlotki urosły, a drobne dzieci stawały się wolno podlotkami. Coraz nowe, świeże zastępy przybywały, wnosząc świeżość i niewinność dziewiczą i tracąc je powoli. Pani Gierczykiewicz zużyła cztery jedwabne suknie, dziewiętnaście liber papieru i skończyła studyum o Dantyszku na chwałę i pociechę ludzkoścl Zabrała się jednak teraz do komentowania poezyj Olizarowskiego i piekielnej nuty jego utworów. Melanica miała znów na twarzy wściekłość dawniejszą - zegarek bowiem źle chodził i musiała go dawać co tydzień do reparacyi, co starą pannę niezmiernie irytowało. Guwernantki inne włóczyły się z klasy do klasy, zgnębione, znudzone; profesorowie ukazywali swe wypukłe grzbiety, obciągnięte zniszczonymi surdutami i znikali z szybkością duchów teatralnych. Powódź gam i ćwiczeń zalewała o poobiednich godzinach cały pensyonat, a panny miały coraz więcej niepoczciwych płomyków w oczach i wypieczonych rumieńców.

Pod oknami chodziły teraz całe bandy młokosów, czasem wyrostków kilkunastoletnich; Franek, rozgoryczony, proponował oblewanie wodą lub inne gwałtowne a skuteczne środki. Całe gromady "braci" oblegały teraz schody pensyjne w chwili "wyjścia" panien. Ułańskie szable pobrzękiwały wesoło. Dziewczęta schodziły wolno pod gradem tych bezczelnych spojrzeń, uśmiechnięte, pewne siebie, mrużąc impertynencko oczy, poprawiając grzywki. Była to najweselsza chwila dnia całego; przystawały na schodach, aby ją przedłużyć, kąpiąc się całe w kokieteryi, w rzucaniu ukośnych spojrzeń z pod rzęs starannie zakręconych. Kwiaty fruwały w powietrzu, jak motyle, oczy pałały i szelest spódnic mieszał się z przelotnemi zdaniami zamienianemi pospiesznie pod sklepieniem tych wązkich schodów.

"Stałe" - wybiegały także, niby żegnając się z przyjaciółkami, przechylając głowy przez poręcze, by lepiej być widziane. Tumanypudru ryżowego unosiły się dokoła tych dziecinnych twarzyczek, one śmiały się, ι azując wybladłe, anemiczne dziąsła...

Stasia powoli poddała się swemu losowi.

W pierwszych chwilach, powróciwszy na pensyę, rzucała się, jak hyena w klatce zamknięta. Lecz jak więzień przywyka powoli do swej ciemnicy, tak i ona skłaniała głowę pod twarde jarzmo konieczności. Cesia i Mystkowski porwali ją w swe szpony, niwecząc chwilowy wpływ Józi i urok wiejskiej natury. Jakaś gorycz zapanowała w sercu dziewczyny.

Zaczęła wierzyć w fatalność, w przeznaczenie. Zwyciężona przez Julkę, nie miała siły do walki z samą sobą. Owszem, możnaby sądzić, że z jakimś szalonym uporem rzucała się głową naprzód w przepaść, jaką widziała otwartą przed swemi stopami. Znosiła brutalność Mystkowskiego z dziką rozkoszą, jakby ona jej właśnie rozkosz sprawiała. Patrzyła w jego zielone oczy, odnajdując w nich zielone błyski oczów Julki.

- Rzucona jestem na zagładę, niech zginę! - myślała i chłonęła w siebie coraz więcej żar, płynący z pod nizkich, krzaczastych brwi mężczyzny.

Dziwnym kaprysem natury, Stasia w tym wieku niewdzięcznym, krytycznym, ciężkim dla dziewcząt, jaśniała niezwykłą urodą i Hogartowską linią bioder w oczy uderzała. Smukła, wysoka, kształtna, z ramionami lekko spadzistemi, z długim stanem angielskiej dziewczyny, z gorsem wypełnionym już i impertynencko obciągającym tkaninę stanika, z ciałem przepełnionem krwią ciemną, gorącą krwią prawdziwej brunetki, miała w sobie odurzający zapach młodości, namiętnej pełnej pragnień i obietnic rozkosznych. Moralna zmiana, jaka zaszła w niej od chwili powrotu na pensyę, ujawniła się teraz gwałtownie. Spojrzenie powłóczyste, uśmiech przedłużony, odsłaniający oba rzędy ostrych zębów, skurczanie i nagłe wyprostowywanie kibici - to wszystko miało cechę wielkiej korupcyi, jaka powoli się w ciało dziewczyny wkradała. Teraz nie słuchała słów Cesi drżąca i zmieszana - powoli pochylała głowę z giestem haremowej odaliski i drżącemi nozdrzami wciągała w siebie zgniliznę moralną, płynącą z ust przyjaciółki. Cesia bowiem brnęła coraz dalej w swych odkryciach i zdobyczach miłosnych. W tym wiecznie na wszystkie strony otwartym magazynie, gdzie po za drzwiami słychać było odgłosy pocałunków i szelest wstążek - atmosfera cała przesiąkła wonią kobiet i ich zmysłowości. Kapelusze jak motyle fruwały dokoła, rozsiewając woń złotych i ciemnych włosów, a jedwabne podszewki staników miały w sobie zapach irysu i białego ciała kobiecego. I wieczny szelest falban gniecionych rękami panien przypominał pieszczoty miłosne, a blado-różowe pluszy miały odcienia gorsów blondynek. Cesia tonęła w tej powodzi wyrafinowanej kokieteryi kobiecej; od dziecka znając koronki i hafty zdobiące spody sukien, nabrała w fałdy swej pensyonarskiej sukienki lubieżności dokoła niej rozsianej. Dorastając, wykradała matce koronki i sposoby uśmiechów, które mężczyzn więżą w objęciach kobiet. Była teraz już skończoną kokietką, noszącą gors z gumy niesiarkowanej i zaszywającą sobie saszetki fiołków parmeńskich

na karku, tuż pod wysoko ufryzowanemi włosami. Wiedziała, że odchylona trochę suknia wyzywa do pocałunków, a woń fiołkówodurza i na długo w pamięci zostaje. Wonią tą raczyła prawie kolejno wszystkich kolegów Rysia. Miłostki te, jakkolwiek niby dziecinne i idealne, napełniały jej blade, żółtawe ciało dreszczem niewyraźnej rozkoszy... Uczuciem tem dzieliła się ze Stasią, która słuchała ją, przymykając powieki.

Więc... pocałunek... to rzecz tak rozkoszna, że na wspomnienie tej chwili przytomność odbiega? Pocałunek!...

I Stasia mimowoli wyciągała ręce. Oddech zamierał jej w piersi, nerwy milkły, jakby w oczekiwaniu jakiegoś wielkiego momentu... Pensya, Cesia, lekcya, profesorowie, wszystko znikało jej z przed oczu. Tylko płonące usta wyciągały się do pocałunku, wilgotne wargi drżały niezaspokojone...

Piękność Stasi tak zaczynała być uderzającą, że cała pensya zwróciła na nią uwagę. Dziewczyny te skłonne do egzaltacyi, pojone estetyką jak gąbki, sfiksowane na punkcie doskonałych wymiarów twarzy, odkryły, że rysy Stasi są zupełnie proporcyonalne, a wyraz jej oczów, cera, chód, postawa - wszystko stanowi skończoną harmonię. I od tej chwili zaczęły otaczać piękną dziewczynę jakąś bałwochwalczą adoracyą. Jakiś kult pogański rozwinął się nagle. Stasia obcięła dziś grzywkę! Stasia ma dziś różową na szyi wstążkę! W Stasi kocha się Osowicki! Za Stasią lata Mystkowski! Stasia dziś na spacerze uśmiechała się do brata Cesi! Stasia włoży jutro nowy berecik! I tak dalej, i tak ciągle bez ustanku.

Powoli Stasia przyjęła na swe barki godność skończonej piękności. Zatrzymywała się nieraz przed lustrem i z lubością wpatrywała się w swe kształtne rysy. Na cieniu śledziła swój profil, przeglądała się w politurowanej powierzchni pulpitu. Mrużyła teraz impertynencko oczy i na spacerze szła zawsze w pierwszą parę, potrząsając głową strojną w wielki "Rembrandt" i pęk kręconych włosów. Przechodnie zatrzymywali się, oglądając za tą piękną, cygańskiej urody dziewczyną, prowadzącą cały szereg swych koleżanek postrojonych jak ona, popudrowanych - kołyszących się w obcisłych, angielskich sukienkach. Szły efroncko uśmiechnięte, przesyłając na prawo i lewo porozumiawcze spojrzenia. Po za tym długim murem przyszłych żon i matek, wlokły się całe bandy miejskich próżniaków, studentów, czasem zgrzybiałych arystokratów. Był to tak zwany "spacer" - wśród najludniejszych ulic, lub w przepełnionym ogrodzie miejskim. "Panny" były oczekiwane i nieraz po kilkunastu młodych i starych mężczyzn stało przy wejściu do ogrodu, śmiejąc się i

rozbierając prawie zupełnie te nierozwinięte ciała dziewczyn, ofiarowujące się im z naiwnością bezczelną. Nieraz spotykały się dwa takie sznury panien i mijały, mierząc się badawczym i szyderczym wzrokiem. Była to inna "pensya", przybyła także dla hygienicznych celów. Dziewczyny spoglądały na siebie, jak dwa obozy woltyżerek cyrkowych i taksowały się wspólnie, pełne wzgardy i lekceważenia. Potem liczyły ilość adoratorów, wlokących się za rywalkami i cieszyły się, jeśli one miały ilość większą.

Dla Stasi te spacery zaczynały być wielką i miłą rozrywką. Szła dumna, wyprostowana, oblizując co chwila usta, aby były czerwone, zgrabnie stawiając nóżki, obute w wysokie, lakierowane buciki. Czuła zachwyt, jaki wzbudzała i doznawaławielkiej, niepojętej dawniej w tem przyjemności. Próżność, podniecana przez uwielbianie koleżanek, przepełniała ją całą. Starała się łowić spojrzenie każdego, a jeśli ktokolwiek nie zwracał na nią uwagi, odzywała się głośno do swej towarzyszki, aby choć w ten sposób hołd należny sobie pozyskać. Cesia odkryła jej tajemnicę powłóczystych z pod rzęs spojrzeń i Stasia powoli doskonaliła się w tym fachu. Szczególniej studenci biegli na to "oko", jak muchy na lep.

W tym podboju ulicznym, przelotnym, chwilowym, czuła się Stasia jakoś spokojniejsza, zmęczona bezustannem zważaniem na siebie, była po powrocie wyczerpaną i znajdowała w tem ulgę.

Wogóle miała teraz zbyt wiele sił, które ją zaczynały nurtować. Przy fortepianie szukała także ulgi, wycieńczając się grą mechaniczną, lub podniecającą, uczuciową improwizacyą. Wpadała potem w stan omdlenia, siedząc nieruchoma na krześle, z głową opartą o pulpit.

Pewnego wieczoru, lekcya muzyki przeciągnęła się cokolwiek dłużej. Stasia, zdenerwowana wiosennem, pogodnem ciepłem, grała z dziwną poezyą banalne jakieś "capriccio". Przez otwarte okna saloniku płynął gwar uliczny i podniecająca, rozkoszna woń, której nawet wyziewy miejskie stłumić nie są w stanie. Szarawy zmrok zapadał, przyćmiewając lekko białe klawisze fortepianu jakimś stalowym blaskiem, w którym grały niebieskawe, przeźroczyste tony. Było to światło kobiecej alkowy, miłe i dyskretne. Mystkowski, oparty o krzesło, z przechyloną głową, wpatrywał się w milczeniu w smukłą postać dziewczęcą, odzianą w lekką, wełnianą sukienkę. Bluzka miała wycięty kołnierz i wysoko podniesione włosy odsłaniały kark brunetki, pokryty szorstkiemi, czarnemi włoskami, ciemniejącemi w zagłębieniu, jak aksamitne pręgi.

Mystkowski milczał i myślał, kiedy i jakim sposobem dziewczyna ta

zostanie jego żoną i posagiem swoim zapewni mu dobrobyt. Powróciwszy z domu ojca, gdy opowiedziała mu wszystko, aż zatrząsł się ze złości, posłyszawszy o przekleństwie i gniewie ojca. Po co było drażnić starego, choć z ziemi wydziedziczyć jej nie mógł a o sumę złożoną w banku, jako sumę posagową jej matki, lękać się nie było potrzeby. I głosem brutalnym, ostrym, urywanym, oznajmił jej swe niezadowolenie. Ale ona spojrzała mu w oczy jakoś dziwnie śmiało i szepnęła, jakby do siebie:

- Zrobiłam dobrze, tak! zrobiłam dobrze!

Poczem zacięła usta w gniewie jakimś wewnętrznym i powstała chmurna, zbuntowana.

Już to od owych wakacyj Mystkowski czuł, że mu się Stasia z rąk wymyka. Grała dużo i ciągle, lecz oczyma goniła jakieś niewidzialne mary, poczem nagle zwracała się ku niemu, wpijając swe ciemne, płonące źrenice w jego oczy. Teraz on był chwilami nieraz zmieszany tem gorącem spojrzeniem. Dziewczyna zdawała się mówić - "Cóż dalej" - a potem znów odwracała oczy i zatapiała się w chorobliwem marzeniu. Narzucała mu się poprostu w tej woni wiosennej a potem stroniła zła i zachmurzona.

"Capriccio" płynęło fantastycznie, jak humor i usposobienie grającej, Mystkowski siedział ciągle nieporuszony, starając się odgadnąć w grze tej nerw właściwy, za który pochwycić należało...Stasia szalała w kapryśnej teraz prawie improwizacyi, naginając motyw zasadniczy do swego upodobania. Melodya miała zmysłowe porywy wiosennej budzącej się rozkoszy. Wreszcie powoli, powoli, jakby w szmer pocałunku, w westchnienie przechodząc, rozpływała się w powietrzu.

Stasia grać przestała.

Głowa jej oparła się o pulpit, ręce opadły wzdłuż ciała.

Marzyła.

"Capriccio" przyniosło jej wspomnienie Rysia, którego od trzech dni już nie widziała. Ciemne oczy, purpurowe usta zamajaczyły w tem cieple wiosennem... Dreszcz jakiś przebiegł ciało dziewczyny.

I nagle poczuła na swym karku, tam, gdzie wije się ciemna, aksamitna włosów wstęga, jakieś wargi wilgotne, gorące. Uczucie rozkoszy i bólu przenikało nią całą i, przebiegłszy od karku wzdłuż krzyża, wstrząsnęło nią jak iskra elektryczna. Zacisnęła kurczowo ręce i wstrzymała oddech; ten mężczyzna schylony nad nią, dotykający jej ciała ustami, przejmował

ją trwogą nieokreśloną. I choć Mystkowski oderwał swe usta, jednak ona pozostała tak, nieruchoma, drżąca, nie śmiejąc głowy oderwać od pulpitu i spojrzeć w oczy temu czło wiekowi. Poznała więc co pocałunek, lecz dlaczego nie samą rozkosz, ale i ból przy tem uczuła! Myślała o tem, siedząc tak cicho, skurczona, pełna jeszcze magnetycznego prądu, który teraz wypełniał ją całą, lękając się nagłym ruchem zepsuć otrzymane wrażenie.

On stał ciągle pochylony nad nią, patrząc na złotawą barwę jej skóry, zwilgoconą jego pocałunkiem. Jakkolwiek działał na chłodno i pocałunek ten był dalszym ciągiem wyrachowanego jego postępowania, ogarniała go chętka zmysłowa na widok tej dziewczyny, przyjmującej pieszczotę z uległością samicy. Nie spodziewał się znaleźć ją tak już przygotowaną do przyjęcia miłości. Sądził, że się oburzy i w pierwszej chwili obsypie gradem wymówek. Lecz ona siedziała cicho, jakby w oczekiwaniu dalszej pieszczoty.

Pochylił się nad nią powtórnie; nie skurczyła łopatki i widać było, jak nerwowe dreszcze przebiegają jej skórę. Z ciała jej wypływał subtelny zapach, który upajał mężczyznę. Miał teraz chęć porwać ją brutalnie w swe objęcia, po swojemu, po chłopsku i wśród tej nocy wiosennej stać się jej chwilowym władcą. Ten sposób byłby najlepszy - najszybciej doprowadziłby go do celu!...

Shańbiona, musiałaby zostać jego żoną. Nawet czując wstępującą w swą krew namiętną żądzę, rachował i rachował bez miary. Wyciągnął więc powoli rękę, chcąc ująć kibić dziewczyny, gdy nagle drzwi otwarły się z łoskotem i jasna smuga światła wpadła do pokoju. Był to Franek, niosący świece, wyręczający w tem zatrudnieniu zajętą w kuchni matkę. Teraz wypełniał nieraz te drobne posługi, kręcąc się po pokojach z tacami, lichtarzami lub karafkami pełnemi wody. Zbliżało go to do Stasi, na którą patrzył z coraz większem uwielbieniem, pomimo, że zmiana, zaszła w dziewczynie, nie uszła jego uwagi.

- Djabli ją biorą!... myślał z rozpaczą w sercu.

Gdy stanął na progu, jednym rzutem oka objął sytuacyę. Więc to pan "meter od muzyki" do tego zmierza? - Widział dokładnie,jak ręką obejmował pochyloną Stasię... o! widział to dobrze sprytem ulicznika. Ale, jak daleko zaszło pomiędzy niemi? - czy była już "klapa"? - czy jeszcze można było ocalić dziewczynę?...

Mrużąć oczy, oblany potokami światła, stał teraz Mystkowski naprzeciw Franka, spoglądając z wściekłością na ustawiającego lichtarze chłopca.

Ten ostatni, zraniony do żywego w swej świętej czci dla jednej jedynej dziewczyny, która dotąd była w jego oczach, jak święta na obrazku - patrzył z nieokreśloną wzgardą w zielone źrenice nauczyciela. I stali tak naprzeciw siebie po obu stronach dziewczyny, mierząc się wzrokiem, obaj silni, obaj dzieci ludu, szerocy w barach o niskich, upartych czołach. Mystkowski przeczuwał wielkiego wroga pod szarą koszulą terminatora i radby go pochwycił w swe muskularne ręce, aby karczemnym sposobem obalić go o ziemię. Franek stał i patrzył wyzywająco, silny, imponujący olbrzymią odwagą, jaka się w jego rysach odbijała. Mystkowski czuł, że chcąc teraz posiąść Stasię, musi wpierw zgnieść to silne ciało chłopca, które, jak żywa barykada, pomiędzy niemi stawało.

Franek teraz z kolei pochylił się nad Stasią.

- Panno Stasiu - wyrzekł łagodnym głosem - gdyby panienka mnie potrzebowała, ja tu jestem, obok, w trzeciej klasie... drzwiczki od pieca czyszczę.

Nie dodał nic więcej. Wyszedł, stąpając ciężko, aż się biust Juliusza zatrząsł wśród kwiatów - na progu jednak zwrócił się i patrząc teraz wprost na pobladłego Mystkowskiego, powtórzył:

- Ja tu obok jestem!

Wyszedł, nie zamykając drzwi i za chwilę słychać było nieustanny jego głos, mruczący walca z "Wesołej wojny".

I ten stawał ciągle pomiędzy niemi, położywszy sobie niejako za cel ocalenie dziewczyny. Opuszczał warsztat po to, aby wpadać do saloniku pod pozorem jakiejś przewróconej doniczki - zepsutej klamki - wprawienia nowych świec do lichtarza. Napróżno Mystkowski zmieniał godziny lekcyj. Franek, z wytrwałością psa, dowiadywał się zawczasu o wszystkiem. Ciągle był na karku nauczyciela muzyki z groźnem, chmurnem pytaniem w swych siwawych oczach. Czasem czekał na niego na schodach, czatując, czy Stasia nie wybiegnie razem z Mystkowskim. Krył się pod schodami, ogryzając do krwi swe pokurczone paznogcie. Nietylko szlachetna pobudka czuwania nad Stasią pchała go do tego kroku, była w nim teraz zazdrość wielka na samą myśl, że młoda dziewczyna może należeć do innego. On wiedział dobrze, że w jej oczach zostanie tylko biednym psem kuchennym, ale pozwolić, aby inny wziął ją, jako swoją, chyba nie!... nigdy!... Wreszcie, gdyby to był jakiś... pan - przed którym on z wrodzoną pokorą plebsu, ustąpićby musiał - ale "chłop" - Myzdek - ciarach taki, jak on! - O! Józia dobrze poinformowała się podczas pobytu swego na wsi. Od Julki i innych, wywiedziała się, że

syn Jana Myzdka, ze wsi sąsiedniej poszedł do miasta i teraz, jako Mystkowski, lekcye po szkołach daje. Takiemuwięc chamowi wara od Staśki, inaczej - on - Franek nauczy go takiej muzyki, jakiej jeszcze nigdy nie słyszał chyba w żadnym kościele!...

Oprócz tego Franek miał inne zmartwienie.

Do matki jego zaczął zachodzić czeladnik szewski, Julek, z tego samego warsztatu, w którym Franek pracował. Zachodził codziennie, siadał na kuferku i godność matce świadczył a Franka czerwieniała jak piwonia, i ciągle syna z kuchni wypędzała.

Dawniej mógł się wylegać z butami w pościeli a teraz - gdzie zaś!... Julek na próg a już go matka gna precz. To klasy zamiatać, to klamki czyścić, to wodę nosić.

On się tam znów od pracy bardzo nie uchyla, bo to mu pozwala po klasach za Stasią łazić, ale ten Julek coś bardzo na zielony kufer matczyn spogląda, gada o weselach, o małżeńskim stanie...

Franka tylko słucha i słucha. Czasem roześmieje się i obleje Julka wodą albo zimnemi fusami. Ale Julek na żartach się rozumie i dalej konkury prowadzi.

Franek już kilka razy mówił matce, aby Julka na cztery wiatry wygnała, lecz ona bardzo się postawiła, ba, nawet "synaczkowi" pięścią pod nos zajechała. Zbierała grosz do grosza, to dla siebie i dla swego używania a nie dla wygody jego! On sobie niech teraz pieniądze ciuła, ona już ręce po łokcie urobiła w tem przeklętem piekle. A te rogate dyablice wszystkie, które ma na karku... czy to mało? Czy to nie dosyć? Zapracowała na odpoczynek i mieć go musi, choćby sobie Julka na męża wziąść miała...

- A co to? Albom nie kobieta, żebym ślubną być nie miała? - wołała zaperzona - wezmę sobie chłopca, jak się patrzy a dostanę porządnego za te pieniądze. Owa, wielkie mi rzeczy!

Franek zaciskał pięście i szedł do Józi na pogawędkę. Józia teraz coraz częściej uchylała się od lekcyj i blada, wycieńczona, owinięta pledem, słaniała się po ganku. Gasła widocznie w oczach, nabierała barwy trupiej. Kaszel rozdzierał jej piersi, od kilku dni pluła flegmą zmieszaną z krwistemi żyłkami.

- Kaput, generał! - mawiała, opierając głowę na chudej, kościstej ręce - garnek mam rozbity w piersiach, a ciało, jak zdychające szczenię. Nawet już judaszkom w łeb dać nie mogę a Melanicy nie jestem w stanie zrobić

mieszaniny piorunującej i wrzucić do pieca obok jej łóżka... Źle ze mną, o źle!...

Franek żałował jej szczerze.

Dobre to było pannisko, choć czyste półdyable. Ale serce złote! Ostatnią koszulę ściągnęłaby z siebie, gdyby kto potrzebował... Teraz stoi w słońcu taka blada i chuda, że aż strach przejmuje na nią spojrzeć.

- Co tam panienka wie - pociesza ją - to wszystko przejdzie, i panna będzie zdrowa jak ryba.

Józia potrząsa głową.

- Jak ryba? o, nie! powiedz, że zdechnę, jak ryba bez wody, tak ja bezruchu, bez powietrza, w tej jamie przepaść muszę. Skąd tu wziąść coś dla piersi? No, skąd - kiedy tu tylko stęchlizna i zaduch wszędzie...

Przegięła się przez poręcz ganku.

- Zabili mnie tu, zabili! - nie dali mi powietrza - wolności - nie dali wyrosnąć, sił nabrać!... Uczyli!... ale czego?... powiedz, Franku, czego?

- Dyabeł wie - odparł Franek - siła nauki u was chyba być musi, tyle tych książkotłuków tu łazi...

Józia uśmiechnęła się gorzko.

- Ej, Franku! u mnie pusto w głowie... pusto, tak, jak tu... o!...

Uderzyła się ręką w piersi i chciała wygiąć po dawnemu, udając gutaperkowego klowna.

Nie mogła jednak - jęknęła tylko i jakaś straszna boleść odbiła się w jej rysach.

- Nawet kauczukmana zrobić nie mogę!...

Milczała chwilę, poczem obróciwszy się do Franka, zapytała:

- Ty coś nieswój jesteś - masz mordę wykrzywioną, jakbyś Melanię zobaczył - co ci to - hę?...

I cała przejęta smutkiem bliźniego zapomniała o swoich cierpieniach.

Franek milczał - jakaś wrodzona delikatność nie dozwalała mu odkrywać, co tam krwawiło się na dnie jego duszy.

Siwe tylko oczy zamrużył trochę i niespokojnie palce wykręcać sobie począł.

- Wiem, co cię gryzie - rzekła wreszcie Józia - o matkę ci chodzi i tego dryblasa, co w kuchni teraz wiecznie koło kuferka siedzi...

- Ja jego huknę w łeb - przerwał Franek.

- Nie! - zawołała Józia - nie rób tego - to się na nic nie przyda. Już jak matka woli nad ciebie tego dudka, to jej tego żadnym huknięciem nie wytłumaczysz. To tak jak ze Stasią i jej ojcem. Nie chciała, nie chciała a tak i tej rudej ustąpić musiała i w świat prosto poszła na zatracenie.

Franek poruszył się nerwowo.

- Oj tak, panienko, na zatracenie - zaczął - to czysta zguba dla tej biednej panienki - bo to i ten Mystkowski, to...

Urwał; pragnął, aby mu Józia dopomogła, ale ona patrzyła w szmat nieba świecący nad ich głowami.

- Tak! wiem - odparła wreszcie - ale co ty chcesz, to już są takie biedne stworzenia, co na zatracenie pójść muszą. Tak i Staśka, ona nie ma ani matki, ani ojca - tak, jak ja! Mnie tu weźmie choroba, ją weźmie co innego. To już tak być musi... dla każdej, co tu wchodzi. Czy prędzej, czy później, zginie jak mucha w ukropie...

Franek milczał, czując słuszność jej słów - pomimo to jednak w duszy poprzysięgał sobie ocalić Staśkę od Mystkowskiego i od "zatracenia" - lecz czy od reszty obronić potrafi?...

Czem?... w jaki sposób - on, biedny, głupi, chłopak szewski, czy tą pięścią, którą w kułak zaciska? Tymczasem Józia powoli, jakby sennie, oderwała wzrok od skrawkabłękitu, jaki miała nad sobą.

- Patrz, Franek!... To wiosna się śmieje - czuję, że z ziemi tam daleko aż ciepła para idzie, taka para, coby mnie moje roztłuczone bebechy złatała - a tu... tylko śmietnik cuchnie... cuchnie... cuchnie.

Porwała się za głowę, zdjęta rozpaczą.

- Czy ja jeszcze kiedy wiosenne słonko zobaczę?

Pomyślała chwilkę, poczem odparła posępnie:

- Oko!...

W tem słowie ulicznika mieścił się cały bezmiar rozpaczy, zamierającej istoty, która wie o ogromie niebezpieczeństwa, jakie jej grozi, i bezsilna, zrozpaczona, stoi nad otwartym grobem, nie mogąc się cofnąć jednym krokiem nawet.

Franek nie słuchał już, zapatrzony we drzwi, w których ukazała się Stasia.

Pocałunek, jaki wczoraj Mystkowski złożył na jej szyi, wycisnął piętno na niej całej. Szła wolno, kołysząc się, skąpana cała w namiętności, jaka się w niej ocknęła. Końce uszów miała lekko zaróżowione, wargi

spieczone i nawpół otwarte. I ona, jak Józia, zapragnęła powietrza i wiosennego słonka, lecz gdy wybladła, anemiczna dziewczyna, chciała w promieniach wiosennej jasności wyssać dla siebie życie - Stasia poddawała swój odsłonięty kark pocałunkom słonecznym, znajdując w tem lekkiem cieple wspomnienie palących warg męskich, których dotknięcie przeniknęło ją całą...

I wszelkie wiadomości zaczerpnięte w "Przedpieklu", wszystkie tajemne szepty, o zmysłowej, ohydnej nucie - stanęły w umyśle dziewczyny z jasnością wielką. Zrozumiała dreszcz rozkoszy, przedmiot zmysłowej ekstazy i wiedząc, że po za pocałunkiem są inne pieszczoty... zapragnęła ich z zuchwałością dziewiczą, z nagle zbudzoną chęcią zaspokojenia krwi płynącej w jej żyłach.

Gdyby "przedpiekle" nie odkryło przed nią całego szeregu zmysłowych obrazów, Stasia sądziłaby pocałunek szczytem miłosnych uniesień i drżąc w swej nieświadomości, nie poddawałaby się pragnieniom swej zguby; tak, jak było, wtajemniczona już we wszelkie odcienia rozpusty, tonęła myślą i pragnieniem w objęciach mężczyzny. Idealny obraz Rysia, z jego uściskami ręki, bukiecikami, wiązankami poziomek i jakiemś tęsknem ócz spojrzeniem, bladł i nikł wobec wstrząsającego wrażenia, jakie usta Mystkowskiego wywarły.

Mężczyzna znalazł grunt dobrze przygotowany, jeśli nie przez samego siebie, to przez inne, niemniej silne potęgi: młodość, opuszczenie, temperament brunetki, ciepło wiosenne i najpotężniejsze ze wszystkich... "przedpiekle"!

Teraz zapanowała nagle dziwna moda na pensyi pani Gierczykiewicz.

Zakład przekształcił się powoli w jedną wielką salę balową.

Zaczęło się to w karnawale, z okazyi teatru amatorskiego, odegranego przez panienki na cel dobroczynny.

Przedstawienie udało się nadspodziewanie, powtórzono je po raz drugi, trzeci i wreszcie zaczęto się bawić nadzwyczaj wesoło.

Sprawiono dekoracye, kurtynę, akcesorya; orkiestrę zastępowało pianino; ćwiczono chóry, solowe i zbiorowe tańce, szyto kostiumy, słowem skompletowano nawet... operetkę.

Była to wprawdzie operetka dziecinnej treści, ale panny występowały w kusych spódniczkach, różowych trykotach, z obnażonemi ramionami, jako geniusze, wróżki, nimfy i rozmaite inne duchy. Natłoczona widownia zaledwie mogła pomieścić wszystkich widzów a zwłaszcza mężczyzn,

którzy znajdowali, że lepiej się bawią niż u Friebeka, lub w innym wesołym zakładzie.

Wprawdzie, trzeba było miećrodzaj zaproszenia, ale rzecz tę łatwo można było dostać. Wstęp więc nie był utrudniony.

Po przedstawieniu następowały... tańce, prowadzone z wielką werwą i zacięciem przez Osowickiego, króry zręcznie ściskał panny w tańcu, wciągając w siebie upajającą woń ich młodego ciała i lekko upudrowanych włosów. Na tych zgromadzeniach prym trzymała Cesia, królując szykiem tualety, obcisłej, przylegającej mocno do szczupłych jej bioder. Niemniej Stasia była rozrywaną dla swej cygańskiej, niezwykłej urody. Zarumieniona, zmęczona tańcem, w lekkiej, białej sukni, odkrywającej jej ciemne ramiona, pokryte krótkim, jedwabnym włosem, miała w sobie zapach dojrzałego jabłka i mieszała zbliżeniem się najwytrawniejszych Don Żuanów. Poznawszy, co jest dreszcz rozkoszy, poznawszy go zaledwie w pocałunku, zapragnęła przedłużać wrażenie to w nieskończoność, podając mężczyznom rękę bez rękawiczki, patrząc w oczy podczas walca. Instynktem odgadywała, co rozkosz sprowadza i gromadziła coraz więcej podobnych doświadczeń ze sprytem kobiety łaknącej zadowolenia jakimkolwiekbądż kosztem. Po każdym z takich wieczorów szła spać zdenerwowana, wyczerpana zupełnie. Mężczyźni ci dotknięciem swych spoconych dłoni, spojrzeniem z pod znużonych powiek, oddechem przesiąkłym wonią tytoniową, zabierali jej siły i pełną znużenia, na pastwę znów oddawali. Nietylko Stasia jedna doznawała tego uczucia; w sypialni, gdzie Matka Boża uśmiechała się w łagodnem świetle lampki, widać było ciała młodych dziewczyn, rzucone na łóżka w jakiemś rozpustnem wyczerpaniu. Nieraz aż jęk bolesny dławił ich piersi, łkanie jakieś rozpaczliwe, broniące się, sen przerywało... We włosach tkwiły sztuczne kwiaty, błyszczące brylantową rosą, na rękach połyskiwały nieraz bransoletki... a włosy poskręcane w loki, wiły się na obnażonych plecach, na których sznurówki pozostawiały silne pręgi. W wyczerpaniu tych dziewczyn, rzucających się w ciszy pensyjnej sypialni, było znużenie ulicznic, strawionych długą, wyniszczającą je orgią...

Stasia podczas przedstawień teatralnych brała jedynie udział w żywych obrazach. Gdy sztuczne mgły rozsuwały się i ukazywała się w błękitnym blasku ta doskonale piękna postać dziewczyny, szmer przebiegał całe zgromadzenie. Ona odziana w lekkie draperye, z czarną kaskadą włosów, spływającą na ramiona, z zębami połyskującemi pomiędzy uśmiechniętemi wargami, stała jak almea, upajająca się własnym

zapachem. Rzecz dziwna, że wtedy właśnie przychodziło na nią najszaleńsze podniecenie zmysłowe i nozdrza drżały jej, jak skrzydła gołębie. Szmer męskich głosów przywodził jej na pamięć rozkosz pocałunku i oddychała ciężko, płonąc jak zarzewie pod lekką gazą odzienia. Gdy mgły się zasłaniały, wołano: "jeszcze!", "jeszcze!" i znów dziewczyna chłonęła w siebie uwielbienie tłumu i żądze mężczyzn, jakie jej śniade, chłodne zawsze ramiona i rozpalona twarzyczka budziły.

Schodząc z estrady, spotykała Mystkowskiego, który podawał jej rękę. Chwytała ją cała upojona, jakby pijana pod doznanem wrażeniem i mimowoli wpatrywała się w szerokie wargi mężczyzny.

Czasem ukazywano Stasię publiczności, jako Agarę zabłąkaną w pustyni. U nóg jej leżała żydóweczka obnażona do pasa, przedstawiająca Izmaela, bezczelnie poddająca niewinną, płaską pierś dziecka pod spojrzenia tłumu. Stasia w purpurowym turbanie, okryta draperyą, wznosiła nagie ręce wniebo, oczy połyskiwały, jakby z emalii a drobne stopy, zupełnie bose, tonęły w piasku rozsypanym na scenie.

Ksiądz katecheta, zajmujący fotel w pierwszym rzędzie, zaopiniował, że rzecz ta była doskonałą a Stasia zdawała się figurą wykrojoną ze "Starego testamentu."

Wprędce jednak porzucono przedmioty biblijne i operetki dziecinne. Zaczęto grywać komedyjki francuskie, gdzie dziewczyny przebierały się za chłopców, prezentując uda powoli rozwijających się kobiet, lub migały lakierowanemi bucikami Krakowiaków. Ponieważ pani Gierczykiewicz nie pozwalała wykluczać z zabawy "Polek" mojżeszowego wyznania, dziwaczny widok przedstawiały wszystkie Małki, Ruchle, Laury, Gabryele, Sory, poubierane w kierezye i magierki. Józia odzyskała nawet swój dobry humor i siadała na ziemi z wielkiego śmiechu, widząc Fuchsównę w gorsecie.

- Ty! - krzyczała - ten gorset to z chałatu wykrojony? hę?

Poczem dodawała poważnie:

- Panie Jezu, mamy teraz Kraków w Jerozolimie! Koniec świata!

Wreszcie oddalała się, kaszląc i nucąc poważnie majufes, podkładając słowa:

Z tamtej strony Wisły

Trzy panienki wyszły,

Każdy myśli, że to Laszki

A to prosto - ot!... Judaszki!...

Pani Gierczykiewicz jednak uderzyła teraz w nutę sentymentalną. Chciała uplastycznić poematy, wielbione przez nią życie całe. I oto powoli zaczęły się przesuwać przed oczyma widzów postacie wyśnione, wymajaczone przez poetów. Dobierano panny, przesortowywano je, jak konie na jarmarku, chcąc znaleźć odpowiednią Beatrycę, Eloę, Zosię lub Maryę. I oto Tasso na dworze Eleonory czytał swoje dzieło, Beatryks wiodła Danta przez piekielne czeluście, Balladyna zabijała siostrę, Goplana otoczona Skierką i Chochlikiem, w mgłę się rozpływała. Świat fantastyczny duchów, upiorów, zbrodniarzy, rozpostarł panowanie swoje, wiodąc za sobą całą falę lekkich iluzyj, masy obnażonych nóg i ramion, rozplecionych włosów, sztucznie rozszerzonych źrenic. Czasem czerpano z mitologii, przedstawiając Apolla, otoczonego muzami. Apollem, ze względu na przyzwoitość, musiał być... Franek, gdyż według pani Gierczykiewicz, tego rodzaju chłopiec nie liczył się jako mężczyzna. Prośbami Stasia skłoniła terminatora do przyjęcia roli bożka słońca; przybył o oznaczonej porze wypomadowany, wymyty mydłem i zirytowany.

Ubrany w białą bluzę i draperyę, upudrowany, stanął na estradzie chmurny i zasępiony, potrącając panny podkasane, jako Muzy, i cisnące się koło swego prowodyra.

- Nie pchać się! - zawołał głośno w chwili otwarcia kurtyny, wywołując homeryczny śmiech w sali i rumieniec wstydu na lica pani Gierczykiewiczowej.

Powoli panienki "stałe" zaczynały być zapraszane na wieczorki do domów panien "przychodzących". Weszło to w stały zwyczaj, tak jak "wesele z generałem" i bal z "pannami". Przybywały pod wodzą Melanii, płaskiej i suchej, w swej nieśmiertelnej ciemnozielonej sukni; czasem przychodziły znów same, przyprowadzone przez Frankę. Nad ranem przybywał po nie najczęściej Franek, wściekły, plujący na wszystkie "małpy", które się po nocach włóczą. Znać w nim było jeszcze niedokończony sen poranny a we włosach miał pełno pierza. Klął się, że gdyby nie to, "co on wie", to by tu nawet za "reński piędziesiąt"nie przyszedł. Tem, "co on wie", była naturalnie Stasia, która, znużona a pomimo to dziwnie podniecona, z dłońmi pełnemi bukietów kotylionowych, pojawiała się na progu sieni i uśmiechając, mówiła swym dziwnie melodyjnym głosem:

- Mój dobry Franku, zaczekaj jeszcze chwilę...

Teraz ona instynktem kokietki przeczuła psie przywiązanie, jakie miał do niej terminator. I powoli - ot! jak kobieta, zaczęła próbować na nim potęgi swych spojrzeń, czaru swego uśmiechu. Kobieta nie gardzi żadnem sercem, które się pod jej stopy ściele... a ta piętnastoletnia pensyonarka miała wszelkie wady kobiece. Nieraz przechodząc przez ganek(zwłaszcza gdy studentów w oknach nie było), Stasia spoglądała w same białka Franka, spoglądała z pod rzęs lekko przymrużonych i uśmiechała się na widok szkarłatu, jaki kark i twarz chłopca oblewał. To samo robiła teraz z Rysiem, którego od czasu do czasu spotykała na wieczornych zabawach.

Przedsiębiorczy kanonier, tak pyszny i dumny ze swego munduru, stał się względem Stasi jakiś nieśmiały i bojaźliwy. Dziewczyna ta wyrosła mu tak prędko i rozwinęła się tak wspaniale, że poprostu mieszała go i odbierała pewność siebie. Instynktem mężczyzny przeczuł, że Stasia wie wszystko a mimo to, lękał się śmielszą jakąś pieszczotą odstręczyć ją od siebie. Wychowany w knajpie i magazynie, umiał postępować z wybladłemi od rozpusty i pracy istotami, ale trzymając w objęciach to pyszne ciało dziewczyny, narzucającej mu prawie swój świeżo rozwinięty biust, pytał siebie samego, czy wolno mu bezkarnie całować te dziewczęce wargi? W domach rozpusty, w objęciach sprzedajnych ulicznic, nauczył się czcić i szanować kobietę. Zbudziło się to w nim mimowoli i w głębi duszy pozostało.

Stasia z rodzajem wzgardliwej wyższości traktowała teraz Rysia. Zachęcając go chwilami do większej śmiałości, upojona, rozdrażniona zdawała się oczekiwać, pożądać czegoś...

Tymczasem chłopak patrzył jej w oczy i ściskał ukradkowo rozpalone dłonie...

Stasia odwracała się zniechęcona i wzrokiem szukała Mystkowskiego.

Ryś kochał - Mystkowski umiał wzbudzić rozkoszne dreszcze.

Cóż dziwnego, że szala zwycięstwa chyliła się na stronę tego ostatniego.

Teraz Mystkowski potrafił znaleźć się prawie wszędzie tam, gdzie była Stasia. Tańczył z nią walca, paląc jej obnażoną szyję gorącym oddechem. Tak jak dawniej przy fortepianie, tak teraz oczami wyciągał z niej poprostu duszę, że osłabła, zatrzymywała się, prosząc, aby przestał... niezdolna przenieść wrażenia, jakie na niej wywierał.

A na schodach marzł tymczasem Franek, blady, siny, przeżuwając

jakby dla pociechy wyrazy, które mu rzuciła przed chwilą uśmiechnięta Staśka.

- Mój dobry Franku, poczekaj chwilę...

I czekał nieraz, czekał długo, aż wreszcie pojawiał się tłum panien poowijanych w futra i włóczkowe chusteczki. Panowie im towarzyszyli - eleganci, mający dziurawe lub pozamieniane kalosze na świecących lakierkach, albo dzwoniący szablami, wlokącemi się z hałasem po froterowanych schodach. Dziewczyny przeniesione nagle na światło dzienne, śmiały się, mrużyły oczy, zakrywając zręcznie pożółkłe już twarzyczki. Na ostatku ukazywała się Stasia,otoczona najwytworniejszymi "gogusiami" i rzucała chmurnemu Frankowi jedno ze swych słonecznych spojrzeń. O! ta nie potrzebowała zakrywać w słońcu swej twarzy; dwie purpurowe plamy barwiły jej policzki...

Franek zajmował miejsce po za szeregiem tych dziewczyn i mężczyzn idących to parami, to trójkami - ot! jak komu było wygodnie. Ranek wiosenny chłodny był a śnieg płatami leżał na ulicach.

Dziewczyny szły oparte na ramionach mężczyzn, szepcząc, pochylając głowy...

Zamieniano szybkie pocałunki, przyrzeczenia schadzek, korespondencyi prywatnej i wiecznej miłości. Śnieg skrzypiał pod stopami, mieszając się z szeptem kobiecym i zgrzytliwym głosem ochrypłych od picia "gogusiów".

Po za niemi wszystkiemi szedł Franek, pędząc całe to miłosne stado, jak gromadę gęsi. Z rękami w kieszeniach starej marynarki, patrząc jak w tęczę, w paltocik i chusteczkę Stasi, wrzał cały dziką złością przeciw temu rannemu powrotowi w towarzystwie "kibiców i blandekarzy".

Skoro która para wysunęła się z szeregu, rzucał się jak wściekły.

- Gdzie? gdzie? - wołał, podbiegając i wylewając choć w ten brutalny sposób całą złość swoją.

Ale Stasia odwracała w tej chwili swoją twarzyczkę ku niemu.

- Mój dobry Franku, czego się tak złościsz?...

I "dobry Franek" wracał z głową spuszczoną na sam koniec szeregu, potrącając niby wypadkiem kamienie i całe kupy śniegu.

W ten sposób pani Gierczykiewicz miała moralne przekonanie, że zupełnie odpowiada położonemu w niej zaufaniu rodziców.

Jakkolwiek panienki zaniedbywały troszeczkę nauki i oparte o pulpity

drzemały lub szeptały - to przecież te teatra, żywe obrazy, bale, wyrobiły w nich jakieś poczucie piękna, dążenie do ideału, rozmarzenie, które na lekcyi literatury odczuć się dawały. Panienki deklamowały teraz poemat w "Szwajcaryi" - z całem zrozumieniem subtelnych szczegółów - a "Sulamita" miała w nich gorące interpretatorki. Pani Gierczykiewicz była w siódmem niebie - nawet Melania jakoś złagodniała. I ona fryzowała grzywkę i zaczynała marzyć. Tchnienie zmysłowego sentymentalizmu ogarnęło całą pensyę.

Nigdy chyba Osowicki nie miał takiego powodzenia. Nigdy chyba nie był przedmiotem tylu marzeń. Inni profesorowie mieli także za swoje, nawet ksiądz katecheta szczególnie był obserwowany przez "Dzieci Maryi ".

Największą jednak zmianę dostrzedz było można w Melanii. W wyschłem sercu tej starej panny rozbudziło się nagle uczucie dla mężczyzny, uczucie połączone z uwielbieniem silnych ramion i brutalnej siły. Mystkowski dorósł w jej oczach do potęgi ideału, imponując jej chłodem a mimo to jakąś nieokreśloną potęgą zuchwałego samca. Mając trochę oszczędności, zamarzyła o małżeństwie. Gdy poznała stan swego serca, wytężyła wszystkie siły dla dopięcia celu. A jednak usiłowania jej rozbijały się o jakąś żelazną zaporę - czuła w tem drugą kobietę... lecz którą? Postanowiła się dowiedzieć.

Wielkiem wzburzeniem została przyjęta wiadomość, że Franka wychodzi za Julka. Miłostki sługi nie były tajemnicą: nieraz wieczorem, przez szklanne drzwi, gromadki panien, milczące, wzburzone przypatrywały się, co się wewnątrz kuchni działo. Ale ślub! prawdziwy ślub Franki!...z welonem i mirtem!...

Złośliwe uśmiechy biegały, słowa latały w powietrzu... Więc stanowczo Franka włoży białą suknię?

A Franek?

I śmiechy zaczynały się na nowo, przebiegając z klasy do klasy. Ten wielki, czerwony chłopak stał przed niemi w tej chwili, jak uosobienie błędu Franki. Czy go Julek przyzna za... to jest, czy go adoptować będzie?

Pensya cała podzieliła się na dwa obozy. Stanowczo Franka powinna mieć ciemną suknię do ślubu i nie narzucać Julkowi cudzego dziecka, inne, więcej pobłażliwe, pozwalały kucharce włożyć na skroń mirt i czeladnikowi szewckiemu zaadoptować terminatora.

- Bóg wie, co ją do tego skłoniło - mówiły gorliwie - może nędza, może

uległa przemocy, może obłęd, nie należy potępiać kobiety! - Głosujemy za mirtem - a nawet proponujemy składkę...

I znów zaczęto zbierać składkę taką, jak na zegarek Melanii. Na tytułowej karcie widniał napis: "na welon i mirt" - brzegi otoczono stosownemi emblematami.

Pewnego wreszcie majowego poranku - przed rozczuloną panią Gierczykiewicz uklękła dziwaczna para.

Panna młoda z pod dziewiczego welonu ukazywała wyschłą twarz zniszczonej kobiety. Swąd kuchenny, którym jej ciało było przesiąknięte, udzielił się nawet jej ślubnej szacie. Miała w oczach stalowe błyski rajfurki, która zrobiła dobry interes.

Pan młody, wielki, czerwony, rudawy, młodszy od swej oblubienicy przynajmniej o lat piętnaście, pocił się cały w zbyt ciasnym surducie, który mu nawet pękł już pod pachą.

Dokoła stojące panienki, postrojone, uśmiechnięte, szeptały swe zdanie o tym niezgrabnym mężczyźnie, znajdując, że pomimo swej trywialności - jest "wcale przyjemnym..." Dziwiły się Frankowi, który, pomimo wypranej przez matkę białej kamizelki, wyjść z kuchni nie chciał, tylko, ukrywszy głowę w pierzynę, leżał z wielkiej wściekłości jak martwy, nie biorąc udziału w weselnych uroczystościach.

Drzwi od kuchni otworzyły się cicho i przez nie weszła Stasia, chcąc napić się świeżej wody. Miała na sobie sukienkę białą, bo jako druchna, prowadziła pana młodego do ołtarza. Lecz twarz jej znękana i zmieniona, nosiła na sobie ślady moralnego cierpienia.

Dnia tego, rano, otrzymała krótkie i lakoniczne zawiadomienie, ręką samej Julki skreślone, że ślub odbędzie się dziś właśnie, rano - w tej samej może chwili.

I znów cierpienie, przygłuszone na chwilę, targnęło się w jej piersi całą mocą. A więc się stało! A więc w tej chwili zapewne odchodzi od ołtarza jej ojciec, przysiągłszy dozgonną opiekę ladacznicy, a ona, bezsilna, na dnie przepaści ginie bez ratunku, nie mogąc ratować dachu jej matki od zbezczeszczenia, od zagłady!...

Kokieterya, zmysłowość, powolny rozkład moralny - wszystko zamilkło na chwilę wobec prawdziwej boleści.

I nagle posłyszała jakieś żałosne łkanie. To Franek płakał, ukrywszy twarz w pościeli matczynej. I on cierpiał też same męczarnie i on widział nieszczęście swej matki w tym niestosownym związku, cierpiał

podwójnie, czując w tej chwili niewłaściwość swego istnienia...

On, chłopak wielki, dorosły - był synem tej kobiety,która dziewiczą biel na siebie włożywszy, szła bezczelna, poddana pod szydercze spojrzenia tłumu "panien" do ołtarza, z mężem mało co starszym od jej syna...

Panny się śmiały, trącając łokciami, obrzucając gradem dwuznacznych spojrzeń i szepcząc pomiędzy sobą...

"Małpy" się śmiały!...

To bolało go najbardziej a przecież czuł, że nakazać im milczenia nie może... że te sprośne słowa, szeptane po za jego plecami, są prawdą a welon i mirt jego matki odsłania plamę jego pochodzenia...

Bękart!... dziecko nieprawe...

Nie czuł tego do tej chwili tak strasznie, bo w terminie było "bękartów" kilku, ale teraz, gdy "matka" wlecze się do ołtarza, jak dziewczyna... cóż on ma zrobić z sobą? - w jaką dziurę się schować, aby go widać nie było?... I kryje swą biedną, upomadowaną głowę w białe pierzyny, prześladowany widokiem białej sukni matczynej, olbrzymiego tortu z doniczką kwiatów pośrodku, stojącego na stole, i śmiechem dziewczyn, przedzierającym się aż do wnętrza kuchni.

- I ona tam jest pomiędzy niemi! - Ona! Stasia!... śmieje się z niego, drwi, urąga, nazywa go...

I w najwyższej rozpaczy podnosi głowę. Nie! - jej tam niema.

Ona stoi tu... przed nim, złamana, zgnębiona, smutna. I ona ma łzy w oczach, łzy wielkie, palące jak zarzewie. Nie pyta Franka czego płacze? - rozumie dobrze taką złość bezsilną, ona ma tę samą ranę w głębi serca.

I zbliża się do chłopca, jakby pociągnięta niewidzialną siłą.

Cierpienie zespala ich istoty - wykwintną, zmysłową dziewczynę - z prostym, biednym terminatorem.

- Nie płacz, Franku - szepcze Stasia - Julek ci matki nie ukradnie...

Mówi to, a sama błądzi myślą daleko i czuje, że można dziecku ukraść ojca lub matkę, ukraść na zawsze!

Franek milczy, połykając łzy.

- Widzisz - zaczyna znów Stasia - i ja mam takie, jak ty zmartwienie... dziś ojciec mój także się żeni, a przecież... ja... nie pła...czę...

I łzy, jak grad płynące po twarzy, zadają kłam jej słowom.

I ja... panienko... nie płaczę... - zaprzecza Franek.

Do kuchni wpada gwar oddalonych głosów. Cała drużyna weselna po otrzymaniu błogosławieństwa z rąk rozczulonej pani Gierczykiewicz, wybiera się do kościoła.

- Franek - mówi Stasia - idź ty do kościoła...

Lecz chłopak rzuca się jak szalony.

- Ja! po kiego czorta?... taże matka ma welun na głowie, jak dziewczyna jaka!... co po dzieciaku w kościele? Ta byłbym tam jak pies, co to pacierza nie umie! popsułbym całą galipadę, jeszczebym kogo w łeb zdzielił, jakby na mnie pysk wykrzywił!...

I znów upadł na pościel matczyną, jęcząc i zawodząc jak dziecko.

- O Jezu! Jezu! czemuś mnie taką chorobą nawiedził! o bodajem zdechł, nimem świat ujrzał!... oj!... raju! raju!...

Stasia siedziała ciągle, patrząc na ciało chłopca, wijącego się konwulsyjnie w bieli prześcieradeł.

Słyszała, że wszyscy odjeżdżają, turkotdorożek napełniał kuchenkę wrzawą, ona siedziała przecież, czując się dobrze z tą boleścią cudzą, znajdując ulgę w łkaniach, w jękach drugiej istoty.

- Ta, jeszcze trza, żeby matka tę białą kieckę na grzbiet wsadziła!... - mówił Franek. - O Jezu! Jezu!

Stasia mimowoli opuściła głowę.

- O Jezu! Jezu! - zadźwięczało w jej sercu, zdawało się jej po prostu, że to ona sama te wyrazy wyrzekła.

- I cóż ja poradzić na to mogę? - mówił dalej Franek - w łeb bym dał temu psiawiarze, żeby go sto par dyabłów nie obroniło... ale matka weźmie go w opiekę - ta jeszcze mnie wygna na cztery wiatry! A ta to zabijatyka dla mnie z taką ci bestyjską kozerą!... O Jezu! Jezusieczku!... że też ich kopytem w łeb huknąć nie mogę...

Teraz cisza głęboka ogarnęła całą kuchenkę. Wszystkie panny, nauczycielki, sługi udały się do kościoła. Kuchnia świeżo wymyta, wysypana piaskiem, miała pozór ubogiego kościółka. Naczynia kuchenne błyszczały w promieniach słonecznych. Na podłodze leżała kwarta trochę zgięta, lecz świeżo oczyszczona. Małe kociaki drzemały dokoła tortu, z którego wydzielał się mocny zapach migdałów i rozrobionej mąki.

Stasia milczała, oparłszy się o ścianę.

Przez tych kilka miesięcy starała zagłuszyć się, wyszukując w pensyjnem życiu narkotyku dla upicia się. Widziała, że ręką ojca

wrzucona w przepaść - istnieć w niej musiała, chciała więc, zamknąwszy oczy, leżeć w tej otchłani, szalona, zbierając pianę, nie pragnąc zmierzyć głębi.

Lecz dziś, w tym dniu słonecznym, widząc w wyobraźni swojej dach rodzinny zbezczeszczony obecnością sprzedajnej kochanki, czując w przedwczesnem rozwinięciu swojem, co właściwie stanowiło podstawę uczucia ojca dla tej rudej dziewczyny, otwarła nagle oczy i wstrząsnęła się na widok odmętu, w jaki popadła stopniowo.

W umyśle - pustka, w sercu - niepoczciwa żądza, we krwi - płomień trawiący ją jak piekielne zarzewie, w duszy nawet szczypty wiary - tej wiary koniecznej dla kobiety, wiary w białą szatę Maryi, w urok jej miesiąca...

I przerażona, szarpnęła się nagle, wyciągając ręce przed siebie, jakby dla odepchnięcia straszliwego widma.

- O Jezu! Jezu!...

Teraz ona jęczała głosem konającego zwierzęcia. Łzy płynęły po twarzy, oczy jej zalewając.

Jak pies wierny, przyczołgał się Franek do jej stóp i, zapomniawszy o własnym bólu, ukląkł przy jej kolanach.

- Panienko! panienko! - zaczął drżącym głosem - czego panienka tak się bardzo skarży? Mnie serce pęka, jak to słyszę... Jakbyś mi rzekła: "daj życie, Franku!" jabym ci dał życie, bylebyś ty jeno nie płakała! Ale co ci po życiu takiego, jak ja, psiaka! Co taki bękart tobie powiedzieć może?... Tylko... tylko...

Urwał nagle, ocierając oczy kułakiem.

- Tylko - zaczął znowu - ja psem się u nóg twoich położę, a ty się z tym "chamciuchem od muzyki" nie wdawaj!

Stasia szarpnęłaręce, lecz jakaś gorączka ogarnęła Franka, chwycił ją silnie, a w oczy błagalnie patrząc, mówił dalej szybko, prawie jednym tchem:

- Tyś do tego piekła nie powinna była wchodzić... Jak cię tu przywiedli, ot taką maluśką, to ja patrzałem w panienki buzię i mówiłem: "aby się z frajwiligerami nie wdawaj!" Taże tak?... panienka to pamięta?... A co teraz frajwiligery? to furda!... przy tym zatraconym cywilu, coby ci chciał wszystko zabrać, sponiewierać!... Panienko!... ja tylko szewiecki chłopak, ale ja się pokraję na szmaty, a taki u ciebie wyproszę, że ty...

Urwał, mówić dalej nie śmiał.

Głowę na kolanach Stasi złożył i tulił twarz swoją do lekkiej tkaniny sukienki, pod którą gorące ciało czuć się dawało.

Ona, wzruszona tą prośbą, spadającą nagle do jej stóp, w chwili, gdy zagłębiała się mimowoli w nieszczęściu, w jakie popadła, zadrżała przed potęgą uczucia, które się do niej z pod jego zniszczonego ubrania rwało. Ani Ryś, ani Mystkowski nie zbudzili w jej sercu tego szczególnego rozrzewnienia, które ją mimowoli ogarniało.

I jakby ulegając jakiejś niewytłómaczonej sile, pochyliła się ku klęczącemu u jej stóp chłopcu.

Kołnierz od koszuli, trochę odchylony, odsłaniał jego silną, muskularną szyję...

Delikatne, płonące wargi Stasi dotknęły Franka, a choć pocałunek ten był czysty, nieskalany, prawdziwie siostrzany, dziewczyna była tak przejęta nawskroś wielką zmysłowością, że Franek zadrżał pod wpływem tego pocałunku i z zapartym oddechem, z głową wciśniętą pomiędzy ramiona, klęczał ciągle, oszalały, bezprzytomny.

I oto, jak Stasia, odebrawszy najprzód pocałunek, nauczyła się oddawać go sama, spokojna, i oprócz łez nie mająca iskier w oku. Spoglądała na klęczącego u jej kolan, skulonego Franka, tak jak spoglądał na nią Mystkowski, gdy porażona pierwszym pocałunkiem, osunęła się na pulpit fortepianowy.

Zrozumiała, że działa tylko pocałunek ust pewnych, że nie wszystkie wargi jednakowo palą!...

Zrozumiała także, że czasem pocałunek czysty, nieskalany, dając spokojne zadowolenie jednej stronie, pozbawia zmysłów drugą i bezprzytomną do nóg ciska.

Jakiś demon niepoczciwy wskazywał jej drżącego u jej kolan Franka! Bądź co bądź, był to mężczyzna, styranizowany, zdręczony, jak psiak u nóg leżący, ale zawsze... mężczyzna! I wśród łez uśmiechnęła się nagle Stasia. Kobieta tryumfująca, zwycięzka, objawiła się w niej w tej chwili w całej egoistycznej potędze swojej!...

* * *

Od trzech dni Józia konała.

Była to straszna chwila na pensyi całej, ta śmierć tak blizka, tuż prawie za ścianą. Grupy tworzyły się, szepcząc ciągle pomiędzy sobą; któraś z

panien przyniosła nawet "La femme vièrge et épousée", olbrzymie dzieło z czterdziestoma tablicami, które wywoływały płomienie na twarzy i nieskończone dysputy nad przyczyną choroby "generała". Pani Gierczykiewicz traciła głowę... te suchoty galopujące przyszły tak nagle, ta biedna Józieczka, zawsze tak zdrowa i wesoła, nagle upadła jak kosą podcięta, zalewając się krwistą pianą, płynącą z ust strumieniem. Wprawdzie kaszlała trochę, była chuda, nawet przezroczysta, aledoktór osądził, że to "wiek przejściowy" i że wszystko się dobrze skończy. I to właśnie wypadło, gdy zabierano się do czytania "Horsztyńskich" wraz z komentarzami!... Nie! ta choroba nigdy chyba w gorszą nie mogła trafić porę! Panienki szeptały ciągle, przypominając sobie ostatnie chwile zdrowia Józi, jej szalone podniecenie nerwowe, śmiech prawie ciągły, to znów łzy kaszlem przerywane.

Jakby chcąc wynagrodzić swój wczesny odwrót, "generał" w ostatnich czasach zasługiwał zupełnie na swoje miano. Organizował wycieczki przeciw Melanicy, której miłość dla Mystkowskiego odkryto węchem prawie zwierzęcym. Profesorowie biegali z klasy do klasy, przepędzani żartami tej chudej dziewczyny, która jak wybladłe widmo bezustannie spadała im na plecy.

Wszakże to ona urządziła "wypukanie" z klasy Osowickiego, "wypukanie" formalne, takie, jak "chłopcy" urządzają w gimnazyach.

Przyczyna była następująca:

Osowicki postanowił wreszcie ożenić się.

Gdy wieść o wyjściu zapowiedzi dostała się za pośrednictwem Franki na pensyę, głuche wzburzenie ogarnęło wszystkie dziewczyny.

- Jakto?... on się żeni?

Zdawało się im, że ten wielki ospowaty mężczyzna jest poniekąd własnością ich wszystkich, remanentem pensyjnym; jedna oddawała go drugiej, jako przedmiot miłości, bez śladu jakiejkolwiek rywalizacyi, ale dopuszczać do tego jakąś "obcą", Bóg wie kogo, nie! to było oburzające!

I gniew ten minował wszystkie klasy, hucząc zdaleka jak burza, gotów wybuchnąć na każde zawołanie.

Od rana do nocy szeptano po kątach, a szept miał nutę zazdrosną, pełną rozdrażnienia, nutę gniewną, źle wróżącą. Osowicki, witany chmurnemi spojrzeniami, chylił głowę, jakby w poczuciu wielkiej winy i chłodnem zachowaniem się swojem pobudzał już i tak wzburzone dziewczyny. Na czele spisku stanęła Józia.

Jakkolwiek nie kochała wcale Osowickiego, jednak gorączka, trawiąca ją ciągle od pewnego czasu, budziła w niej gwałtowną potrzebę zajmowania się czemkolwiek; odbierając jakieś wrażenie zewnętrzne, zagłuszała wewnętrzne rozdrażnienie, które dochodziło do szczytu potęgi.

Z niezwykłą energią rzuciła się w wir głuchego gniewu, jaki wrzał w sercach wszystkich jej koleżanek.

W dzień ślubu Osowicki zjawił się rano w włosach, zafryzowany lekko i widocznie wytarty gnceryną. To doprowadziło oburzenie panien do kulminacyjnego punktu. Jakto? - więc sprzeniewierza się im dobrowolnie, a nawet przed oczy nasuwa namacalne dowody zdrady?...

Należało go ukarać, ukarać na całe życie. I z okrucieństwem zazdrosnych kobiet, znieważonych w swej bezwzględnej dumie, małe te istotki siedziały chmurne, szydercze, jakby w oczekiwaniu jakiejś katastrofy.

Na czele blada twarz Józi bielała jak sztandar, lecz wcale nie pokojowy. Mała, koścista główka latała wszystkie strony, oczy, błyszczące żarem gorączki, wydawały rozkazy, zachęcały, przypominały...

Osowicki usiadł przy pulpicie, przeklinając w duszy swą kokieteryę i tę wielką popularność, z której był dawniej tak dumnym.

Instynktem prześladowanego zwierzęcia czuł niebezpieczeństwo.

Chciał skończyć czemprędzej lekcyę i postanowił dnia tego nie "zapytywać" żadnej panny.

Pragnął ograniczyć się jedynie na wykładzie.

W tym celu, tak jak zawsze, chciał wziąść nieśmiertelnego Pütza i przeczytać kilka stron. Był to... wykład, który uprawiał z niezwykłem powodzeniem od lat tylu, ztego samego krzesła.

Lecz napróżno upatrywał książki.

Pulpity były puste.

Ani jeden "Pütz" nie rozpościerał się, jak zwykle, na gładkiej powierzchni.

Osowickiemu pot wystąpił na czoło.

Spisek był widoczny!

Postanowił jednak nie dać za wygranę.

- Panno Cesiu! - wyrzekł tonem, który stasię zrobić uprzejmym - proszę

o Pütza...

Lecz ona uśmiechając się pięknym śmiechem blondynki wyrzekła:

- Zapomniałam...

I patrzyła mu prosto w oczy, zezując przytem trochę z całą bezczelnością kobiety, która upokarza mężczyznę.

On, zmieszany, zwrócił się ku Stasi.

- Dałam do oprawy - brzmiała odpowiedź.

Z kolei nadchodziła Józia. Jej maska klowna wykrzywiła się w sposób niezwykły.

- Oko! - odpowiedziała, opuszczając kąciki ust - oko!...

Osowicki zbladł pod tą obelgą.

Zwrócił się jeszcze to do jednej, to do drugiej, lecz każda miała gotową wymówkę na szyderczo uśmiechniętych ustach. Książki w całej klasie nie było a profesor jakże miał wykładać, skoro w głowie jego panowało wszystko, oprócz znajomości przedmiotu?!

Tymczasem Józia, krzywiąc się ciągle, powtarzała swoje "oko" - teraz już coraz głośniej rzucając tem słowem ulicznika, jak uderzeniem szpicruty, w twarz znienawidzonego w tej chwili mężczyzny.

A on, blady, szarpiąc nerwowo węzeł krawata, stał bezsilny wobec tej zemsty kobiecej, zemsty brutalnej, bezlitośnej. I nagle chciał porwać się, okazać swą władzę, którą tak niebacznie utracił.

- Widzę, że to jakaś zmowa - zawołał, prostując się i starając nadać głosowi swemu surowe brzmienie - proszę natychmiast o książkę, inaczej będę zmuszony wpisać całą klasę do dziennika.

Stuknięcie scyzorykiem w pulpit - było odpowiedzią.

I nagle, cała klasa zaczęła patrzyć na Osowickiego - zyzem.

Trzydzieści par oczów, siwych, niebieskich, piwnych, zielonawych, czarnych - świdrowato wpatrzyło się w samą twarz profesora.

On stał pod gradem tych dziwnych spojrzeń zmieszany, przerażony prawie. Chciał mówić, lecz te zyzowate spojrzenia głos mu tamowały.

I powoli, stopniowo, zaczął się cichy najprzód, rosnący coraz gwałtowniej, stuk drobnych obcasów o podłogę.

Był to szmer niezadowolenia, szmer tłumu, wzrastający nerwowo w przyspieszonem tempie. Cała niechęć, gniew, uraza, ból drobnych serc - zaczęła się pojawiać w tem pukaniu nóg o podłogę. Był w tem krzyk

zbuntowanych dziewczyn, którym wydzierają ich własność, a razem detronizowanie swego Boga, obrzucenie błotem świętości!...

On stał teraz coraz bledszy, chłonąc w siebie ten hałas przechodzący w jakiś szał, rozgorączkowanie bezmierne - czuł się bezsilnym wobec tej wielkiej urazy i nienawiści, która głośno wybuchać poczynała.

Dwukrotnie próbował mówić, lecz zagłuszony natychmiast został - dziewczyny milczały wprawdzie, lecz stukały coraz silniej, uparciej, donośniej.

Niektóre z nich pobladły tylko, wzruszone, smutne - inne śmiały się, ukazując zczerniałe już zęby - inne wreszcie, płonące, rozgorączkowane, poruszały się gwałtownie, dopomagając sobie całym korpusem, oszalałe... gniewne. Te mściły się teraz za noce bezsenne, jakie przez niego trawić musiały, za miłosne męczarnie, które przechodziły z jego przyczyny... O! mściły siędobrze, gdyby mogły, skórę by mu teraz z twarzy zdarły, tak go nienawidziły!... I nie za siebie jednego płacił w tej chwili - on był uosobieniem męzkości, tej siły, którą one w rozwinięciu swojem czuły nad sobą i której pomimo pożądania, obawiały się szalenie. I oto miały go teraz, miały to znienawidzone i ubóstwione zwierzę, które imponowało im swą potęgą brutalną, miały go upokorzonego, pobladłego, bezsilnego i pastwiły się nad nim z bezlitośną radością.

W pierwszym rzędzie Stasia rozgorączkowana, podniecona, z nozdrzami ruchliwemi, szalała prawie, zaciąwszy dolną wargę, na której aż krople krwi wytrysły. Ona chyba cierpiała najwięcej w tej strasznej zmysłowości, jaka napełniała ją całą - i teraz tryumfowała, maltretując mężczyznę tak, jak dumną podnosiła głowę, gdy Franek klęczał bezprzytomny pod wpływem jej pocałunku. Miała w sobie radość istoty mszczącej się za doznane krzywdy, a w czarnych oczach błyszczały iskry złotawe.

Osowicki stał jeszcze chwilę, milcząc, wsłuchując się jakby w stuk tych obcasów tłoczących się o podłogę. Już z innych klas otwierano drzwi i przerażone głowy zaczynały ukazywać się powoli, okna otwarte wyrzucały na ulicę ten gwałtowny odgłos suchy, miarowy, jakby oddalone kroki stutysięcznego tłumu; przechodnie zatrzymywali się, spoglądając w okna pensyi.

Osowicki powoli, z głową schyloną wyszedł wreszcie z klasy - oblany cały pogardą, gniewem, obelgą dziewczyn, które go niedawno z uwielbieniem witały.

Zrozumiał, że... nie można mieć wszystkiego naraz!

Józia tryumfowała - zwyciężonemu rzuciła jeszcze ostatnie "oko"! - i przyjmowała gorące podziękowania całej klasy za dobrze urządzone i obmyślone wykonanie... spisku.

Był to prawie ostatni jej "generalski" występ przed słynnym "chrztem" żydówek, którego wspomnienie do tej chwili wzburzało całą pensyę...

Pewnego poranku, kaszląc i trzymając się ścian, przywlokła się Józia do klasy. Pod włóczkową chusteczką, która zdawała się przyrastać od pewnego czasu do jej pleców, ukrywała coś, jakiś przedmiot dość dużych rozmiarów.

Wszystko to zamknęła w pulpicie i z chmurą na czole siedziała groźna, zła, milcząca.

Od czasu do czasu rzucała tylko ukośne spojrzenie na rudą głowę Małki Fuchs, która ukryta pod pulpitem zlizywała różane, zcukrzałe konfitury z kawałka jakiegoś dziwacznego placka. Godziny lekcyj mijały wszakże spokojnie. Józia siedziała nieporuszona, zaciskając tylko konwulsyjnie pięści. Małka, schwyciwszy kilka nieprzyjaznych spojrzeń, uspokoiła się powoli... widocznie Józia chciała ją nastraszyć tylko.

A jednak podczas rekreacyi burza cała wybuchła. Oto Józia, dobywszy z pulpitu garnuszek napełniony "święconą", jak utrzymywała wodą, i wielkie kropidło, zacząła przebiegać klasy, chwytając za głowy żydówki i oblewając je przemocą wodą.

- Ja ciebie chrzczę, Melanio! Maryo! Kunegundo! Urszulo - w Imię Ojca, Syna i Ducha Ś-go Amen!...

Krzyk dobywał się z piersi chrzczonych w ten sposób żydówek, krzyk straszny, nieludzki, rozpaczliwy - mający w sobie coś z ryku zwierzęcia, rozciągniętego na wiwisekcyjnym stole.

Lecz Józia szalała ciągle, lejąc teraz wodę na prawo i lewo - cała zmoczona,z włosami oblepionemi dokoła bladej twarzy.

Napróżno Stasia starała się ją uspokoić - Melania napróżno dobywała ze swego arsenału najstraszniejsze swe groźby i złorzeczenia - "generał" na nic nie zważał, rozszalały w swej nienawiści do żydów - razem z tą wodą wylewał, zda się, z siebie resztki życia, które się w tej zbolałej piersi kołatało.

Teraz - nie mając pod ręką wody, Józia chwyciła olbrzymi kałamarz, sterczący na katedrze profesora.

Czarne smugi gęstej mazi oblały głowę Małki, chroniącej się właśnie tuż pod katederką.

- Ja ciebie chrzczę, Bogumiło! - krzyczała Józia.

Małka zawyła przeraźliwie, rzucając się konwulsyjnie ku Józi.

I zanim porwały się obie ku sobie - patrzyły na się chwilę, zaciskając pięście.

Cała nienawiść kiełkująca od lat tylu, rozpalona w tych drobnych sercach błędną metodą nauczania, odnosiła podczas tej krótkiej chwili tryumf zupełny.

I nagle - spadły teraz na siebie jak dwa dzikie zwierzęta rwąc na sobie ubranie i kalecząc się wzajemnie. Krótki, świszczący oddech suchotnicy przemienił się w chrapanie - na usta Małki wystąpiła piana i mieszając się z atramentem smugami na jej piersi spływała. Melania, tracąc głowę, pobiegła w głąb mieszkania, szukając pani Gierczykiewiczowej. Znalazła ją nad stosem małych świstków. Pani przełożona robiła komentarze do poezyj księdza Baki.

Waryat to był, zapewne - ale zawsze waryat, obdarzony pewną fantazyą... Nie należało go lekceważyć i trzeba było choć pobieżnie streścić jego działalność i "rodzaj", jakiemu się poświęcał.

- Zawsze to... poeta! - mówiła uśmiechając się pobłażliwie wdowa po profesorze.

Lecz gdy Melania rozczochrana i zlana strugami wody pojawiła się na progu pokoju i krótkiemi słowami zdała sprawę z tego "co panienki robią" - pani Gierczykiewicz powstała majestatyczna i zdziwiona.

- Być nie może! - zawołała, odkładając rymy Baki i załamując ręce.

Po chwili jednak uśmiechnęła się i mrugnęła oczami.

- Ta Józia! co za fantazya!...

I pokręciła głową.

Lecz Melania nagliła, aby udać się na plac boju.

- Mogły się pozabijać! - wołała.

Pani Gierczykiewicz posunęła się ku drzwiom.

- Dziedziczna nienawiść dwóch ras - wyszeptała - z jednej strony, fantazya niebu wykradziona, z drugiej - materyalizm!... nic dziwnego, do scysyi przyjść musi. Przewidywał to Krasiński, przewidywał!...

Lecz czego właściwie Krasiński nie przewidywał, to widoku, jaki

przedstawił się oczom pani Gierczykiewicz i Melanii, gdy weszli do salki rekreacyjnej.

Wszystkie dziewczęta zbite w jedną masę, stały strwożone po pod ścianami.

Na środku sali leżała na ziemi Józia, zlana krwią, wydobywającą się z ust szeroko otwartych. Ponad nią schylona Małka, czarna od atramentu, w poszarpanem odzieniu, tryumfowała dzikiem uniesieniem.

Jedynie tylko przypadkowi zawdzięczała swoje zwycięztwo.

Józia w ciągu walki osłabła nagle i, kaszląc przeraźliwie, upadła na podłogę.

Struga krwi polała się z ust dziewczyny, plamiąc odzież żydówki. Szeroko rozwarte źrenice miały wygląd trupi, ale pomiędzy dwoma czkawkami kaszlu, zgardła, w którem strumień krwi bełkotał, dobywał się głos straszny, zastygły, charczący jedno słowo:

- Bogumiła!... Bogumiła!...

Z najwyższym trudem zdołano ją podnieść z ziemi i zawlec do sypialni.

Gdy ją rozebrano, szkielet ten kobiecy padł bezwładny na materac łóżka, po to, aby zen nie powstać więcej...

Przywołany lekarz nie przepisał już więcej pigułek Blancarda, ani spaceru po cuchnących gankach, lecz kazał Józię odosobnić od reszty towarzyszek i... pozostawić w spokoju. Przeniesiono więc "generała" do małego pokoiku, tuż obok ósmej klasy, pokoiku pustego zupełnie, używanego do przechowywania brudnej bielizny.

Wyniesione szybko tłomoki pozostawiły po sobie zaduch, ten sam który panował na całej pensyi, we wszystkich klasach, w sypialniach, w jadalni - wyziewy, źle żywionych, anemicznych lub skrofulicznych kilkuset dziewcząt.

Gdy Józię ułożono na przygotowanem dla niej łóżku, schorowane jej płuca zapragneły powietrza. Podniosła się trochę i wciągnęła w siebie powietrze, w którem gniły chorobliwe miazmy i bakterye zaraźliwe.

- Dusi!... - zawołała, zachłysnąwszy się nagle.

Melania poruszyła się niecierpliwie.

- Głupia jesteś!... - odparła brutalnie - teraz cię będzie wszędzie dusiło...

Szklanne oczy Józi błyszczały nienawiścią wielką.

- Teraz?... - powtórzyła z wysiłkiem teraz?...

Lecz Stasia, stojąca w krawędzi łóżka, porwała się nagle.

- Okno!... trzeba okno otworzyć!...

Melania zasłoniła sobą okno.

- Nie wolno, zakitowane!...

- Już ja je otworzę!...

I silną ręką usuwała na bok dyszącą od złości guwernantkę. Choroba Józi podziałała na nią w dziwny sposób. I ona czuła się chorą, ale moralnie, i każdy strumień krwi płynący z ust przyjaciółki, zdawał się wybiegać z jej serca własnego. I ona pragnęła "powietrza", bo zdawało się jej, że dusza zbolała zamrze w jej piersi tak, jak zamierało życie w piersiach Józi, tak jak konało ich młode a tak już smutne istnienie.

Okno, szarpnięte febrycznie drżącą ręką dziewczyny, z wolnym trzaskiem rozwarło się i prąd wiosennego ciepła wpadł do pokoju.

Józia uniosła się na łóżku.

- Wiosna! - wybełkotała - wiosna!...

Stasia stała teraz cała skąpana w białych promieniach słonecznych, wciągając spazmatycznie ciepło wiosenne.

Łkanie ją dławiło na widok tego blasku, tego trupa bielącego się na łóżku i na myśl swej własnej niedoli.

Melania wyszła, trzaskając drzwiami.

Dziewczyny zostały same.

I nagle w obydwu tych wielkich sercach zbudziło się pod wpływem przeczystej, wiosennej atmosfery, wspomnienie chwil niedawno minionych.

W tem cieple, uwięzionem w ciasnej klatce podwórza, były jakieś cząsteczki woni roślin, rozwijających swe pąki ku słońcu... tej woni czarownej, w którą wsie całe owinięte, kołyszą się wśród ranków wiosennych.

Bo nagle obie dziewczynki zwróciły się ku sobie z jednem zapytaniem:

- Pamiętasz?...

I potem, usiadłszy obie na łóżku i ująwszy się w objęcia, długo, długo płakały.

* * *

Teraz już Józia dogorywała.

Dwa miesiące blizko kaszel jej rozdzierał powietrze.

Dwa miesiące blizko usuwano krwawe plwociny, plamiące pościel i podłogę.

Nie trupto już był, lecz raczej szkielet białą obciągnięty skórą.

Na skroniach tylko skóra ta miała zielonawe cienie.

Oczy głęboko wpadnięte, zasnute mgłą, chwilami błyskały tylko porcelanową powierzchnią białek, zeschnięte wargi odsłoniły całe rzędy drobnych, spiczastych zębów. Nos wydłużony, cienki, miał dokoła zmarszczki, jak u trupa starej kobiety, broda wystawała ostro ponad szyją cienką, bladą, pomarszczoną.

Gdy ją poruszono, zdawało się, że kości w niej klekocą, jak w popsutym i źle spojonym kościotrupie, a gdy leżała nawpół drzemiąc, z oczyma pod powieki zasuniętemi, w zniszczeniu swem ohydna, zdawała się być trupem, który od dni już kilku uległ rozkładowi.

Koło niej dniami i nocami całemi przesiadywała teraz Stasia.

Ten pokój napełniony atmosferą lekarstw i charczeniem suchotnicy działał dziwnie na usposobienie dziewczyny. Przy łożu chorej zmysłowość jej milkła i uspakajała się chwilowo. Krew burząca się w jej żyłach, chłodła na widok krwi oblewającej piersi Józi. Wycieńczona bezsennością i posługami przy łożu umierającej, odtrącała wspomnienie Mystkowskiego i żar jego pocałunku. Pod pozorem czuwania nad przyjaciółką, zwolniła się z lekcyj i schroniła się do tego łoża śmierci, jak zwierzę ścigane przez myśliwego.

Z tego żyjącego trupa zrobiła sobie tarczę i czepiała się jego stygnących członków, aby nie upaść w przepaść, jaką widziała rozwartą przed sobą.

Chwilowy szał kokieteryi i próżności, jaki ją ogarnął, znikł teraz zupełnie z jej umysłu. Widząc zmienioną twarz Józi, lękała się przejrzeć w zwierciadle.

- Jeżeli nie jestem już taką, będę nią niedługo... za rok, za dwa może.

I siedząc tak dniami i nocami przy tem ubogiem łóżku, śledziła przebieg choroby, wczytywała się w tajemnice śmierci. Egzaltowana jej wyobraźnia potęgowała wrażenia, najstraszniejsza tajemnica: zamieranie życia w organizmie ludzkim, powoli z całą grozą roztaczała się przed jej oczyma.

- Więc to śmierć? więc to jest zgon? - myślała, klęcząc przy walczącej z

resztkami sił żywotnych dziewczynie - więc to jest kres wszystkiego?...

I ogarniał ją żal straszny, ból wielki na myśl, że i ona tak skończyć musi, że i ona kiedyś w noc tak letnią chwytać będzie ciężko powietrze po to, aby je za chwilę z krwią z piersi wyrzucić. Teraz z dziką jakąś zaciętością śledziła, analizowała postępy choroby. W oczach umierającej chciała wyczytać moralny przebieg tej walki, często chwytała Józię za rękę i potrząsając nią mówiła:

- Józiu!... powiedz!... bardzo się ty boisz? odpowiedz!...

Lecz Józia milczała najczęściej, utkwiwszy tylko w twarzy Stasi swe gasnące źrenice. Przeczuwała śmierć i nie pragnęła życia.

Czemże dla niej było to życie, którego inni czepiają się z taką rozpaczliwą siłą?!

Męką piekielną... pożądaniem swobody, pieszczoty matczynej, dobrego słowa... niczem więcej.

Dlatego leżała nieruchoma, straszna w tem obezwładnieniu, odtrącając lekarstwa, wina, surowe mięsa, jakiemi ją karmić chciano.

- "Oko brandeburskie"... - szeptała, gdy mówiono jej o możliwości wyzdrowienia.

- Po co? - zapytała raz, dławiącsię od kaszlu - psu na budę się taka, jak ja, Małgorzatka, nie zda... trza iść do Lali!...

Milczała chwilę, poczem powtórzyła:

- Do Lali!...

I śmiech wykrzywił jej twarz pobladłą, a z oczów spływały dwie wielkie, przejrzyste łzy.

Raz, późnym wieczorem, zapragnęła usiąść na łóżku.

Stasia wypełniła jej życzenie i posadziła ją, podpierając dokoła poduszkami.

Józia patrzyła przytomniej, oddychała lżej trochę.

Zimną, spoconą ręką przyciągnęła ku sobie Stasię.

- Staśka!... - zaczęła powoli, połykając z trudnością cisnącą się do ust krew - Staśka, ty stąd uciekaj...

Stasia spuściła smutnie głowę.

Gdzie uciekać miała?

- Staśka! - mówiła znów chora - ty zginiesz tak, jak ja ginę... i ciebie... tu... zdusi; ale... ty... zginiesz inaczej! Ty marnie przepadniesz... ja to

wiem... ja to czuję!...

Stasia z głośnym jękiem osunęła się na ziemię.

- Mystkowski cię zgubi!... - szeptała Józia - od niego uciekaj!...

Stasia podniosła głowę.

- Dokąd uciekać mam? - zawołała - wszak wiesz, że domu nie mam, ojciec wiedzieć o mnie nie chce!... kto mnie przyjmie do siebie?...

- Bóg! - odrzekła Józia, wyciągając z całym wysiłkiem wyschłą rękę ku górze.

- Więc i mnie umierać?

- Lepiej, niż żyć tutaj!...

Zamilkły obie, smutne, zgnębione.

I nagle w tej ciszy cała kaskada tonów przecięła powietrze.

To jedna z panien ćwiczyła się na fortepianie, studyując menuet Holmkrofta w układzie Aschera. Był to "kawałek"przeznaczony na popis, który miał się odbyć za tydzień. Stasia usunęła się od wykonywania numerów koncertowych ku wielkiej złości Mystkowskiego i tryumfowi Melanii. Rozkochana stara panna, narzucając się coraz więcej profesorowi, sama dopomagała teraz Stasi do chronienia się przed jego oczyma.

Instynktem zgadywała, co się dzieje pomiędzy tem dwojgiem.

I teraz wysunęła naprzód Lucię, uczennicę panny Monti, dając jej numer popisowy w koncercie. Lucia od dwóch miesięcy doprowadzała do szału całą pensyę "ćwiczeniem" swego menueta, którego sentymentalny motyw nawet późną nocą napełniał mury jakiemś przeciągłem jęczeniem.

I teraz w tej ciszy nocnej, jak skarga potępionej duszy, tak drżał w powietrzu, wydobywany ze strun, palcami chorej na histeryę dziewczyny.

Józia podniosła głowę.

- O! - zawołała, a głos w jej piersiach przerażająco się kołatał - słyszysz, jak tam hyena jęczy!... ta hyena, co mnie siły zabrała... a tobie... tobie wszystko odbierze! Fortepian!... fortepian!... i on jęczy!... i on się skarży!... czyż mu jeszcze mało? Czyż mu życia naszego nie dosyć?... Wszak to przy nim, przy jego przeklętych klawiszach ja czułam, że mi tchu nie staje!... I on się skarży, i on jęczy, ten... przeklęty!...

Na twarz mówiącej wystąpiły dwie purpurowe plamy, ręce wyciągnięte

zdawały się grozić komuś i złorzeczyć, dolna warga w ohydnem skrzywieniu opadła, odsłaniając białe dziąsła i zczerniałe od lekarstw zęby.

Menuet tymczasem ciągłą smugą tonów jęczał zasadniczym motywem, huczącym teraz w basie,jak bolesna skarga tysiącznego tłumu.

- Znam cię, znam! - mówiła dalej Józia - nie potrzebujesz mi tak strasznie huczeć i płakać! o, ty! ty płakałeś mi lat tyle, a duszę mi zabrałeś!... ty... hyeno pensyjna!... Zgiń i przepadnij, lub wróć mi życie moje, bo ja konam!... słyszysz ty, ja konam!

W świetle nocnej lampki, charcząc tak, wyrzucając słowa, od których się krztusiła, zdawała się być jakąś potępioną marą, plączącą się w powodzi tonów, nie mogącą spocząć spokojnie.

- O, ta pensya, ta pensya - wyszeptała Stasia, klęcząc, prawie zmartwiała z bólu, z głową opartą o łoże, na którem wiła się suchotnica.

- Pensya? - zawołała Józia - pensya... to nie pensya, to... przedpiekle!... O! bodaj ona zmarniała ta pensya ze swym Słowackim i wszystkimi fortepianami. Życie zabiera, a w zamian co daje? - pustkę!... o! pustkę w głowie i pustkę tu w piersi!...

Kościstemi rękami uderzała się w zapadłą dekę piersiową, z której wydobywał się odgłos, jakby z pustej trumny dobyty.

- Nauka - mowiła dalej, podniecając się sama własnemi słowy - muka?... to nie nauka, to - oko brandeburskie. Do chrzanu z ich nauką! Huczą tylko nad głową, kantkami o stół walą, a człowiek głupieje coraz więcej i wreszcie pluje na ich... algebry i geometrye! O! wykreślna... wykreslna... a co mi tam po tej "wykreślnej", kiedy mnie tu głód, zaduch i Bóg nie wie co, życie zabrały...

Podniosła się teraz groźna, straszna jak widmo, w półcieniu majacząc nakształt szkieletu płachtą okrytego.

- Umierać? umierać?... - i głos jej w krzyk przechodził - dlaczego ja mam umierać tak młodo? nie chcę! nie chcę!...

Pragnienie życia budzić się w niej poczynało.

- Ja żyć muszę! chcę! będę!... ja dożyję chwili, kiedy dziewczyny nie zabijać się po przedpieklach, ale tak, jak kwiaty, wśród słońca rosnąć będą... Życia!... życia!... Jezu! Jezu! życia i słońca choć trochę!...

Jak obłąkana poruszała głową, trąc brodą o dekę piersiową, łamiąc ręce w rozpaczliwym wysiłku. Siekące tony menueta oplątywały ją całą,

jakby siatką z kolców uwitą. W powodzi tych tonów kręciła się teraz ta suchotnica, jak zwierzę schwytane w sieci, i nawet w chwili konania napróżno pragnęła wytchnienia, napróżno wołała o ciszę!

- Grają! - zaczęła znowu - grają!... ot po prostu tak, jakby mi kto pałkami po piersiach walił. I ja tak grałam... godzinami całemi, aż zamiast piersi zrobił mi się dół, ot - taka jama, że się w niej trumna i fortepian zmieści... A palce mi się nieraz plątały, oj! tak!... a panna Le Roi kantką po knykciach uderzała...

I z najwyższym wysiłkiem poczęła na kołdrze palcami przebierać.

- Pierwszy - trzeci, pierwszy trzeci - pierwszy drugi...

Stasia pragnęła jąuspokoić.

- Zostaw, to gama chromatyczna - wyszeptała chora, opadając na poduszki.

Milczała długą chwilę, chrapiąc przeraźliwie. Oczy jej zasuwała jakaś biała, lekka gaza.

- Jak wstanę... to im te pudła do szczętu po...roz...bi...jam, ja im...

Reszta słów uwięzła jej w gardle, krwawa piana ukazała się z pomiędzy zzieleniałych zębów.

Lecz z groźnym gestem podniosła rękę w stronę odzywającego się fortepianu, poczem ręka ta opadła z suchym łoskotem na kołdrę.

- Ja... te... pudła...

Wyprężyła się w paroksyzmie kaszlu i straciła świadomość istnienia.

Zemdlała.

A fortepian tryumfował ciągle, zalewając łoże konającej kaskadą drobnych tonów.

Jak szatany ukryte, w tonach tych śmiały się całe echa jęków i łez dziewczęcych; życia stargane, dusze chore, uwięzione wśród białych klawiszy, w tej ciszy nocnej kręciły się piekielną sarabandą, której chrapliwy jęk dogasającej dziewczyny odpowiadał zdaleka, jakby już wiekiem trumny lub kamieniem grobowym przyciśnięty.

* * *

Pani Gierczykiewicz była w niemałym kłopocie. Śmierć w murach pensyjnych jest rzeczą bardzo niemiłą!

Wdowa po profesorze godzinami całemi siedziała teraz zamyślona z poezyami Olizarowskiego na kolanach, z odpowiednimi komentarzami,

obok porozrzucanymi. Nie pisała wprawdzie, myślała tylko ciągle. Konanie Józi miało dla niej wiele poezyi i wdzięku, ale do zachwytów anielskich mieszało się jakieś nieokreślone uczucie przykrości.

Jeden z zawezwanych młodych a energicznych lekarzy wyrzekł dość szorstko i brutalnie:

- Ta panna była źle odżywiana, a że była skłonną do anemii, stan, w jakim ją znajduję, jest tylko wynikiem nieprawidłowego sposobu życia.

Powiedział to prawie przy łożu chorej, patrząc prosto w oczy zakłopotanej pani Gierczykiewicz.

- Nie wiem, co jej brakować mogło... - zaczęła przełożona, obracając w ręku dwureńskowy papierek, przygotowany dla lekarza.

- Brakowało jej przedewszystkiem ruchu, powietrza, swobody - słowem, tego wszystkiego, co potrzeba dla kobiet rozwijających się dopiero.

- Chodziła przecież po ganku... Lekarz wzruszył ramionami.

- Dlaczegoż nie po dachu? - toby było stosowniej...

Pani Gierczykiewicz oblała się ponsem.

- Brała pigułki Blancarda...

Lekarz nie zważał na te słowa.

Przenikliwemi oczami wpatrzył się w Stasię stojącą obok łóżka.

- Panienka jest chora! - wyrzekł stanowczo. Pani Gierczykiewicz zaszeleściła jedwabiami.

- Stasia? - zawołała zdziwiona - ależ pan się myli - to wysoce poetyczna natura!

- Nie przeszkadza, że w oczach jej widzę zarodki złego.

Zbliżył się do Stasi i ujął jej rękę.

- Początki histeryi - mruknął - hm!... nic dziwnego, takie życie!...

Skromność pani Gierczykiewicz uczuła się na szwank narażoną.

- Zapominasz, doktorze - zaczęła z miną zdetronizowanej królowej - że dobrze wychowane panienki na histeryę nie chorują.

Lekarz otworzył szeroko oczy.

- Dlaczego?

- Bo to choroba... niewłaściwa i nieprzyzwoita...

- Być może - jednak obecnie większość kobiet przez nią zatruwa sobie i

innym życie... Pani sama jesteś histeryczką, jeśli mnie pozory nie mylą...

Wdowa po profesorze wstrząsnęła sięcała.

- Stasiu! proszę cię, wyjdź z tego pokoju - zawołała drżącym z oburzenia głosem - a pan, panie doktorze, zechciej zapamiętać, że szanuję swą godność niewieścią i wstrętnym chorobom wymyślonym przez realistów opanowywać się nie pozwalam!... Panienki moje również wiedzą co są winne Bogu i społeczeństwu - nie lękam się więc, aby którakolwiek z nich wykroczyła przeciw świętym tradycyom, jakie przekazuję im od lat tylu i... i została histeryczką!

Lekarz spojrzał się w stronę łóżka, a widząc, że Józia spoczywa na niem w pół śnie, w którym teraz prawie ciągle przebywała, zbliżył się do przełożonej:

- Po raz pierwszy i ostatni zapewne zawezwano mnie tutaj - począł szybko, a młoda, ruchliwa twarz jego wyrażała w tej chwili niepohamowane oburzenie - lecz wyjść stąd nie mogę, aby pani nie powiedzieć całej prawdy. Ten pół trup jest pani dziełem - dodał prawie szeptem - dziewczę to ginie dla braku odpowiedniego pielęgnowania, jakiego słabe jej zdrowie domagało się od lat kilku. Wkroczyła ona w stan przejściowy, w ten stan, w którym z dziecka staje się kobieta - do przebycia jednak tych chwil, sił jej zabrakło - boć systematycznie z niej siły te żyłowano - każąc jej oddychać zgniłem powietrzem zamkniętych klatek, dręcząc ją nauką...

- Jak dziczka róść nie mogła - przerwała przełożona.

To też nie jak dziczka umiera! - Nie widziałem bliżej wychowanek pani - dwie tylko z nich nasunęły mi się pod obserwacyę. Jedna kona na suchoty, druga ma w sobie zarodki histeryi... O! nie przerywaj mi pani!... Gorąca krew tej dziewczyny, jej olbrzymi temparament, jakkolwiek zgłuszony obecnie jakąś moralną troską, uderzyły mnie na pierwszy rzut oka. Ta panna Stasia, jak ją pani nazwałaś, to uosobienie większej połowy dorastających dziewczyn. Ta, która leży w tej chwili już prawie martwa, ginie z braku krwi - tamta, której wyjść kazałaś, zginie z jej nadmiaru. Co pani czynisz, aby dziewczęta te ratować i ułatwiać im ciężki kryzys rozwoju? jak pani postępujesz z niemi? jaka hygiena wykładana jest w klasach? kto wskazuje tym przyszłym żonom i matkom czekające je obowiązki i rozsądnemi radami chroni od stargania sił tak koniecznych dla każdej kobiety, która nie wegetować, lecz żyć i tworzyć pragnie?...

Pani Gierczykiewicz zasunęła się teraz we framugę okna i milcząc wpatrywała się w rozety u sufitu.

Młody ten człowiek, imponujący jej siłą wymowy i zdrowiem tryskającem z całej postaci, onieśmielał ją powoli i przygniatał ku ziemi.

- Postanowiłem głównie poświęcić się chorobom kobiecym i od lat kilku badam jedynie tę gałęź nauki... I wiesz pani do jakich rezultatów doszedłem? Oto - jeśli nie zmieni się system wychowania kobiet - fizyczna strona społeczeństwa znikczemnieje zupełnie, po świecie włóczyć się będą tylko charłaki -zawdzięczające swe smutne istnienie łonom kobiet anemicznych lub strawionych zbyt wczesnem rozpaleniem imaginacyi. Kobiety te, nie jako reproduktorki rasy ludzkiej chowane są bowiem - ale jako istoty nie mające żadnego celu, zabijają się same błędnem wychowaniem, w którem hygiena, zdrowie, siły, schodzą na plan drugi - a tylko pozory umysłowego wykształcenia, zabójcza mechaniczna praca przy fortepianie główną gra rolę... od lat kilku badam ustrój galicyjskich pensyonatów i widzę z przerażeniem, co się w tych przedsionkach piekła odbywa! - jeśli tak dalej pójdzie, toć chyba lepiej, aby ród ludzki zaginął, niż dzieci w łonach takich matek poczęte mają wlec swój nędzny żywot - tworząc znów generacyę jeszcze bardziej skarlałą, jeszcze straszniej zwyrodniałą!...

Spojrzał ku łóżku, na którem bieliła się Józia wśród prześcieradeł, nieruchoma, jakby trup stężały.

- I to była kobieta - stworzona do wypełnienia wszelkich funkcyj, do jakich natura kobiety przeznacza... a przecież ginie marnie, nie mogąc przebyć chwili krytycznej... ginie, bo zamiast na fizyczny rozwój, kładziono niby nacisk na rozwój moralny... Choć i to!...

Pani Gierczykiewicz bronić się usiłowała.

- Pozwól pan... panienki moje znają rodzinną poezyę jak najdrobiazgowiej...

- Ale o hygienie pojęcia nie mają - dokończył doktór, chwytając za kapelusz - odchodzę - ja się tu na nic przydać nie mogę - życia już w tę młodą pierś nie wleję, bo niewstrzymywane przez was - uciekło, ale pozwól pani sobie na odchodnem wyrzec tych słów kilka: nie zabijaj ciała, chcąc zbudzić życie w duszy... bo i dusza zamrze i ciało zginie!

Odsunąwszy podawany przez panią Gierczykiewicz papierek, wyszedł, nie oglądając się nawet i dopiero na ulicy odetchnął swobodnie.

Przełożona pozostała teraz sama.

Chwilę jeszcze stała we framudze okna, jakby piorunem rażona.

Słowa lekarza padły na nią, jak grom i przebiły skorupę poezyi, w jaką duszę swą zakuła. Przed oczyma jej mignęła światłość wielka, która wzrok jej raziła. Tonęła w tej światłości, słaba, bezsilna, wyprowadzona ze swej równowagi - nie wiedząc co począć z tą prawdą, która tak brutalnie przy łożu konającej pensyonarki objawiła się i która wobec tego stygnącego ciała wołała strasznym głosem: tyś winowajczynią!

Zimny pot oblał skronie wielbicielki Juliusza.

Czyż ona ma odpowiadać za śmierć tej dziewczyny, która tam rzęży tak okropnie i białą swą maskę cyrkowego klowna wykrzywia w kurczu śmiertelnym?

Wszakże ona czyniła wszystko, co do niej należało? Franka utrzymywała, że panny nawet zawiele jedzą, a pani Gierczykiewicz jadała sama tak mało!...

Ot, jak ptaszek dziobała okruszyny między jedną a drugą poezyą.

Melania skrupulatnie przecież wypędzała pensyonarki na ganki, prowadziła na spacery, raz do roku, w czerwcu, urządzano majówkę - więc ruchu i świeżego powietrza nie brakło... Z czegoż ta Józia konała?...

Dlaczegóż znów Stasia ma początki histeryi? I pani Gierczykiewicz chwyciła się za głowę. Z krainy ideałów i wierszowanejmowy, opadła nagle w atmosferę chorób, jęków przedśmiertnych i trupich wyziewów...

Delikatna natura wdowy po profesorze wzdrygnęła się wobec brutalnej rzeczywistości. Sfery świetlane, w które wiodła swoje pupilki, zaciemnił nagle całun grobowy, biała szata poetycznej muzy obrzucona została piaskiem mogilnym.

Mrok zapadał, ten mrok letni o delikatnych liliowych odcieniach i owijał białą tapetę pokoju mgławą zasłoną.

Liliowe tony łamały się na zagięciach prześcieradeł osłaniających Józię i mieszały się z zielonawą barwą jej skroni, na których pasma cienkich włosów przylgnęły zwilżone całe od zimnego potu.

Pani Gierczykiewicz postąpiła kilka kroków naprzód i wzrok jej padł na łoże konającej i pozostał doń, jakby mocą niewidzialnej potęgi, przykuty.

Dokoła panowała grobowa cisza.

Pensyonarki usunięto na drugą stronę lokalu, fortepiany umilkły - i wszystko zdawało się pozostawać w oczekiwaniu czegoś niezwykłego, jakiejś katastrofy, która lada chwila nastąpić miała.

Dziewczęta, strwożone tą blizkością śmierci, siedziały z nogami podkurczonemi pod siebie w ławkach - nie śmiejąc spojrzeć w ciemniejącą przestrzeń, pełne jakiejś bojaźni, która sprawiała im po prostu ból fizyczny.

Mówiły: "biedna Józia" - lecz zmęczone trwogą, która niemi wstrząsała, pragnęły, aby raz wreszcie katastrofa nastąpiła i aby tam na górze śmiertelne rzężenie umilkło. Pani Gierczykiewicz więc, wpatrując się w zmienione rysy chorej, doznała nagle strasznego ściśnienia serca.

Czyż to mogło być ciało piętnastoletniej dziewczyny, ten szkielet żółty, ledwo odznaczający się pod kołdrą?

Czyż to była twarz dziewczęcia, ta straszna blada maska schorowanego starca z oczyma bielmem zaciągniętemi?

Byłże to ów "generał" - którego figle wpadały aż głośnem echem do gabinetu samej przełożonej, odrywając jej myśli od pełnych grozy rymów Goszczyńskiego?

A zwłaszcza byłyż to te same usta, te zbielałe dwa pasma spieczonej skóry, które rok temu tak wspaniale wołały: "Smutno mi Boże"?..

I to zniszczenie przedwczesnego żyjącego stworzenia miałoż być jej dziełem? - jej, która w ciszy nocnej nieraz do dnia białego wylewała krople potu i kałamarze atramentu dla tworzenia "notatek" i "komentarzy", aby tylko jej "panienki" przetrawić mogły dostatecznie epokę scholastyczną i zrozumieć, że psałterz Jadwigi nie był psałterzem żony Jagiełły, lub że Słowacki, pisząc: "i gwiazda zawyje i księżyc zaszczeka" - był w stanie najwyższej poetycznej ekstazy. Wszystko więc im tłomaczyła - wszystko, jaknajdokładniej, skrupulatnie przygotowując grunt i "rozpulchniając" umysły panien; noce całe nìeprzespane oddawała na usługi swych wychowanek, a dziś ten doktór brutalnemi słowy rzuca ją przed łoże konającej dziewczyny i mówi: "tyś ją zabiła!..." Pani Gierczykiewicz mimowolnym ruchem zasłoniła dłonią oczy.

Nagle drzwi otwarły się z trzaskiem.

Do pokoju wpadła Melania i zbliżyła się do przełożonej.

- Pani daruje - zaczęła półszeptem - ale lekarze oświadczyli, że godziny są policzone... ja sądzę, iż należy posłać po... księdza...

Pani Gierczykiewicz spojrzała wystraszonemi oczami.

- Nie był jeszcze?

Melania uśmiechnęła się ironicznie.

- Ksiądz katecheta był kilkakrotnie, ale Józia śpi teraz prawie ciągle, rozmówić się z niąniepodobna.

- A więc posłać po niego jak najspieszniej...

- Chciałam uczynić to samo, ale...

- Ale co?

- Wyjechał.

- Gdzie?

- Do Przemyśla - na intromisyę jakąś.

Pani Gierczykiewicz załamała ręce.

- Co czynić?

- Ja sądzę i Franka tak myśli - odparła Melania - że należy posłać po kogokolwiek innego.

Pani Gierczykiewicz potrząsnęła głową.

- Ksiądz katecheta się obrazi...

Melania wzruszyła ramionami.

- To trudno - skoro godziny policzone...

- Tak! tak... - zaczęła przełożona a oczy jej biegały z jednego kąta pokoju w drugi - posłać trzeba... ale mój Boże... co ksiądz katecheta powie?... gdzież Franka?... co ona mówi?... ja już głowę tracę!... jakiż to zamęt!... Boże!...

Wyczerpana, upadła na krzesło.

Nie dotykając się prawie nigdy istotnej strony życia, nie wiedziała co teraz począć z tą brutalną rzeczywistością.

Była zupełnie złamaną.

- Głowę tracę - zaczęła jęczącym głosem - lecz Melania przerwała jej dość ostro:

Pchnę Franka do Karmelitów, by którego z księży przyprowadził.

I wyszła szybko, nie spojrzawszy nawet na udręczoną przełożoną.

Lecz pani Gierczykiewicz już teraz nie sama znajdowała się koło łoża Józi.

Stasia, która w obecności doktora zmuszona była pokój chorej opuścić, powróciła doń, i blada, smutna stanęła przy łożu chorej.

Instynktem odczuwała bliskość zgonu tej nieszczęśliwej, która niemal na jej rękach resztę życia wydawała z każdem chrapliwem tchnieniem - i

teraz, chwili jednej nie chciała być oddaloną od tego łoża, do którego przykuwała ją wielka, wstrząsająca tajemnica gasnącego ludzkiego istnienia. Rozgorączkowana, z oczyma wlepionemi w pół otwarte usta Józi, zdawała się śledzić kiedy uleci przez nie to, co ksiądz katecheta kazał nazywać "duszą ludzką".

Pani Gierczykiewicz teraz poczęła przypatrywać się bacznie Stasi.

Czy i ta miała umrzeć strawiona jakąś chorobą, a potem śmierć jej miano zrzucić na barki przełożonej?

I głosem trwogi pełnym - głosem, w którym drżała prośba nieledwie, przełożona zapytała:

- Ty się czujesz zupełnie zdrową, Stasiu?

Dziewczyna odwróciła głowę ze zdziwieniem. Pani Gierczykiewicz nie pytała nigdy o zdrowie swych wychowanek. Cóż znowu się jej stało?

- Jestem zupełnie zdrową - odpowiedziała sucho.

Pani Gierczykiewicz odetchnęła z zadowoleniem.

Jak wszyscy ludzie małej woli, chwytała się jednego słowa, aby uwolnić się od wewnętrznego udręczenia.

- Bo widzisz - zaczęła powoli - doktór znajduje w tobie początki jakiejś choroby, na którą nie chorowała nigdy żadna z tych kobiet, jakie wam za wzór stawiam. Histeryczką nie była nigdy ani Elżbieta Drużbacka, ani przezacna Hofmanowa, ani autorka "Poganki", ani pani de Staël, ani Birch-Pfeiffer, ani żadna z wybranych poetek i kobiet genialnych...

Lecz nagle śmiech chrapliwy przerwał jej tyradę. To Józia ocknęła się z omdlenia i z bystrością dogasającą drwiła z przełożonej:

- "Oko" - wyjęczała wśród czkawki - "oko" brandeburskie".

Pani Gierczykiewicz wobec tego szyderstwaporwała się z miejsca; profesor literatury budzić się w niej poczynał i zapominać o łożu śmierci kazał:

- Nie!... po tysiąc razy nie - wołała - gdzież jest poetka chorobą tą dotknięta?

- A Safo?... a George Sand? - doleciał chrapliwy śmiech ze strony łóżka.

- To plotki! potwarze! - zaczęła się bronić z oburzeniem - to Musset niegodnym paszkwilem swoim oczernił autorkę "Flamarande"... ja przyniosę notatki, dowiodę!

Zwróciła się jak bomba do drzwi, które w tej chwili otwarły się z

trzaskiem. Na progu stanął wysoki, chudy ksiądz, ubrany w długą suknię brunatnego koloru.

Ręce miał wsunięte w rękawy, głowę schyloną, lecz z pod krzaczastych brwi czarne oczy biegały przenikliwie.

Pani Gierczykiewicz usunęła się na bok, przejęta nawskróś dziwnem spojrzeniem Karmelity; zdawało się jej, iż wzrok ten przeszył ją do wnętrza.

- Gdzie chora? - zapytał nowoprzybyły a głos jego miał niskie, basowe brzmienia - a to ta zapewne...

I postąpił ku łóżku, wlokąc nogi obute w sandały, groźny, surowy, pełen majestatycznej powagi.

Lecz Józia z całym wysiłkiem woli uniosła głowę z poduszek, jedną ręką zaczęła szarpać na sobie prześcieradło, drugą drapała ścianę, łamiąc sobie paznogcie, kalecząc palce.

- Ksiądz?... ksiądz?... już?... - wołała, chrapiąc przeraźliwie - nie chcę... boję się!...

Lecz on stał niewzruszony, wzrokiem tylko ogarniając to nędzne stworzenie, które pod grozą zbliżającej się śmierci wiło się w konwulsyach przestrachu.

- Wielkie muszą być grzechy twoje - wyrzekł wreszcie - skoro sam widok mej szaty działa na ciebie w ten sposób, lecz uspokój się, Bóg jest miłosierny!...

Teraz zwrócił się ku przełożonej:

- Kiedy chora odprawiła ostatnią spowiedź? Pani Gierczykiewicz cofnęła się przerażona.

- Prawdziwie nie wiem... to ksiądz katecheta... i panna Melania...

Karmelita zmarszczył brwi.

- Pani nie wiesz? - któż więc wiedzieć powinien.

Pani Gierczykiewicz skurczyła się ze wzruszenia. Dzień ten był dla niej strasznym.

Niedawno doktór gnębił ją bezlitośnie, teraz ten Karmelita o tak strasznym wyrazie oczów.

Nastąpiła chwila milczenia.

Ksiądz zdawał się ogarniać myślą cały wewnętrzny ustrój zakładu i z tych chwil kilku wysnuwać wnioski a może układać plany.

I nagle, podniósłszy głowę, wyrzekł, wskazując na drzwi:

- Wyjdźcie stąd wszyscy!

Józia chrapnęła na łóżku.

- Nie chcę!... boję się!.

Lecz on pochylił nad nią swoją twarz ascety.

- Nieszczęsna, więc nie wiesz co piekło!

Ale ona spojrzała teraz gasnącemi oczami w źrenice księdza.

- Lecz... wiem co jest... "Przedpiekle" - wyjęczała, ksiądz jednak rozkaz swój powtórzył.

- Zostaniesz sama ze mną!

Ona już nic nie odparła, strwożona, drżąca, oblana potem przedśmiertnym. Czuła, że ten wybladły człowiek, podobny do obrazu Symeona Pokutnika, nabiera nad nią władzy jakiejś nieokreślonej i że posłuszną mu być musi.

Gdy pani Gierczykiewicz i Stasia wyszły do drugiego pokoju, zastały tam Melanię i Franka przygotowującą stół, który miałyzamiar wnieść do pokoju konającej. Na stole tym, na obrusie, paliły się dwie świece i czernił między niemi wielki krucyfiks, popękany, pokrzywiony, wydobyty z jakiegoś kąta.

Melania z gorączkowym pospiechem czyniła te wszystkie przygotowania, Franka - apatycznie, z miną sługi, wypełniającej codzienne obowiązki.

Na stole pod krucyfiksem leżała gromnica niewielka, elegancka, gromnica pierwszych komuniantek, strojna w białe wstążki i kwiaty pomarańczowe.

W szarawem świetle zachodzącego słońca gromnica ta miała pozór dziewiczego trupa, spowiniętego w oznaki dziewictwa i bielącego się bezkrwistem ciałem u stóp zczerniałego krzyża.

Stasia na widok tej gromnicy doznała strasznego ściśnienia serca.

Cała sztuczna energia, jaką miała do tej chwili, rozpływała się w łkaniu, które wstrząsnęło zbolałą piersią dziewczyny. Tak! poznawała ona dobrze tę gromnicę - w ręku Józi, gdy szły obie do pierwszej komunii, spowite całe w zwoje iluzyj i kwiaty pomarańczowe.

Była to wspaniała chwila. Ksiądz katecheta, ubrany w ornat złocisty, oczekiwał z uśmiechem przy ołtarzu na ten legion strojnych dziewczyn,

idących z szumem świeżych spódniczek przez kościół.

Na chórze Lili Bety, żydówka, obdarzona wspaniałym sopranem, śpiewała z teatralnem zacięciem "Ecce panis" Tostiego, na dole zaś zbite wały braci i kuzynów wzrokiem tryumfatorów śledziły zbliżające się do ołtarza dziewczyny.

Tak! tak! pamięta Stasia tę chwilę, kiedy tuż przy ołtarzu ujrzała Rysia wpatrującego się w jej welon i wianek, w których jej było tak pięknie!... tak pięknie!...

A Józia? Ta biedna, droga Józia, której chrapliwy jęk zmieszany z surowym głosem Karmelity dolatuje z tamtego pokoju, jakąż burzę wymówek ściągnęła na swoją głowę, gdy chciała w zwykłej, codziennej sukience iść do ołtarza!...

- Bóg wymaga czystej duszy i białej, jak śnieg szaty - wołał ksiądz katecheta.

Lecz Józia źaliła się, że Femcia Pajączkowska, córka stolarza, białej sukienki mieć nie może. Chciała więc zrzec się stroju dla dotrzymania towarzystwa biednej koleżance.

- Panna Cesia uprzejmie pożyczy swej białej rotundy i Femcię ustawi się w środku, tak, aby nie raziła... - zawyrokował ksiądz katecheta.

I poszła Józia do kościoła "przebrana za pannę młodą" - jak sama mówiła - lecz niezadowolona oglądała się ciągle na biedną córkę stolarza, spłonioną i drżącą ze wstydu w pożyczonej adamaszkowej balowej okrywce, z pod której wysuwała się jej zrudziała, brązowa, odświętna sukienka...

Ksiądz katecheta był dnia tego bardzo z Józi niekontent, gdyż brakowało jej "pobożnego skupienia", a welon i wianek przekręcony miała zupełnie na bakier.

Gdy jej robił wymówki, odpowiedziała, wzruszając ramionami:

- Et!... czysta komedya!...

Musiała potem za te zuchwałe słowa siedzieć zamknięta w osobnym pokoju i nie brać tak jak inne panny, udziału w baliku, wyprawionym przez panią Gierczykiewicz na pamiątkę dnia tak uroczystego. Na wieczorku tym białe welony komuniantek mieszały się z frakami i mundurami tancerzy a dziewczyny w stroju oblubienic miały pozór świeżo zaślubionych kobiet, pełnych przeczucia i trwogi przed nieznaną a rozkosznąprzyszłością. Wszystko to widzi teraz Stasia jaknajdokładniej, patrząc na tę gromnicę bielącą się u stóp krucyfiksu.

Przygotowano ją, by zapalić w chwili skonu Józi - o! straszne to światło, które wieczną ciemność oświeca.

Z kąta pokoju doleciało uszu Stasi rzewne łkanie.

To Franek, upadłszy na kolana, zalewał się łzami, które mu po twarzy znaczyły brudne bruzdy.

- Mój "pan generał" - powtarzał, wpatrując się we drzwi, z poza których słychać było już tylko głos Karmelity, głos potężny, porywający, o gorącym, drżącym tonie.

Józia umilkła teraz zupełnie. Ksiądz mówił sam, mówił szybko, a słowa zdawały się nieprzebraną falą płynąć z ust mówiącego. I jak rwący potok, wymowa ta zdawała się znosić przeszkody, podmywać brzegi, staczać kamienie.

W przyległym pokoju umilkli wszyscy, jakby strwożeni tym grzmiącym głosem, który się z poza drzwi odzywał. Głos ten, od łoża śmierci biegnący, zdawał się wkraczać tryumfalnie w mury pensyjne i zagarniać wszystko w niepodzielne panowanie swoje.

I nagle drzwi otwarły się, a w nich stanął Karmelita, jeszcze bledszy, oczami ciskając pioruny.

- Wejść można - wyrzekł - chwila śmierci blizka, do kościoła po Sakramenta spieszyć muszę... dusza ta nie była zupełnie na śmierć przygotowaną! Hańba! po tysiąc razy hańba!...

I spoglądając na panią Gierczykiewicz, dodał:

- Pani za to odpowiesz...

Wrócił się do łoża chorej:

- Za chwilę powrócę.

Ale ona, zalana łzami, rzężąc cała, ostatnim wysiłkiem chwyciła kraj jego habitu.

Przez pół godziny ksiądz ten podbił ją zupełnie. Lękała się teraz śmierci, wierząc, że jego obecność ułatwi jej tę straszną chwilę. Nie chciała go puścić od swego łoża, jakkolwiek mgła zasłaniać jej oczy poczęła.

Karmelita pochylił się nad konającą. Długą praktyką przy łożach umierających nauczony, zrozumiał, że śmierć stanęła w progu i nie wyjdzie stąd, póki trup nie osunie się w martwocie zupełnej. Nie myślał teraz oddalać się, wiedział, że gdyby wrócił, byłoby zapóźno.

Szybko zwrócił się ku otaczającym:

- Krucyfiks!... gromnicę!... - zawołał.

Stasia, jak szalona, rzuciła się naprzód. Wyrwała z rąk Melanii gromnicę i, przypadłszy do łóżka, sama stygnące palce przyjaciółki około świecy owijać zaczęła.

Wstążki zaszeleściły, a zwiędłe gałązki mirtu z suchym szelestem na ziemię listki sypać zaczęły.

Ksiądz wziął do ręki krucyfiks i przycisnął go do ust konającej.

Ona poruszyła głową, a blade jej wargi przylgnęły do popękanego drzewa.

- Oto Jezus, który świat zbawił - mówił Karmelita, podnosząc w górę krzyż - i duszę twą zbawi, gdy z żalem o grzechach twych myśleć będziesz!...

Konająca otworzyła oczy.

- Za grzechy?... - wyszeptała - o Jezu!...

- I nagle cały pokój utonął w purpurowej powodzi.

To zachodzące słońce przesyłało ostatnie promienie swoje.

Konająca drgnęła konwulsyjnie na ten złoty blask, owijający ją całą w ostatniej życia godzinie...

- Słońce - wyszeptała z wysiłkiem.

Gromnica wobec tej purpury zbladła izżółkła zupełnie.

Tylko postać Karmelity rosła i olbrzymiała w tej krwawej powodzi, a z oczu zdawały się mu tryskać całe snopy iskier.

- Bóg, to słońce twoje! - zawołał - Bóg miłosierny, który znieważony przez ciebie, dozwala ci w chwili zgonu jeszcze przytomnie wyrazić żal za popełnione zbrodnie.

Lecz konająca zdawała się nie słyszeć słów jego. Chrapliwe rzężenie ustało, cichy, prawie niedosłyszalny oddech poruszał jej piersią. Wpatrzona ciągle w złote słoneczne blaski, puściła suknię Karmelity i zdawało się, że chce zerwać się na łożu.

Choć mi tak niebo... Ty złocisz i morze...

Smutno mi...

Urwała. Żółta piana pokazała się na jej ustach, wargi rozciągnęły się, ukazując spróchniałe zęby, z lewego oka, które przymykało się powoli, stoczyła się wielka, perlista łza.

Purpurowe blaski słoneczne znikły i tylko krzyż trzymany wysoko przez

Karmelitę czernił się w powietrzu.

Chora skrzywiła się boleśnie, rzężenie w jej piersi przeszło w jakiś ryk zwierzęcy, ryk okropny, wstrząsający do głębi wszystkich otaczających.

- Słońca!... Słońca!... - krzyknęła nagle, podrzucając głową.

Karmelita pochylił się i prawie przed jej oczy krucyfiks przesunął.

- Słońca!... - krzyknęła raz jeszcze i odetchnąwszy głęboko, pozostała nagle sztywna, zimna, nieruchoma, z jednem okiem otwartem, z maską klowna, zgasłego nagle wśród cyrkowej areny.

Ostatniem jej słowem, ostatniem jej pragnieniem było właśnie to "słońce", którego nie miała za życia, wiecznie więziona, wiecznie zamknięta w murach "Przedpiekla".

I trup ten bielał teraz ze skargą na wpółotwartych ustach, jak ofiara i uosobienie strasznego zaniedbania i lekceważenia fizycznej strony kobiety, a krzyk rozpaczliwy, krzyk wydarty z piersi konającej, zdawał się jęczeć przeciągłem, ponurem echem:

- Słońca!... słońca!...

* * *

System pensyjny uległ odtąd zupełnej przemianie.

Brunatny habit Karmelity pokrył cały zakład, niosąc w fałdach swoich egzaltowaną pobożność chorowitych kobiet.

Ksiądz Tuczyński, powróciwszy z intromisyi i dowiedziawszy się o zaszłych wypadkach, dobrowolnie ustąpił miejsca księdzu Markowi.

Pozostał jednak przyjacielem zakładu i nierzadko zjawiał się na progu pensyi, uśmiechnięty, ogolony, świecąc zdaleka lakierem skrzypiących bucików.

Pytał o zdrowie swych dawnych uczennic, wciągając pełną piersią powietrze pensyjne, którem jeszcze sutanna jego była przesiąknięta.

Jeżeli spotkał się wtedy z Karmelitą, obaj księża wyciągali do siebie dłonie z wszelkimi pozorami życzliwości. Wygolona twarz świeckiego księdza bladła tylko lekko, a z oczu Karmelity bił blask ponurego zwierza, niepokojonego w jego własnem, świeżo zdobytem legowisku. Ksiądz Marek cieszył się w całem mieście opinią doskonałego mówcy. Gdy blady, chudy, z rękami na piersiach złożonemi, stawał na kazalnicy, szmer przebiegał zgromadzone w kościele tłumy. Ten ascetyczny, o pokutniczym wyglądzie zakonnik, działał głosem swoim jak iskrą elektryczną. Wstrząsał, porywał, sięgał do głębi duszy. I jedynie tylko

potęgą wymowy i oczu wywierał to olbrzymie wrażenie. Cały czas bowiem pozostawał nieruchomy, nie odrywając rąk od piersi, ze stopami zda się wrosłemi w podłogę ambony. W chwilach zapału postać jego rosła,olbrzymiała, biegnąc ku górze razem ze słowami, które, jak nawałnica hucząc, odbijały się o szare sklepienie kościoła. U stóp jego, pod tą amboną w kształcie łódki, z której rządził tak niepodzielnie, drżał tłum niewiast i dzieci, schylała głowy garstka mężczyzn, tłocząca się u drzwi świątyni.

Niejeden przyszedł tu z uśmiechem sceptycznym na ustach, wychodził zaś podbity, niepewny, czując jeszcze w plecach dreszcz nerwowy, nieprzekonany, lecz już z równowagi wyprowadzony.

Ksiądz Marek działał na tłumy jedną wielką Potęgą.

W to, co mówił, wierzył.

Wiara ta, wewnątrz jego duszy zakorzeniona, magnetycznym prądem spływała i na słuchaczów. Panowie, nie wiedząc o tem, czuli, że jakiś oddźwięk w sercach ich głos księdza znajduje.

I oni, słuchając, zaczynali wierzyć.

Gdy ksiądz Marek objął na pensyi pani Gierczykiewicz naukę religii, fanatyzm jego wstrząsnął do gruntu całym legionem panien. Powierzchowny, cukierkowy sposób wykładu księdza Tuczyńskiego wprowadzał apatyę i pewną gnuśność w te młode umysły. Naukę religii stawiano na równi z kosmologią lub analizą Ramajany. Tylko w niższych klasach katechizm księdza Putiatyckiego rewoltował i zagrzewał do walki z żydówkami, lecz klasy wyższe, te podlotki o zamglonych pożądaniem zmysłowem spojrzeniach, przerzucały biblię ze sceptycznym śmieszkiem na ustach. Historya Dawida i Abigail zajmowała je szczególnie, szeptana i komentowana o szarej godzinie. Później Joanna Papieżnica, Katarzyna Bora i inne legiony fantastycznych istot niepokoiły je chwilowo. Wreszcie osłuchane z cudownością Wszechmocnej potęgi i złością ludzką, opowiadaną im przez monotonny i słodki głos księdza, zupełnie apatycznie siedziały w swych ławkach, "wydając" historye prześladowań i tryumfów papieży tak, jak "wydawały" połączenia tlenu z azotem lub własności alkaloidów. Z równąż apatyą wypełniały formuły religijne, spowiadały się szybko i bez żadnego zapału, słuchały mszy porannej w niedzielę, czekając na upragnione "Ite missa est".

Suchy sposób traktowania powołania w samym księdzu działał w ten sposób na jego wychowanki. Religia była przedmiotem szkolnym, niczem

więcej.

Gdy więc po raz pierwszy głos księdza Marka zabrzmiał w murach pensyi, dziewczyny zdziwione podniosły głowy. Naprzeciw nich stał mężczyzna, wybladły, dziwny, rozlewający się jak plama brunatna na tle jasnej ściany. Mężczyzna ten patrzył na nie surowo, przenikliwie, jakby do wnętrza czytał, co się w tych popsutych duszach mieściło.

Dreszcz niepokoju przebiegł po wszystkich ławkach.

Czego chce tutaj ten wybladły człowiek, którego głos grzmiał nad trumną Józi w pogrzebowym śpiewie, a grzmiał z groźbą prawie i tak surowo, że one wszystkie, przełożona, Melania, a nawet Franka trwożnie głowę chyliły?

I teraz głos ten nie zmienił się zupełnie. To dalszy ciąg grobowego "Salve", obijający się o ściany pensyi.

Mówi w tej chwili o Bogu, zaczyna swój wykład od elementarnych zasad. Burzy i obala cukierkowy gmach swego poprzednika i, zamiast koronkowego gotyku, stawia olbrzymie mury przedwiekowych świątyń, ba! wiedzie je z sobą w chłodne podziemia katakumb. Całe rozpalone od zmysłowych zachcianek, dziewczyny te czują się nagleschwycone w jakieś silne okowy, a ponad ich schylonemi głowami dominuje ciągle potężny głos księdza, ciskający je do bosych stóp swoich.

I niepokój zamienia się powoli w bezsilne obezwładnienie, dziewczyny teraz siedzą ciche, zwalczone, tak jak zwalczoną była Józia w swej walce przedśmiertnej. Nawet żydówki milczą w swych ławkach, śledząc z ponad pulpitów ascetyczną twarz księdza. Coś je upaja, porywa, dokładnie jednak tego określić nie potrafią, siedzą zdumione z oczyma szeroko rozwartemi.

Do tej chwili religia chrześciańska wstrętem je przejmowała, teraz działać poczyna przeciwnie.

Nietylko dziewczęta podlegać zaczynają powoli władzy Karmelity. Pani Gierczykiewicz sama jest steroryzowaną zupełnie.

Śmierć Józi była dla niej ciężką chwilą. Jeszcze teraz brzmią jej w uszach słowa doktora, a potem straszny wyrzut księdza Marka. Jak każda chwiejna natura, nie była zdolną do badań i zastanawiań się, o ile te wyrzuty były usprawiedliwione. W egzaltacyi rosła jej trwoga i olbrzymiała do potęgi. Wstrząsnęła się w kruchych podstawach jej istota, ideały jej rymowane przygniotła straszna rzeczywistość. Ksiądz naglił do przeprowadzenia zupełnej reformy pensyi, zagrzewał do czynu, wreszcie

pod groźbą wymagał.

I oto nastąpiła reforma zupełna.

Praktyki religijne zajęły pierwsze miejsce w porządku dziennym. Panny, klęcząc, musiały odmawiać przepisaną ilość pacierzy, w piątki i soboty zaś czytać litanie. W każdej klasie zawieszono wspaniałe obrazy święte, oleodruki wybrane przez księdza Marka, przedstawiające najczęściej "Ecce homo" lub "Mater dolorosa". Sypialnia panien przystrojoną została we wspaniały posąg "Błogosławiącej Maryi" - umieszczony na wysokim piedestale. Posąg ten wyciągał ręce nad łóżkami panien i miał spokój i białość kamiennych aniołów, strzegących świeże mogiły. W saloniku pani Gierczykiewicz biust Juliusza ustąpił miejsca Piusowi IX, który dobrodusznie z po za wielkich rycinusów się uśmiechał.

Pani Gierczykiewicz jednakże zdetronizowanego Juliusza ukryła pod własnem łóżkiem, owinąwszy go poprzednio w starą jedwabną suknię przed badawczemi oczami Franki.

Miała wtedy minę starych litewskich kapłanów, unoszących w puszcze swe obalone bałwany i bożki. Sprzeciwić się reformie nie mogła, rozstać się przecież ze swem bóstwem nie miała siły.

Drzemał więc biedny Juliusz pod łóżkiem przełożonej, chroniony jej nadludzkimi wysiłkami przed Franką, która powoli zmieniała się w najżarliwszą dewotkę i nie ścierała inaczej kurzu, jak całując piedestał i klękając co chwila pomiędzy szerokiemi liśćmi roślin.

Chłopskim sprytem bowiem potrafiła zrozumieć, że najlżejsza opozycya zostanie w tej chwili nieścierpianą, brunatny habit księdza sięgnął nawet i do kuchni i tu wniósł resztki fanatycznej dewocyi, jaka w klasach panowała. Franka w lot zrozumiała położenie. Kradła teraz i szachrowała z oczyma spuszczonemi, żegnając się i szepcząc pacierze. Wnosiła teraz lampy, wrzeszcząc na cały głos: "niech będzie pochwalony Jezus Chrystus" - a przy wieczornej modlitwie westchnienia jej napełniały całą sypialnię. Wreszcie - cały organizm popychał ją teraz do dewocyi. Mąż zdradzał ją i sprzeniewierzał się co chwila, przytem zaglądał do kieliszka i ograbiał z pieniędzy.

Szeptane w kącie pacierze uspakajałyją trochę, codzienne bójki dopełniały reszty.

Dwie osoby wszakże na całej pensyi zajęły oporne względem nowego systemu stanowisko.

Był to Franek i... Melania.

Franek, rzecz naturalna, zdrową swą istotą oponował przeciw chorobliwie egzaltowanej, zakonnej atmosferze, jaka teraz zapanowała w murach pensyjnych. Przybijając po klasach obrazy, mruczał i wzruszał ramionami.

"Cóż to pomoże? - myślał sobie - szkoda ścian i pieniędzy!... Kto Boga w sercu od początku nie ma, ten Go i nadal mieć nie będzie! - ot zawracanie!... jak mówił nieboszczyk "generał!"

I na wspomnienie Józi ocierał łzy rękawem, a młotem walił, aż panny uszy zatykały.

Melania dla innych powodów dzióbem i pazurami broniła się przeciw reformie. Zbudzona tak późno, czując zbliżającą się czterdziestkę, z całą zmysłową pożądliwością zakochała się w Mystkowskim, podniecana jeszcze zimnem zachowywaniem się względem niej tego człowieka. Sądziła, iż postępując konsekwentnie, doprowadzi go do ołtarza i w tym celu narzucała mu się teraz ciągle, z całą efronteryą staropanieńską, wypudrowana, z grzywką spaloną od ciągłego fryzowania, z długiemi wstążkami zwieszającemi się z pod kołnierzyka. Suknie jej obcisłe, ku tyłowi ściągnięte, uwydatniały kościstość jej bioder - ona wszakże nie zważała na to, uwydatniając o ile możności swe wychudłe członki, chcąc w ten sposób rywalizować z młodem ciałem Stasi, z jej dziewczęcą świeżością.

To, co dawniej działo się w zakładzie, było wodą na obecny młyn Melanii. Ta szalona kokieterya i zmysłowość, która z tumanami pudru i szelestem miłosnych bilecików zalewała potokiem całą pensyę - była falą, w której Melania niepostrzeżenie przemycała swoje sztuczne rumieńce i długie końce pąsowych wstążek. Panny zajęte jedynie swymi objawami kokieteryi, nie miały tak dalece czasu zwracać uwagi na jej rozbudzoną zalotność. Cóż teraz pocznie jednak, gdy dziewczęta zaczynają coraz bardziej przybierać miny nowicyuszek, a woń zakrystyi zajmuje miejsce zapachu velutiny i tryumfalnie rozpościera się w powietrzu?

Zaczęła więc Melania nienawidzieć tego bosego zakonnika, który z pod zmarszczonych brwi, rzucał dziwne spojrzenia na jej twarz uróżowaną, błyszczące atropiną oczy i suknię obciśle do bioder przylegającą. Unikała spotkania się z nim, lecz on zdawał się jej szukać i wzrok swój w głąb jej duszy zapuszczać.

Odwracała wtedy oczy i mimowoli ręką puder z twarzy ścierała, cała drżąca od wewnątrz siłą tłumionej złości. Przytem profesorowie zaczęli

się teraz zmieniać bardzo często, co miesiąc prawie. Ksiądz Marek wywiadywał się o moralnej wartości każdego z tych panów i według tego normował swoje przyzwolenie. Nauczycielki, na wzór Franki, szybko zmieniały front i przyjęły pozory zbiegłych z klasztoru mniszek. Dlatego pozostały prawie wszystkie - z wyjątkiem panny Le Roi, która po zbadaniu okazała się zagorzałą republikanką. Ksiądz Marek był przekonań lojalnych i przywiązany do panujących dynastyj. Republika burzyła jego pojęcie o świętości oliwy, jaką mazano skronie Salomona. Francuzka, dotknięta w swych przekonaniach, ustąpić nie chciała - przyszło do starcia i... ksiądz zażądałusunięcia nauczycielki.

Pani Gierczykiewicz, dopłaciwszy jej do "kursu", ustąpić kazała.

Dlatego Melania drżała nietylko o samą siebie, lecz i o Mystkowskiego, którego arogancki sposób zachowania się wobec wszystkich, nie mógł być długo tolerowany w obecnym stanie rzeczy. Mystkowski pewny władzy, jaką miał nad Stasią - nie dbał o resztę. Lekcyj miał teraz podostatkiem. Gdyby więc stracił godziny pensyjne, powetowałby je z łatwością... co do Stasi, był przekonany, iż ta wszędzie już pójdzie za nim.

Często na progu saloniku mijał się z księdzem Markiem. Skłaniał głowę z lekceważeniem przed pochylającym się nizko karmelitą. Od Mystkowskiego biła zmysłowość puszczonego na wolność mężczyzny. Karmelita miał w wybladłych bruzdach swej twarzy ten strawiony ogień, jaki widnieje na twarzach pobladłych od wewnętrznych walk pustelników.

Obaj doznawali w tem mimowolnem zetknięciu jakiegoś wstrętu nieokreślonego. Mijali się w milczeniu - z nienawiścią w sercach.

Jeden zdawał się zazdrościć drugiemu - lecz czego, dokładnieby określić nawet nie potrafili.

Gdyby więc ksiądz Marek zechciał, Mystkowski musiałby ustąpić, lecz Karmelita z wypowiedzeniem walki nauczycielowi muzyki nie spieszył się. Czuł, że w każdej chwili zgnieść go na proch może... czuła to samo Melania. Ksiądz bowiem miał wielką władzę nad przełożoną jednem, strasznem wspomnieniem. Według niego - Józia zmarła nie w stanie łaski, nie przyjąwszy ostatnich Sakramentów, zaledwie wyspowiadana i to w czkawce przedśmiertnej agonii. Dusza więc tej dziewczyny, jeśli dostąpiła miłosierdzia Bożego, to tylko w wyjątkowej wspaniałości Boga. Jeśli zaś błąka się w mękach czyśccowych, wina w tem przełożonej, która dozwoliła na tak straszne zaniedbanie religijnych obowiązków.

Powoli samo wspomnienie Józi stawało się jakąś straszliwą marą w umyśle tych dziewczyn. Widziały ją błąkającą się po klasach, dzwoniącą kajdanami i drżące, strwożone żegnały się, aby odpędzić widmo potępionej, jakie im wyobraźnia podniecana nasuwała.

Codziennie modlono się za duszę "generała" - i gdy klęczały tak rzędem, mówiąc chóralnie "wieczny odpoczynek racz jej dać Panie" - przymykały oczy i kurczyły nogi.

Zdawało im się, że lada chwila wpadnie "generał" - i schwyci którą za głowę.

Potępieńcy są bardzo złośliwi - to przecież wiadomo.

Po spowiedzi, ksiądz Marek nakazał panienkom modlić się żarliwie za duszę Józi i prosić, aby Bóg przyjął ją do chwały swojej.

O! tak, teraz przynajmniej po spowiedzi panienki modlić się mogły i nawet z braku innego zajęcia... musiały.

Cóż bowiem robić miały w pustym, olbrzymim kościele, do którego szły partyami podczas godzin popołudniowych.

W konfesyonale bieliła się komża księdza Marka, z poza przymkniętych drzwiczek wybuchał chwilami jego głos ostry, surowy. Chwilami zdawało się, że głos ten niepowściągniony głośno wołać zacznie i gromić pochylone przed kratkami dziewczę.

Zbite w kupkę po obu stronach konfesyonału klęczały inne, ubrane ciemno, z twarzami osłoniętemi gazowemi woalkami, przez które przeświecały ich gorączką błyszczące oczy. Modliły się lub ziewały, niektóre próbowały rozmawiać pomiędzy sobą, wspominając dawne czasy, kiedykażda spowiedź odbywała się tak uroczyście i tak wesoło!

Roje freiwiligerów i studentów czerniły się wówczas pomiędzy ławkami, one przystępowały do komunii, kokietując, szeleszcząc strojami, uśmiechnięte pod szerokiemi skrzydłami fantazyjnych kapeluszy.

Teraz - kościół zamknięty, cichy, wydaje się im jak katakumby, któremi się ksiądz Marek tak zachwyca i gorączkuje.

Nikt!... nikt!... ani jeden mundur nie błyszczy w zakątku, tylko lampka przed boczną kaplicą płonie smutno, sycząc chwilami, a z wilgotnych, wyniosłych murów kościoła zda się spływać chłód, który żar w rozbudzonych duszach ostudza. Niektóre, znużone walką namiętności, chłoną w siebie chłód ten, opierając plecy o kamienne ściany i jakieś chwilowe ukojenie wpływa do wnętrza ich istot...

Dewocya, wrodzona kobietom, zaczyna powoli działanie swoje, potrzeba egzaltacyi i wylewania na zewnątrz swych uczuć znajduje teraz ujście, podniecone uroczystym spokojem świątyni.

Dziewczyny powoli ogarnia gorąca wiara, tryskająca z oczu i głosu Karmelity.

Niektóre się jeszcze buntują, lecz większość ulega.

Jakże się buntować nie mają, skoro tyle odmian naraz zaprowadzono w ich życiu?

Dekoracye teatralne, kurtynę - wyniesiono z rozkazu księdza na strych.

Ceremonii tej dopełnił Franek, stukający z radości obcasami i drący płócienne morze na kawałki.

- Jedno mądre - rozumował, niosąc drągi kulisowe po schodach - małpy nie będą już hecek robiły a ja tego Apollusa nie będę pokazywał. Oj to to!... dopiero im ksiądz fernepiksu zadał!...

Na tem miejscu, gdzie wznosiła się scena, usta wiono rodzaj małej katederki. Z niej miał ksiądz Marek prowadzić swoje konferencye i rozmyślania rekolekcyjne.

Zjawiły się również "opiekunki klasowe", których obowiązkiem było siedzieć w klasach podczas wykładów nauczycieli. Wszystkie pochodziły z poręki księdza Marka, dewotki czarno ubrane, mające w fałdach swych ciemnych sukien woń zakrystyi i łzy opuszczonych przez mężczyzn kobiet. Jak stado czarnych wron, spadły nagle pomiędzy panny, krążąc ustawicznie wśród ławek, podsłuchując rozmów, odgadując dziwnym instynktem żargon, w jakim panny udzielały sobie wzajemnie spostrzeżeń. Kilka kartek złowionych podczas lekcyi, kartek, których głośne odczytanie oblało rumieńcem twarze mniej zepsutych dziewcząt, obudziły czujność opiekunek klasowych.

Mając w sobie czystość zakonnic lub starych panien, z najwyższą zaciętością wzięły się do walki ze zmysłowością, która drżała w powietrzu. Zmysłowość ta była marą prześladowczą ich życia, walczyły z nią za młodu, ulegając przymusom konwenansów; dziś, gdy wszystkie chęci zeschły w nich tak jak ich ramiona, spotykają nagle znów śmiertelnego wroga, rozpanoszonego w niezwykły sposób.

Stają więc zbrojne do walki, zbrojne nienawiścią lat tylu, i pełnemi rękami wyrywają chwasty, głuszące rozwój kwiatów. Lecz walka ta przychodzi zapóźno! Robak zepsucia wgryzł się zbyt mocno w duszę dziewcząt. Historya o świętej Genowefie z Brabantu wzbudza tylko

śmiech ironiczny, św. Elżbieta ze swemi różami pozostawia sceptyczne dziewczyny zimne, ba, nawet serdecznie wesołe.

Cóż warta róża św. Elżbiety wobec "lilii szwajcarskiej" Juliusza, tej lilii nieśmiertelnej, która...tyle złego "zarumienionej dziewicy" narobiła?

Cóż warta opowieść o tej Genowefie, odzianej wskóry, skoro namiętność Sakuntali, zmysłowość Adama, rozpasanie Bérangera z każdego zakątka klasy wygląda?

I cała ta poezya z aparatem ideałów, wzniosłością idei, pięknem nieustającem, staje teraz do walki z prostotą religijną, z naiwnością legendy, opromienionej blaskiem cudowności.

Nie proza to nasuwa dziewczynom podobne myśli. To poezya!

Wobec takiej myśli, wszczepianej latami, wbijanej w pamięć, deklamowanej z emfazą, czemże jest biały posąg Maryi, wznoszący się ponad łóżkami panien w ich sypialni?

Mimowoli w czasie majowej litanii powracają na myśl słowa autora "Nieboskiej komedyi".

Czysta, piękna wiara dziecięca nazawsze nonsensem poetyckim zakłócona zostaje. Lecz nietylko poetyckie brednie utrudniają dzieło reformy klasowym opiekunkom.

Jest jeszcze ktoś inny, brużdżący im w każdej chwili, istota żywa, potężna a mimo to łagodny urok w sobie mająca.

Istotą tą - mężczyzna!

Tak, opiekunki klasowe i ksiądz Marek czują to dobrze.

Dopóki mężczyzna panować będzie w tych murach, w głowach, w sercach panien, do tej chwili praca ich jest bezowocną.

Mężczyzna zagłuszy i zabije wszystko.

Należy go usunąć, zetrzeć, zabić nawet wspomnienie.

Usunąć go łatwo pozornie, ale zwierzę to powraca z uporem do raz obranego legowiska. Nie mogąc otwartą drogą, powraca podstępną i wtedy jest o wiele szkodliwszy. W krętych ścieżkach, norach, ciemnych jamach urok jego jest bardziej odurzający a co więcej, wytropić go niepodobna.

Wprawdzie, rozkazem księdza usunięto z kościoła, ba! nawet z przedpokoju pensyi, braci r? nien, kuzynów lub przyjaciół.

Popis tegoroczny odbył się tylko wobec matek, w sukienkach

ciemnych, bez popisów estradowych. Co więcej, ponieważ wypędzeni z lokalu mężczyźni zbierali się na ulicy, oczekując na wyjście pensyonarek, wydelegowano Franka z wielką miotłą, aby chodził po ulicy i podobne osobistości brutalną siłą usuwał.

Franek z najwyższą rozkoszą spełniał tę misyę, krocząc po środku ulicy, spoglądał tryumfalnie na usuwających się studentów i kanonierów.

- A to ci im dogodził! - mruczał, machając miotłą - niech mu Bóg da zdrowie!

I powoli godzić się teraz zaczął z habitem Karmelity, nawet całował go w rękę śmiejąc się przytem wesoło.

Z mężczyzn więc na pensyi pozostawali już tylko profesorowie, pilnie strzeżeni przez opiekunki klasowe. Pomimo wielkiego sprytu panien, żadne porozumienie miejsca mieć nie mogło. Czarna postać klasowej opiekunki stawała ciągle jak cień i niweczyła wszystkie plany. Te czarno ubrane kobiety rozwinęły olbrzymią energię, działając nietylko w murach pensyi ale i poza niemi. Wiedziały e wrzystkiem i nieraz uczenica, mająca po skończeniu godzin szkolnych miłosną schadzkę ze studentem, spotykała nagle w umówionem miejscu ciemno ubraną postać, stającą pomiędzy nią a nadchodzącym mężczyzną.

Często, w chwili wrzucania listu do puszki, jakieś suche, odziane w zniszczoną rękawiczkę palce wyjmowały z ręki dziewczyny małą kopertę a cichy, stłumiony głos pytał:

- Do kogo piszesz, mój aniołku?

Aniołek, schwytany na gorącym uczynku, przestępował z nogi na nogę a list znikał w fałdach czarnej sukni, po to, aby nigdy niedojść do rąk adresata.

Były to środki ostre, ale konieczne.

Pomiędzy temi energicznemi a na pozór łagodnemi kobietami dziwną miały rolę dawniejsze nauczycielki pensyonatu. Błąkały się z klasy do klasy, czując nad sobą także żelazną kontrolę, która je dławiła. Nawet wesoła nauczycielka geografii nie śmiała się już głośno, nie nosiła swych obcisłych na biodrach sukien.

Wszystko zmieniało się powoli.

Najwięcej zmienioną była sama przełożona. Od rana do nocy tupot jej płytkich, prunelowych pantofli napełniał klasy. Biegała tu i ówdzie, nie mając przecież wytkniętego celu. Unikała zetknięcia się z opiekunkami klasowemi, czując, że niema im nic do powiedzenia. One to raczej

rządziły, ona rozkazów tych słuchała. Co więcej, gdy wpadała teraz z rozkazu księdza do klasy, aby znienacka spojrzeć na zachowanie się panien, nie patrzyła nigdy dziewczynom wprost w oczy. Instynkteni odczuwała śmieszność sytuacyi, czuła, że te nad wiek rozwinięte dzieci drwią w tej chwili poprostu z jej usiłowań i gorliwości.

Z opowiadań opiekunek klasowych wiedziała, że panny mówią prawie ciągle o rzeczach "nieprzyzwoitych". Idealna strona jej istoty kurczyła się cała na samą myśl podobnych rozmów... Dlatego to także odwracała oczy, nie mogąc znieść wzroku młodych dziewczyn - tego wzroku, w którym bała się, oprócz ironii, wyczytać rozbudzoną zmysłowość. Czuła w tem swoją winę, choć powtarzała z boskim Juliuszem "nie jam był winien, lecz lilia winna!"...

O ta lilia!...

Lecz inna, sroższa jeszcze myśl prześladowała panią Gierczykiewiczową.

Ksiądz Marek zajął się duszami panien - dała mu na to carte-blanche, i dozwoliła na wszelkie reformy w tym kierunku - ale ciała panien!... te biedne, anemiczne ciała wychudzonych dziewczyn niepokoiły ją nie żartem.

Nieraz, gdy stały na ganku oblane potokami słońca, śledziła je ukryta za firanką.

Niektóre oparte o ściany miały woskową bladość, tę bladość zmarłej Józi, która zielonawe odcienia w sobie jednoczy. Pani Gierczykiewicz kurczowo ściskała palce... a jeśli i te powymierają z anemii i znów przy ich śmiertelnem łożu lekarz powie: "tyś winna"!?

Nie - na to już żadna "lilia" nie pomoże i winy na siebie nie przyjmie.

O! ona nieraz widzi groźną marę Józi, wołającą w swej ostatniej chwili "słońca! słońca!"

- Ależ miły Boże! gdyby "słońce" można było kupić na targu, kazałaby France przynosić codziennie pełne koszyki.

Cóż jednak ma począć? czy przenieść zakład cały do ogrodu Jezuickiego i wykłady rozpocząć na trawie?

Godziny spaceru podwoiła i tak ze szkodą lekcyj; wysyła panny pod przewodnictwem opiekunek na dalekie wycieczki i dziwi się, że nieprzyzwyczajone do tak forsownego chodu dziewczyny powracają zżółkłe, zwiędłe, wlokąc spuchnięte nogi, krzywiąc się z bólu krzyża i

bioder.

Więc słońce im nie pomaga? - włóczą się przecież teraz jedynie po upale - nawet parasolek nie wolno im brać ze sobą. Cóż mają w sobie te zżółkłe dziewczyny, co je psuje, niszczy, i jak robak toczy?

Ksiądz Marek, zapytanyo radę - wzruszył ramionami.

Był lekarzem dusz a nie ciała.

Według niego przełożona winna była się troszczyć więcej o moralny stan swych pensyonarek, niż o ich dobrobyt fizyczny. Moralna strona zaczynała powoli się skłaniać ku dobremu i choć jeszcze wiele było do zwalczania - jednak tu i owdzie ślady prawdziwej łaski Bożej zaczynały się już objawiać.

Zresztą - ksiądz Marek nie był za zbytnią siłą i rozwojem fizycznym. Umartwienie ciała - wszak to jedyny sposób do udoskonalenia ducha.

Ciało! ciało przedewszystkiem umartwiać, aby zbuntowanego ducha uśmierzyć... ciało zgnieść! ciało upokorzyć! ciało w proch zamienić, a duch z pętów materyi wyzwolony, w górę wtedy swobodnie się wzbije.

I ogarnięty zwykłym zapałem, wskazuje teraz na siebie - na swe wychudłe i wyniszczone członki, na zółtość swej skóry - szczycąc się dziełem zniszczenia, jakie dokonał na sobie:

- Lata całe! lata walczyłem - woła z uniesieniem - aż wreszcie stałem się nędznym i zwycię żyłem ciało, chcące narzucić przewagę duszy! - Teraz czuję się dopiero silnym, gdy stałem się słabym!

W tej chwili drzwi otwierają się cicho i do pokoju wchodzi Stasia, składając nizki ukłon przed księdzem i przełożoną. Odniosła piosenki Bérangera, które z rozkazu Karmelity - zostały usunięte ze spisu książek szkolnych. Położywszy książkę na stole, zbliżyła się do fortepianu, przygotowując nuty i taktomierz do lekcyi z Mystkowskim.

Czyniła to wszystko nerwowo, szarpiąc mimowolnie i popychając wszystko. Czoło jej odsłonięte i pozbawione grzywki przecinały dwie głębokie bruzdy, usta zaciśnięte były spieczone i do krwi pogryzione.

Schudła znacznie i suknia marszczyła się dokoła niej w niezgrabnych fałdach. Znać w niej było silne moralne cierpienie, ujawniające się w zaniedbaniu i jakiejś gorączce, która ją trawić silnie musiała. Pani Gierczykiewicz z trwogą spojrzała na Stasię.

Widok tej uczennicy przywodził jej na pamięć śmierć Józi i słowa lekarza.

Histerya!...

Po bliższem zbadaniu tej kwestyi i po przeszperaniu "Zasad nauk społecznych", wdowa po profesorze stwierdziła możebność istnienia tej choroby nawet u "przyzwoitych" osób. Co więcej - nawet w sobie odnajdywała niektóre jej objawy. Chcąc ratować panny - działała egoistycznie - pragnąc i siebie ratować.

Lecz księdzu mówić o tem nie mogła. Zresztą - nie byłby jej zrozumiał.

Tymczasem ksiądz Marek uporczywie wpatrywał się w Stasię.

Ta czarna, chmurna dziewczyna - będąca dawniej bożyszczem pensyi dla swej urody i wielkiej zalotności - zastanawiała go i przysparzała mu niemało kłopotu.

Wszakże to ona jedna oparła się modlitwom za duszę Józi - dowodząc, że duch jej przyjaciółki, mimo wszystko, zbawionym być musi. I choć zmuszona, przyjęła konieczne reformy zaprowadzone na pensyi, jednak co chwila jakieś buntownicze słowa lub myśli przejmowały zgrozą prawie całą pensyę.

Gdy zjawiały się w dnie postne na stole kartofle posypane solą i osobno masło na talerzu podane, a "opiekunka" - robiła propozycyę w następujących zawartąsłowach:

- Kto Pana Jezusa kocha, ten masła jeść nie będzie... - Stasia jedna wyciągała rękę w stronę masła i nabrawszy na nóż spory kawałek, w milczeniu wkładała go pomiędzy swoje kartofle.

Usunięta wieczorem wskutek tego przestępstwa od ogólnego pacierza, szła na górę, do pokoiku, w którym umarła Józia - a usiadłszy przy oknie wpatrywała się uparcie w szmat nieba, czerniący się pomiędzy dachami. Często wybuchała namiętnym płaczem, bijąc głową o ramy okna, podnosząc twarz zalaną łzami ku górze.

Robiła wrażenie więźnia, wijącego się w bezsilnej rozpaczy w ciasnych murach swej celi więziennej.

Księdza Marka zbuntowana ta dziewczyna zajmowała sto razy więcej, niż cały tłum hipokrytek, osuwających się na jego rozkaz na klęczki i wypełniających wszystkie jego rozkazy.

W oporze Stasi znajdował żywotność ducha, walczącego, idącego po omacku, ale broniącego jakichś przekonań, wyrobionych wśród zepsucia i ogólnej deprawacyi.

Walka ta zagrzewała go. Inne dziewczyny broniły się słabo, nieudolnie,

ona jedna stała ciągle opornie, z pod zsuniętych brwi ciskając błyskawice.

Zasób ducha musiał być tam niemały. Pozyskać ten duch dla siebie, przeciągnąć go na swą stronę, byłby to tryumf wspaniały!

Lecz długą praktyką nauczony, ksiądz Marek wiedział, że gwałtowne środki nic tu nie zdziałają. Postanowił czekać cierpliwie, wiedział, iż oporne takie duchy jeno sercowemi cierpieniami dotknięte, padają u stóp ołtarzy. Czekał więc cierpliwie, śledząc tylko na twarzy Stasi ślady moralnych boleści, ciesząc się łzami, w których jej oczy prawie ciągle teraz pływały. Odzywał się do niej rzadko, nigdy nie robił jej wymówek, nigdy. Przy spowiedzi mówił jej łagodnie o zbłąkanych duszach, nie czyniąc nigdy do niej samej aluzyi.

Zadawał jej drobne, dziecięce pokuty, wiedząc z góry, że i tych nie odprawi; opiekunkom zalecał wielkie dla Stasi pobłażanie.

Przełożonej nawet uczynił w tym względzie uwagę. Ona, przesiąknięta cała myślą o histeryi, patrzyła teraz na Stasię z przestrachem najwyższym.

Patrząc na jej podsiniałe oczy, na pogryzione wargi, na ręce drżące, pani Gierczykiewicz myślała:

- Histeryczka!...

Ksiądz zaś, śledząc łzy drżące na rzęsach, bolesny wyraz twarzy dziewczęcia, jej smutek i zgnębienie, powtarzał cicho:

- Nieszczęśliwa!...

* * *

Słońce wpadało całymi snopami do gabinetu młodego lekarza.

On sam, ledwo przełknąwszy obiad, przyniesiony z sąsiedniej restauracyi, podany mu na rogu biurka w menażkach, gotował się do przyjęcia gości.

Było już tam kika osób, same kobiety, jak doniósł kilkunastoletni wyrostek, pełniący u Gwozdeckiego funkcyę lokaja. Doktór obejrzał się po gabinecie, poprawił poduszki na sofie, nalał wody w dzbanek, otworzył jakąś flaszeczkę, z której silny zapach karbolu rozległ się w powietrzu, przygotował pakę kartek z wydrukowanem nazwiskiem na rogu i, westchnąwszy, otworzył drzwi od gabinetu.

W saloniku, koło okien lub stołu, siedziały kobiety, które na odgłos otwierających się drzwi z miejsc się porwały.

Woskowo blada młoda żydówka wysunęła się najpierwsza.

Doktór uprzejmym ruchem zaprosił ją do gabinetu. Drzwi sięzamknęły i tylko z poza ciężkich portyer dolatywał monotonny głos żydówki, opowiadającej lekarzowi swoje dolegliwości.

Pozostałe w saloniku osoby przypatrywały się sobie wzajemnie. Wszystkie te kobiety miały jednakową cerę, brudno-zieloną, z żółtawemi plamami koło ust i oczów. Siedziały na brzegach foteli lub krzeseł a widocznem było, iż każdy ruch sprawia im dolegliwość niemałą.

Cała nędza zniszczonych przedwcześnie organizmów kobiecych ujawniła się tutaj w niedyskretnem, pełnem świetle. Słońce jakby na urągowisko całą falą tryumfalnie wpływało przez wpół otwarte okna i owijało kaskadą złotych blasków pożółkłe szkielety, siedzące nieruchomo po kątach pokoju. W przygasłych źrenicach chorych nie migały żadne światełka. Strawione długoletniemi chorobami, rozpoczętemi z chwilą pierwszego połogu, wlokły się przez życie nędzne te istoty, jęcząc i narzekając bezustannie. Zakute w sznurówki pomimo cierpień, pochylały się, kurczyły z bólu, kaszląc, plując i wchłaniając w siebie całe masy żelaza, chininy, waleryany, bromu, chloralu, stroju bobrowego, antipiryny. Woń karbolu i jodu rozchodziła się z fałd ich sukien a one szły tak ciągle przez życie, konając codzień i skonać nie mogąc, leżąc dnie całe, wilgotne od kompresów, w atmosferze melisy i rumianków, przeklinając życie i siebie same. Pokutnice mimowolne za głupotę i ciemnotę matek, tańczących na balach w ostatnich chwilach ciąży, czujące ucisk gorsetu i ból od kleszczów żelaznych jeszcze w macierzyńskich łonach. A potem! potem!... to ślepe błąkanie się bez kierunku wśród misteryi natury, to potykanie się na każdym kroku o coś nieznanego, to opłacane kosztem całego życia nietylko swego, lecz i drugiej istoty nabycie wiadomości o rzeczach, które są głównym celem i przeznaczeniem kobiety! Gdy siedziały tak zżółkłe i martwe, czyste groby noszące w sobie spruchniałe szkielety, niektóre osłaniające dolmanami nędzne oznaki macierzyństwa, kryjące się po prostu w fałszywym wstydzie z tem, co chlubą kobiety być winno - liczyły w tej chwili pieniądze wydane już na lekarstwa i zapłacone lekarzowi - lub mimowoli zwracały się myślą do tych trumienek, które co kilka lat wynoszono z ich domów na cmentarze. W trumienkach tych spały drobne, nędzne dzieci, często urodzone przedwcześnie z ciałami jakby pościskanemi żelaznymi prętami gorsetu... ohydne wytwory anemii matki i rozpusty ojca. Lecz ich matki - pędząc ciągle jednaki tryb życia,

ściskały w rękach zabrane mężowi pieniądze, często z trudem po za urzędniczym stołem zdobyte, przygnane do gabinetu doktora rozkazem męża a nie właściwą każdej istocie żądzą życia, czekały swojej kolei, apatyczne w swych cierpieniach, obojętne na to co je otaczało, myślące tylko z trwogą o przekroczeniu progu gabinetu, po za którym oczekiwał na nie doktór, nielitościwy, surowy, nieubłagany... Całe stosy "Journal amusant", "Petit journal", "Fliegende Blätter" śmiały się porozrzucane na stołach, one jednak nie dotknęły żadnego z tych świstków.

Wiecznie tłumiąc swe jęki, znajdowały rozkosz w ciągłym smutku, drapując się w swe cierpienie jak w całunśmiertelny, nie podnosiły nawet głowy, gdy drzwi wchodowe otwierały się, a niepewne kroki oznajmiały przybycie nowej pacyentki.

Mój Boże! znały się one wszystkie dobrze, widując się niemal codziennie na ciasnej tej przestrzeni. Znały swe choroby, wiedziały jak długo która choruje. Wreszcie - choćby nawet przybył ktoś nowy, będzie zawsze jedno! zawsze to samo!...

- Teraz - żydówki zwłaszcza, niecierpliwić się zaczynały.

Z poza spuszczonej portyery słychać było stękania kobiety i nierówne kroki lekarza, kręcącego się po gabinecie.

Jak to długo trwało z tą Silberfajnową - nigdy chyba na nie kolej nie przyjdzie! A tu ciągle drzwi otwierają się i coraz więcej zżółkłych twarzy napełnia kąty saloniku. Gdy pani Gierczykiewicz weszła, zajęła ostatni fotel próżny, za chwilę staćby musiała, wszystkie krzesła już były zajęte.

Przełożona nie weszła, lecz raczej wsunęła się do pokoju. Ubrana ciemno, z gęstą woalką na twarzy, miała wygląd starej panny, śpieszącej na schadzkę platoniczną. Osunąwszy się na fotel, pozostała nieruchoma, przyciskając serce, które jej bardzo mocno biło. Sama nie mogła pojąć, jak się zdecydowała na krok tak stanowczy i to nawet w tajemnicy przed księdzem Markiem. Ulegała jakiejś dziwnej woli, która kazała jej przyjść i zasięgnąć rady lekarza.

Nie chciała mieć więcej trupów na swojem sumieniu.

Postanowienie to zrodziło się w niej nagle i wrosło, rzec można, niejako w mózg, dręcząc ją dotąd, dopóki w czyn myśli nie zamieniła. Tylko doktór Gwozdecki powiedział jej prawdę przy śmierci Józi, a więc do niego szła teraz po radę, szła spłoniona i drżąca.

Ta czterdziestopięcioletnia kobieta miała w sobie więcej dziewiczej skromności, niż niejedna jej uczennica.

Ochłonąwszy powoli - przez oczka gęstej woalki zaczęła przyglądać się kobietom, zapełniającym salonik.

Miły Boże!... jakież żółte, wynędzniałe były to istoty... Ona sama nie była nigdy ani nazbyt czerstwą, ani rumianą - wyszedłszy zamąż; zwiędła szybko w swej bezpłodności, lecz cały jej organizm zesechł się i stwardniał poprostu. A tu - przed jej oczami, kilkanaście kobiet porozkładanych na fotelach zda się rozlewać jak na wpół zgniłe owoce, niedojrzałe prawie, a już robactwem stoczone. Jakaś woń trupia rozchodzi się dokoła, woń właściwa rozkładającym się materyom.

Pani Gierczykiewicz z przestrachem prawie wsunęła się w głąb fotelu.

Nigdy jeszcze w życiu niewidziała zblizka takiej fizycznej nędzy. Jedna Józia, konając, miała ten zielonawy odcień koło skroni, taki sam, jak u tych kobiet pod skórą się przejawia. Więc wszędzie i zawsze wspomnienie tego trupa prześladować ją będzie?

Drżącą ręką dla nadania sobie odwagi i odwrócenia myśli, sięgnęła pani Gierczykiewicz po leżące na stole gazety.

Nagle cofnęła się przerażona.

Karykatury Grévina i Marsa dobiły ją do reszty.

Wydatne gorsy, biodra, łydki paryzkich kokotek, przejęły dziwnem pomięszaniem zawiędłą wdowę po profesorze.

W piersiach poczuła dziwne gorąco, płomienie przesuwały się przed jej oczami.

Nie - ona nigdy nie uwierzy, aby istniały kobiety ubierającesię w ten sposób na maskarady i mające tak wypukłe gorsy i biodra...

I znów, mimowoli, jakby chcąc zrobić porównanie, pani Gierczykiewicz spojrzała dokoła siebie i przymknęła oczy, nie mogąc się pozbyć jednego wrażenia.

Tak! - stanowczo, wszystkie te młode kobiety miały podobieństwo do Józi wtedy, gdy włóczyła się po klasach kaszląc i plując po kątach. Co więcej! ta blondynka pod oknem, prezentująca w pełnem świetle swój wychudły profil, dręczonej ciężkiemi porodami kobiety, ma zupełnie wyciągnięte rysy i cerę zmarłej dziewczyny...

Teraz - drzwi otwierały się zwolna, i chore jedna po drugiej wstawały, aby wejść do gabinetu lekarza. Bawiły krócej lub dłużej, wchodząc z pewnem wahaniem, a powracając krokiem niepewnym z wyrazem srogiego udręczenia na pobladłych twarzach. Za każdą z nich zjawiał się

na progu lekarz i ręką prawą, z której miał zdjęty mankiet i zawinięty rękaw surduta, dawał gest wzywający następną pacyentkę.

Jedna z nich, właśnie ta młoda blondynka o profilu przypominającym Józię, wyszła z gabinetu lekarza zalana łzami, zakrywając trupio bladą twarz rękami. Czepiając się mebli, upadła na fotel tuż obok pani Gierczykiewicz i pozostała tak nieruchoma, podobna do zastygłego trupa, z rękoma opuszczonemi wzdłuż fałdów spódnicy.

Przełożona z najwyższym niepokojem patrzyła na młodą kobietę; zdawało się jej, że umiera i nawet chciała zawołać pomocy.

Chora jednakże otworzyła oczy. Usta jej poruszyły się lekko.

- Boże mój! Boże! - wyszeptała.

Pani Gierczykiewicz odważyła się zapytać:

- Co pani jest? Co panią boli?

Młoda kobieta uśmiechnęła się smutnie.

- Co mnie nie boli?! - odpowiedziała, powstając z wysiłkiem z fotelu.

Drżącemi rękami zapięła sznurówkę i ściągnęła sznurowadła - łzy polały się jej powtórnie z oczów.

- Nawet się zasznurować porządnie nie mogę - wyrzekła żałośnie.

Poczem zapięła suknię, dowlokła się do lustra i wyjąwszy z kieszeni maluchną puszkę z pudrem, ślady łez veloutiną ścierać zaczęła.

Inne patrzyły na nią obojętnie.

Mój Boże! - czemże się wzruszyć miały, wszakże to codziennie powtarzała się ta sama scena.

Czas wlókł się powoli.

Kobiety znikały z saloniku, dążąc do domów, szeleszcząc w przejściu receptami, nakreślonemi pospiesznie przez lekarza na wąskich paskach papieru.

Niektóre zatrzymywały się koło okien i starały się je odcyfrować, odszukując pomiędzy ingrediencyami dawno znajome sobie nazwy.

Inne obojętnie chowały papier do kieszonek dolmanów.

Po co? na co to czytać? - doktór wie najlepiej co im pomoże.

Inne jeszcze sceptycznie wzruszały ramionami. O! mógł im całą aptekę zapisać ten pan doktór, choroba bedzie od niego mądrzejsza! Z pewnością powróci!

Tryumfowały, dumne ze swych cierpień - przesiąknięte histeryczną

potrzebą chorowania ciągle i zaprzątania wszystkich swem cierpieniem.

Salonik opróżnił się teraz zupełnie.

Tylko pani Gierczykiewicz pozostała przykuta do swojego fotelu, mając ciągle twarz uparcie zasłoniętą.

Ostatnia pacyentka wyszła z gabinetu lekarza i uprzejmy gest Gwozdeckiego skierował się już teraz wyraźnie ku niej samej.

Ona - wahałasię jeszcze chwilę, wreszcie powstała i ciągle zasłonięta weszła do gabinetu lekarza.

Po za nią zamknęły się drzwi i zapadła ciężka portyera.

Lekarz wskazał jej mały, skórzany fotelik, a sam usiadłszy przy biurku, przybrał wyczekującą pozycyę.

Gierczykiewiczowa jednak milczała. Przyszła tu zdecydowana otwarcie zasięgnąć rady lekarza co do postępowania z dziewczętami pod względem fizycznym.

Teraz jednak, jasne spojrzenie młodego mężczyzny imponuje jej poprostu. Nie umie znaleźć słów, czuje jakby paraliż w języku.

On, nie poznając jej, pyta obojętnie:

- Co pani dolega?

Przełożona, milcząc, podnosi woalkę. Przypuszcza, iż lekarz pozna ją i ułatwi w ten sposób rozpoczęcie rozmowy. Lecz Gwozdecki zupełnie obojętnie w twarz jej spogląda.

- Zdaje mi się, że pani tu jesteś po raz pierwszy - mówi, ustawiając na biurku całe rzędy "speculum" i słoiczków, napełnionych spirytusem - zechciej mi pani dokładnie określić rodzaj swego cierpienia i główne siedlisko choroby. Czy pani jesteś zamężną?

Przełożona poruszyła się niecierpliwie.

- Nie, panie, jestem wdową!

- A!

I młody człowiek bystro wpatrzył się w twarz kobiety.

- Ile pani masz lat? - zapytał.

Wdowa po profesorze wzruszyła ramionami. Cóż to znów za pytanie? - Pierwszy raz doktor bada ją w ten sposób. Cóż to za człowiek?

Lecz on powtórzył swoje pytanie, teraz już ostrzej, despotyczniej.

- Ile pani masz lat?

- Panie! zawołała wreszcie Gierczykiewiczowa - panie... ja nie jestem chorą!

- Pocóżeś pani u licha do mnie przyszła? - brzmiała odpowieź.

- Czy... pan doktor... mnie nie poznaje?

Gwozdecki wpatrzył się bystro w twarz mówiącej.

- Nie przypominam sobie - wyrzekł z gestem znużenia - twarz pani zdaje mi się obcą...

Lecz ona śmielej już teraz nacierała.

- Ależ przypomnij pan sobie... na wiosnę... wezwany pan byłeś na pensyę.

Doktor potarł ręką czoło.

- Ach... tak!... wiem teraz - wyrzekł - do tej biednej suchotnicy... Mówiono mi, że umarła. Czy tak?

- Tak - odparła cicho pani Gierczykiewicz.

- Biedna! biedna istota! - mówił lekarz, a głos drżał mu teraz miękko i siwe oczy błyskające energią łagodniały - ofiara kształcenia i tego co wy nazywacie... wychowania!... Tak! pamiętam ją doskonale! Leżała zlana już śmiertelnym potem i nawpół żywa...

Nagle, szybkim ruchem zwrócił się ku przełożonej.

- Pani jesteś przełożoną tej pensyi, wszak prawda?

- Tak!

- Któż tam znów umiera? i na co? - czy znów suchoty?

- Nie... panienki moje zdrowe, lecz...

- Kłamstwo - krzyknął - kłamstwo nikczemne!

- żadnej tam nie ma zdrowej, każda chora, każda ma trupa w sobie...

Pani Gierczykiewicz cofnęła się przerażona.

- Ależ!... - zaczęła, usiłując się bronić.

Lecz on jej mówić nie pozwolił.

- Co pani możesz o tem wiedzieć? - zawołał

- pani, którajesteś zasuszoną mumią na tym wielkim cmentarzu, na którym hodują się matki przyszłego pokolenia! Według pani, dziewczyny te są zdrowe, bo kaszlą i plują tylko po kątach, bo trzęsą się jak galarety, bo ich organa karłowacieją zamiast się rozwijać, bo blędnica zgniliznę w ich ciała wprowadza, bo katar żołądka pokarm ich w truciznę obraca, bo

konwulsye histeryczne kandydatkami do szpitali je robią! - Czy pani badasz, jak rozwijają się dziewczęta, pieczy pani powierzone?... Czy pani śledzisz, jak przebywają krytyczne chwile dojrzałości płciowej? Czy pani wiesz, kiedy z dziecka stała się kobieta i czy stała się prawidłowo bez zaburzeń, bez zboczeń? bez bolesnych dolegliwości? Czy pani wiesz co jest dysmonorrhoea, menorrhagia, amennorhoea? - Nie! pani wiesz jedynie o tem, czy wychowanki pani dostatecznie ukształtowały ducha!... a ciało?... ciało poszło w poniewierkę!

Nastała chwila milczenia.

Pani Gierczykiewicz zasunęła się w fotel i na twarz zapuściła zasłonę.

Słowa lekarza siekły jej twarz, jakby ostre, kaleczące ją rózgi.

On chodził wzdłuż i wszerz po gabinecie, wzburzony, nieumiejąc pohamować się już więcej, podbudzony długą konsultacyą, w czasie której tyle nędzy fizycznej kobiecej przesunęło się przed jego oczami.

- Pani wychowujesz matki! żony! - zaczął znowu - lecz jak je wychowujesz? - Kładziesz im w głowę całe fury najniepotrzebniejszych dat, cyfr, kombinacyi, które, do niczego im w życiu nie służąc, ogłupiają je w najdoskonalszy sposób. I zdaje się pani, że mówiąc im o Daryuszu i Mucyuszu Scewoli, kształtujesz te istoty na pożytek ludzkości?

- Ależ ludzkość z ciała się składa!... z tych komórek, w których dopiero duch obiera siedlisko!

- A ty ciało ze wzgardą z twego systemu wychowawczego usuwasz, depczesz po niem, plujesz nań i potem dziwisz się, że to biedne ciało zniszczone, zmęczone, nierozwinięte, nie jest w stanie wlec dłużej swego istnienia i zastyga zbuntowane, wyrzucając precz... ducha, twego pieszczocha!... pasożyta, kosztem ciała wzbogaconego! Zamiast algebry - każ pani dziewczynom tym pokrzywionym, cherlającym, anemicznym, wykładać anatomię, hygienę - zamiast o Lukrecyach lub Tyranach z Syrakuzy daj im pani dokładny pogląd przeznaczenia fizycznego kobiety, powiedz im jak życie całe gotować się i kształtować mają do noszenia w swem łonie dzieci! do odbywania ciąży.., porodu...

Pani Gierczykiewicz porwała się z krzesła, lecz nakazujący gest lekarza rzucił ją na dawne miejsce.

- Siedź pani! - zawołał piorunującym głosem, a postać jego, jak niegdyś postać księdza przy łożu konającej dziewczyny, olbrzymiała i zdawała się rosnąć w mroku zalegającym powoli gabinet - siądź pani i słuchaj! skoroś tu przyszła, wysłuchać musisz wszystkiego. - Zbrodniarką jesteś!... tak!...

zbrodniarką nikczemną, chciwą zysku i łatwego zarobku! - Zbrodniarką ty i tobie równe, których ilość tak wielka... a dla których niema dostatecznie wysokiego szafotu; tak!... na szafocie stać powinnyście, wy, które ludzkość w przepaść wtrącacie!...Najwyższy, najszczytniejszy, najcięższy obowiązek przypadł wam w udziale! - Oddają wam przyszłe matki, podstawy społeczeństwa, reproduktorki ludzkości! Oddają jeszcze niesformowane, niewiedzące nic z życia, noszące w sobie zarodki złego i dobrego!... Co z niemi robicie? co? - Dajecie im gromadę nauczycieli, do których lgną te dziewczyny histerycznym pędzone szałem, wyznaczacie im program nauk bezpotrzebnych, często dla nich zupełnie nieodpowiednich!... I te dziewczyny wiedzą o wszystkiem! wiedzą jak papugi! po łebkach, wstrętne w swej zarozumiałości, głupie w swej wszechwiedzy, ciemne, pomimo pozornego światła, jakie w ich głowy wlewacie! Lecz to, o czem każda kobieta wiedzieć pod grozą śmierci powinna, o tem, do czego stworzona, co jest głównym celem jej życia - o tem nie mówicie jej wcale... bo... skromność nie pozwala. Lecz ona, taka dziewczyna dowie się o wszystkiem, bez waszej pomocy, dowie się od sług, od koleżanek... czy ja wiem wreszcie od kogo! Lecz jakaż z tego korzyść? - oto - gdyby ustami waszemi usłyszała o swem posłannictwie, gdybyście, szanując niewinność dziewczęcą, same, z macierzyńską czułością wtajemniczyły je w akt tworzenia i rodzenia dziecka!... zamiast pokątnych szeptów podbudzających wyobraźnię i sprowadzających często straszne, opłakane następstwa - jasny, przystępny wykład, opromieniony urokiem i pewnym wdziękiem, obudziłby w tych dziewczętach nie chucie zmysłowe, lecz dumę i chęć odpowiedzenia godnie swemu posłannictwu - czy nie tak? - no! powiedz pani sama?...

Zwrócił się ku przełożonej, której postać szarzała teraz w cieniu.

Lecz ona milczała, oddychając ciężko, ciągle zakryta swym welonem, skurczona, chłonąc po prostu słowa lekarza, które ją przygniatały potęgą logiki i jasnego rozumowania.

- Weź pani jedną z książek Hoffmanowej - zaczął znowu - weź cokolwiek, choćby "Jana z Czarnolasu", otwórz jakąkolwiek stronicę, tam wyrazy "ciąża", "poród" co kilka stron znaleźć można... a wszakże ta wielka kobieta pisała książki. dla młodzieży, dla dziewcząt i nie wahała się nad użyciem słów właściwych, nie prowadziła kobiet na manowce! Cześć jej za to wielka!... Lecz wam skromność nie pozwala powiedzieć dziewczynie:

"Gdy dojdziesz do odpowiedniego wieku i rozwoju, przeznaczeniem

twem będzie zostać matką! - Dziecko to w cudowny sposób w twem łonie poczęte... żywić się będzie twą krwią, brać z ciebie siłę i soki. - Za siłę tej krwi, jej moc, jej pożywność ty sama odpowiadać będziesz! Obowiązkiem twym myśleć o tem ciągle, w każdej chwili... Ludzkość w twem łonie spoczywa, część tej ludzkości... potęguj więc zdrowie i siłę twego ciała, aby następne pokolenie było w zdrowie i siły zasobne". - To jest pani obowiązek! główny! pierwszy! - a jakże się pani z niego wywiązujesz?

Zapalał się teraz, unosił, a głos jego nabierał siły i wdzięku tak wielkiego, że koło pani Gierczykiewicz zaczęła się robić jasność jakaś! dusza jej w mrok spowita, brutalnie w tę jasność wtrącona, buntowała się, alejuż bezsilnie, widząc, że walczyć przeciw prawdzie trudno i bezpożytecznie.

Lecz ten człowiek chciał od niej rzeczy nadzwyczajnych.

Żądał, aby ona mówiła swoim elewkom o... rzeczach nieprzyzwoitych! o miłości zmysłowej, o jej następstwach...

Miała mówić o dzieciach! o ich przyjściu na świat - ona!... ona!... która starała się w idealne szaty nieziemskiej miłości przystrajać małżeńskie pożycie ze swym profesorem. To było nad jej siły, wreszcie jakże?... ona nie potrafi!

I jak echo jej myśli własnych rozległ się nagle głos doktora:

- Czy byłaś pani kiedy matką?

Pani Gierczykiewicz wyprostowała się z pewnego rodzaju dumą i zadowolnieniem:

- Nie, panie! nigdy! - odpowiedziała.

On poskoczył, a szare jego wielkie źrenice zamigotały fosforycznym blaskiem.

- Jakaż z pani kobieta? - zawołał z pogardą - i jak śmiałaś się pani podjąć wychowanja dziewcząt? - Pomijam miłość, jaką macierzyństwo rozwija w sercu kobiety, nawet dla obcych dzieci, ale jakże pani możesz mówić wychowankom swoim o ich przyszłych cierpieniach? jakież dawać nauki czerpane z praktyki co do karmienia i obchodzenia się z niemowlętami? - I takim jak pani, zakamieniałym romantyczkom, powierzają setki kobiet swe córki, dziwiąc się potem, że dziewczyny te wyrastają na niedołężne żony i matki, a rozogniona ich wyobraźnia hamować zmysłów nie potrafi, pędząc je na nierząd i rozpustę! - Czy pani swoją "Sakuntalą", "Gowindą", swemi "Krucyatami", "Bajardem",

"Atalą", "Donną Bice" - wskażesz, co kobieta czynić powinna, gdy poczuje się w ciąży, czego unikać, czego się wystrzegać, aby dziecię zdrowe i silne na świat przyszło? - Uczennice pani wiedzą, że piersi Sulamity "to sarneczki dwie bliźnie, w liliowym co pasą się Iesie..." lecz jak długo karmić dziecię, jak wybrać mamkę w razie niemożliwości zadośćuczynienia swym obowiązkom - a! - o tem przyzwoitość mówić nie pozwala!... Profesor literatury umierającym głosem czyta, że pierś Zosi "jako pączek pod listkiem się tuli" - lecz to rymowana mowa, to ujdzie!... tak jak "boleść wieszcza w czasie tworzenia - to boleść matki w czasie porodu..." Tyle twoje uczennice wiedzą o hygienie!... O hipokryzyo! o ciemnoto!... o wieku dziki w swej rozpuście, a w skromności swej potworny... jakże podłe, jakże nikczemne dla ludzkości są twoje przykazania!...

Umilkł na chwilę wzruszony, zdając się niewidzieć nic z tego, co go otaczało.

- I dziwić się potem, że całe legiony kobiet wloką się przez życie, wyrzucając ze swych łon niedonoszone płody, lub istoty nazwy człowieka niewarte?... Lecz gdzież miały się nauczyć, jak się ze swem ciałem obchodzić mają te ozdobione patentami uczennice, pokrzywione całe od histeryi, cuchnące blednicą, z postaciami podobnemi do osy, stalowymi prętami najohydniej ściśnięte. Gdzie? czy w kuchni od sług? czy od matki, która ogranicza się w dniu zaślubin córki na zmoczeniu całej chustki łzami i na proszeniu zięcia: "uczyńją... szczęśliwą!" Czyste matki z operetki, ohydne i śmieszne w swej głupocie!... śmieszne a przecież zbrodnicze, rzucające córki swe na pastwę niepewności, błąkania się wśród niepojętych dla nich zagadek i często życiem lub dozgonnem kalectwem przepłacające zbytnią skromność matek!... O! ja znam całe legiony tych kalek, wlokących się tu, do mnie, codziennie z jękiem stłumionym na ustach, noszące swe macierzyństwo zbolałe jak plagę, a nie jak dumę i bogactwo swej istoty!... te całe tłumy kobiet, odpychające od siebie mężów, kryjące się przed ich uściskami, zastawiające się przed pieszczotą miłosną zakazem lekarza, zestarzałe przed czasem, zwiędłe, zżółkłe szkielety, ciskające same mężów swoich w objęcia prostytutek i konające później z zazdrości i upokorzonej dumy!... A te dzieci! te dzieci poczęte w łonie pokrzywionem od gorsetu, noszące na ciałach swych ślady upadków matek na salach balowych, lub zostawiające skórę na prześcieradłach od wszystkich kwasów, jakimi matki pragną w czasie ciąży zaspokoić pragnienie! O te dzieci z twarzą starców! kąpane w

winie! owijane w watę! skomlące jak szczeniaki! te karły! te karykatury ludzi!... to przecież przyszłe pokolenia!... to ci, którzy nas położywszy do mogił, nowe życia tworzyć będą! życia jeszcze nędzniejsze!... to ci, którzy od kołyski już starcami będąc, jeno chorobę i gorycz w życiu poznają, a nie mając sił do dalszej walki, jak pruchna rozsypywać się zaczną, lub samobójczą dłonią kończyć dni swoje będą!... A!... straszna, ohydna nędzo życia! nędzo wieku, w którym tyle dla ducha zrobiono, a ciało jak nędzną skorupę precz rzucono. - Lecz niedługo duch będzie tak wielki, a skorupa tak nędzną, że zmieścić tej wielkości nie będzie w stanie!... Gdzież wtedy ten wasz... duch siedlisko obierze?

Cień zupełny zaległ gabinet. Czarne plamy włóczyły się po kątach, owijając sprzęty nieprzenikliwą zasłoną. Gwozdecki usiadł na fotelu i zasłoniwszy oczy zdawał się oddawać jakimś bolesnym wspomnieniom.

- A! pani! - wyrzekł znowu - gdybyś tak jak ja weszła w sam środek cierpień kobiecych!... gdyby tyle ciał martwych sztywniało ci w rękach, ciał istot przeznaczonych do życia, uśmiechu, miłości i tworzenia, gdybyś słyszała te jęki nieszczęśliwych, skazanych na cierpienia, kończące się ze śmiercią, gdybyś drżącemi od trwogi rękami zakładała kleszcze na głowę dziecka, aby dopomódz zbyt słabej matce do wydania na świat mizernego noworodka, gdybyś pojęła ile strasznych cierpień ciemnota, niezaradność, nieświadomość dziewcząt na nie sprowadza, drgnęłabyś przerażona przed własną zbrodnią!... i pierwsza na przebój poszłabyś drogą, jaką ci wskazuje sumienie!

Z ciemnego kąta, w którym siedziała przełożona, dało się słyszeć cichym głosem uczynione pytanie:

- Co czynić mam?

On powstał szybko i podszedł bliżej.

- Ograniczyć liczbę godzin klasowych, pozbyć się połowy uczennic lub powiększyć lokal; wynająć mieszkanie za miastem, w otoczeniu pól i lasów, zaprowadzić gimnastykę, kąpiele, ruch, lecz nie tańce i denerwujące zabawy. -Oddalić nauczycieli, natomiast przyjąć system po klasztorach zaprowadzony - wykładów kobiecych. Zwrócić uwagę na rozwój fizyczny dziewczyn, badać je co chwila ze skrupulatnością lekarza, nie rozmarzać im umysłów foliałami poetycznych bredni, nie denerwować muzyką, śpiewem - dozwolić rosnąć, rozwijać się; kłaść nacisk na praktyczną stronę życia. Matki-żony z nich tworzyć, dając każdej jeszcze w rękę jakiś fach, który dozwoliłby w razie biedy zarobić na utrzymanie. Trzymać ich zmysły na wodzy, ruchem, powietrzem

zajęciem bezustannem. Mówić z niemi o wszystkiem, mówić poważnie, odsłaniać tajemnice natury powoli, stopniowo, wskazując proces rozmnażania się jako najdoskonalszy cud, a nie jako środek zadowolenia rozpusty. Oto, co pani zrobić powinnaś; czy pani się na to zgadzasz?

Lecz pani Gierczykiewicz powstała także i zrobiła kilka kroków ku drzwiom.

- Nie! - wyszeptała - tego robić nie mogę... rodzice moich uczennic na to się nie zgodzą!

Gwozdecki przesunął ręką po czole.

- Prawda! - wyrzekł, oddychając ciężko - prawda! zapomniałem, że jasność zupełna jeszcze nie nadeszła!... Głupi szaleniec ze mnie!... zapomniałem, że ten ciemny i hipokryzyą odziany tłum, woli widzieć swe córki konające z bólu przy pierwszym porodzie, lub gnijące z raków, polipów, niż rozświetlić im w głowach i powiedzieć: "nie dla rozkoszy kobietą jesteś!"... Tak! tak! masz pani słuszność, idź pani stąd! idź do swych strawionych blednicą dziewczyn, ja ci nic dopomódz nie jestem w stanie. Ja! nędzny szaleniec, zrodzony o dwieście lat zawcześnie!...

Upadł znów na fotel, głowa opadła mu na piersi... zdawał się zgnębiony do najwyższego stopnia.

Pani Gierczykiewicz postała jeszcze chwilę. Zdawało się, że się waha, że chce coś jeszcze przemówić, poradzić się o coś. Lecz głos uwiązł w jej gardle i wysunęła się z gabinetu odurzona, pijana od usłyszanej prawdy, błąkając się wśród porozstawianych krzeseł w salonie, nie mogąc trafić do przedpokoju.

W gabinecie pozostał sam Gwozdecki.

Nie obliczał dziennego zarobku na wzór innych lekarzy - on raczej sumował moralne swe korzyści, duchowy dorobek, jaki zebrał w ciągu dnia całego.

O! tak, stanowczo - o dwieście lat zawcześnie urodził się ten człowiek, o płomiennym temperamencie i trzeźwych, zdrowych pojęciach. Dnie całe żyjąc w atmosferze cierpień kobiecych, zapragnął, aby cierpienia te znikły! aby jęki te ustały! Chciał matek zdrowych! Chciał dla nich sił rozrodczych i tak wielkie było to jego pragnienie, że życie całe byłby oddał dla przeprowadzenia tej reformy.

O! on stał przecież bezsilny u łoża swej ukochanej siostry, która dzieckiem na pensyę oddana, przywiozła z niej patent dojrzałości i blednicę rozwiniętą do najwyższych granic. Wydana za mąż, zastygła

przy pierwszym porodzie, wołając wielkim głosem: "sił mi brak!..." a on, zalewając ją winem, okładając rozpalonemi cegłami, czuł całą bezużyteczność podobnych środków wobec tego wycieńczenia strasznego, wobec tego systematycznie wyniszczanego organizmu, który wreszcie zamierał, zbuntowany, odmawiający dalszego posłuszeństwa. I wielkie czarne oczytej nieszczęsnej, w niemej prośbie ku niemu zwrócone, zastygły w jego źrenicach, a on padł bezsilny przy trupie i tylko ręce wyciągnął z groźbą ku tej hydrze, która codziennie chłonęła setki zdrowych dziewcząt, aby je później wypluć ze swej paszczy - kirem śmiertelnym pokryte.

I dziesięć lat już od tej chwili błąkał się od łoża do łoża kobiety, ciągle znajdując to samo, ciągle walcząc z ciemnotą i hipokryzyą ludzką, która, zakrywając przed dziewczyną obowiązki kobiety ciężarnej, odsłania przed nią rozpustę Wschodu i miłostki mitologiczne cieniem poezyi okrywa.

I nazywano go za to szaleńcem! rozpustnikiem! chcącym skalać białą szatę niewinności dziewczęcej i niechciano czytać dzieł jego, które on niemal krwią serdeczną pisał...

O, tak! - stanowczo - urodził się o dwieście lat zawcześnie?!

I teraz, gdy w ciemności pogrążony siedzi i myśli nad nędzą ludzi obrzucających go błotem, z ust jego wybiega krzyk rozpaczliwy: "Światła! o! światła!"

I jakby w odpowiedzi na to wołanie, jasna smuga białych blasków zalała wnętrze gabinetu.

Restauracya, znajdująca się na dole, robiła sobie reklamę, oświetlając szyld elektrycznością. Światło to wpadło do gabinetu lekarza, nagle, brutalnie, kładąc ostre, czarne cienie, jakby plamy atramentowe, na jasną podłogę i białe kafle pieca.

Z poza szyb błysnęły rozłożone w szafach stalowe narzędzia, cały wysiłek mózgów ludzkich dla zastąpienia znikających sił natury, potęgą sztuki i wiedzy.

Światło to równocześnie oblało i wyprowadziło na jaw poustawiane rzędami słoje, napełnione spirytusem, w których pływały niedonoszone płody skurczone, straszne, w smutnych jakichś, rozpaczliwych pozach, jakby na własnych grobach płaczące.

I ta natura skarlała, zniszczona, te dzieci zgniecione w łonach matczynych, zabite podczas kontredansa lub pełnego galopu konia,

zdawały się wstydzić swej nikczemnej nędzy wobec pełnego tryumfu światła, jakie drgało jak hymn zwycięski w powietrzu.

Doktór podniósł twarz zbolałą i spojrzał dokoła. Wzrok jego jak przykuty pozostał przy tych szarych potworkach, które milczące zdawały się jednak żalić gorzko i żałośnie.

Pod niemi, u podstaw słojów, błyskała stal chirurgicznych narzędzi jak ostrza bagnetów ukrytego w trawie nieprzyjaciela.

I piękne, siwe oczy lekarza powlokła mgła smutku, a młoda postać jego pochyliła się pod ciężarem zwątpienia.

- O, kiedyż nastanie ta chwila, że wy, jako upiory, po świecie błądzić przestaniecie!... - wyszeptał, wyciągając rękę ku niedonoszonym pokurczonym potworom.

Lecz one milczały jak sfinksy, szare, nędzne, ohydne!... prezentując w promieniach elektryczności swe pokręcone członki.

* * *

Z najwyższem zdziwieniem patrzyły panny na siebie.

Spędzono je wszystkie do jednej klasy, najobszerniejszej wprawdzie, lecz zawsze jeszcze zbyt ciasnej dla pomieszczenia tylu dziewczyn, więc pchały się jedna na drugą, jak owce w zbyt ciasnej owczarni.

Szeptały pomiędzy sobą, wzruszając ramionami. Czego chciano od nich, każąc im w ten sposób schodzić się na jakąś wspólną naradę, czy lekcyę. Najpewniej to ksiądz katecheta mieć będzie rekolekcye nadetatowe, lub rozpocznie nowennę z powodu kongresu religijnego nad modrymDunajem.

I małe dewotki uśmiechają się anielsko, na samą myśl tylu godzin poświęconych "rozmyślaniom", na wspomnienie tych parawaników, któremi odgradzają się pozornie od reszty świata i toną w marzeniach mistycznych, w chaosie niepojętych dla nich tajemnic, w sztucznej ekstazie miłości Bożej i łaski uświęcającej.

Damy-opiekunki krążą dokoła ławek, zatrzymując wzrok przenikliwy na niektórych zbuntowanych, co wbrew woli wyższej noszą grzywki i pierścionki z turkusikami na palcach.

Najwięcej oburzenia wywołuje teraz Cesia, której blado-zielona sukienka, przepasana szeroką czerwoną szarfą, jaskrawo się odcina od ciemnych ubrań innych dziewcząt.

Szyja odsłonięta, szyja wyzywającej kokietki swą bladoróżową barwą

kładzie na ciemne tło jasną plamę ciała. Szyja ta niepokoi damy-opiekunki, pozapinane szczelnie aż pod same brody.

Stanowczo, ten różowy szmatek ciała blondynki deprawuje całą pensyę, jest jeszcze uplastycznieniem dawnego rozkładu. Należałoby go ukryć tak, jak wszystko co raziło w dawnym pensyjnym regulaminie.

I słodko, z oczyma spuszczonemi, zbliża się jedna z dam opiekunek ku Cesi, pochyla się przed nią i szepcze:

- Aniołku! czy ci nie chłodno tak z odkrytą szyjką?

Cesia powoli podnosi ufryzowaną głowę i spogląda na stojącą przed nią damę.

- Nie! - odpowiada sucho, znudzona klasztorną atmosferą, w jakiej nagle pogrążono jej zmysłową elegancyę.

- Jednak to jest nieprzyzwoicie!

- Ale modnie!

- Dla ciebie, aniołku, moda jeszcze nie istnieje!

- Hm!

- Wreszcie to... nieprzyzwoicie!...

- Nieznajduję tego.

Dama odchodzi, cała zarumieniona.

Stanowczo, ta Cesia zaczyna być zakałą całej pensyi.

Tymczasem Cesia pochyla się ku Stasi i szepcze:

- Idyotka! dlatego, że sama już nie może odsłonić szyi, chce ażebym nosiła stojące kołnierzyki, jak stara panna... Nie! atmosfera tu staje się niemożebną. Czy wiesz? gdy wczoraj Ryś chciał ci, jak zwykle, kwiaty przez posłańca przesłać, ksiądz katecheta odebrał je na schodach, mówiąc: "To dla ołtarzyka Maryi!. . podziękuj panu oficerowi..." Możesz sobie wyobrazić minę Rysia!

Stasia nie odpowiada nic, siedząc smutna i dziwnie znękana na samym brzegu ławki.

Od dni kilku Mystkowski prześladuje ją w niezwykły sposób; maltretuje prawie, pragnąc odzyskać dawną władzę. Spotyka go teraz wszędzie, zaczajonego za drzwiami, czekającego w klasach, a wiecznie rozdrażnionego, chmurnego, pełnego jakiejś groźby.

Instynkt kobiecy ostrzega Stasię przed niebezpieczeństwem, wyrywa się z rąk tego człowieka, który pierwszy wzbudził w niej dreszcze

rozkoszy, zaczyna go nienawidzieć, drżeć na samą myśl pozostania z nim sam na sam.

Szczęściem, Melania wiecznie jest po za niemi.

Melania i Franek, tych dwoje szpiegujących każdy krok Mystka, wyrastają prawie z pod ziemi.

Cztery pary oczów ciskają błyskawice, spotkawszy się razem, lecz nikt ustąpić nie chce, przeczuwając niedaleką katastrofę, która wreszcie rozprzęgnie chwilowo nienawiścią lub namiętnością złączone te istoty. I każde z nich zdawało się pragnąć tej katastrofy, widząc w niej punkt wyjścia z zaklętego koła, w którem się kręciło. Stasia chciała uwolnić się z pęt Mystkowskiego, Melania pragnęłanarzucić mu wtedy swoją osobę. Mystkowski chciał wywołać skandal, a tem samem posiąść posag i Stasię. Tylko jeden Franek nie myślał o sobie. On z przywiązaniem psa wiernego śledził dziewczynę i pilnował, aby jej nie uczyniono krzywdy. Po za tem nie miał innego pragnienia.

Lecz pomiędzy tym czworgiem kręciła się jeszcze piąta istota, władzą swą potężna.

Ksiądz Marek niewidzialny, a przecież potęgą swą dominujący, kierował tu i psuł zamiary Mystkowskiego, spoglądając mu za spotkaniem w same białka oczów, z całą samowiedzą o swej duchowej wyższości nad tym zmysłowym chłopem. Obdarzony olbrzymim zmysłem obserwacyjnym, odgadł ten dramat, rozgrywający się w trywialnych murach pensyi i postanowił przeciwdziałać, tak, aby duch jego zwyciężył ciało Mystkowskiego.

Nie przez to, aby on, ksiądz Marek, czuł dla Stasi jakiekolwiek uczucie; nie! Pod tym grubym habitem zagasły wszelkie porywy serca i popędy ciała, lecz ogrzała go mania nawracania ku sobie każdej duszy, męczącej się na "rozdrożu".

I wolno rozpoczął dzieło swoje.

Wyzbył się namiętności gorącej; łagodnie, po ojcowsku zaczął otaczać zdenerwowaną dziewczynę jakąś opieką dyskretną, nienarzucającą się.

Ona, jak zawsze, zbuntowana podnosiła głowę, lecz ciepło jakieś ogarniało ją, posuwając do posągu Maryi. Kobiecość brała górę i razem z tą kobiecością rodziła się potrzeba zatapiania w wypełnianiu form i szeptaniu modlitw.

Przy wieczornej modlitwie ogarniało ją rozrzewnienie. Zakrywała twarz rękami, a często oczy jej nabrzmiewały łzami. Gdy po takiej chwili obraz

Mystkowskiego stawał jej przed oczami, odwracała się ze wstrętem. Oddech jego zdawał się cuchnącym wyziewem, w porównaniu z wonią bzów i lilij od posągu Maryi płynącą.

Spowiadała się coraz częściej, klęcząc dłużej u kratek konfesyonału. Dla niej wyjątkowo ksiądz Marek w głosie swoim znajdował ciepłe tony. Nazywał ją sierotą, dzieckiem Maryi i łagodnie wskazywał stopnie ołtarza, jako miejsce spoczynku dla jej zdenerwowanego i zmęczonego umysłu.

Wspomniał śmierć Józi i przedśmiertny jej wykrzyk: "słońca!" - tłómaczył jako żądanie wiary, słońca łaski Bożej, promieni oświecających każdego, który wierzy.

Stasia nie odpowiadała jeszcze, z pochyloną tylko głową słuchała i zaczynała znajdować jakiś dziwny spokój, klęcząc tak u tych kratek, z po za których dobiegał do niej łagodny głos Karmelity, głos, którego dźwięk uspakajał ją i usypiał.

Jakże różnym był głos Mystkowskiego, głos chrapliwy - zmysłową nutą brzmiący! Coś paliło ją we wnętrzu, gdy Mystkowski przemawiał do niej tak blisko, drżała cała, gryząc wargi... u stóp konfesyonału klęczała spokojna, opierając głowę o kratki.

Stanowczo!... ten ksiądz, którego z początku nienawidziła, widząc go dręczącego Józię w chwili śmierci, później niecierpiała za gruntowną reformę całej pensyi i zakłócenie szalonej żądzy zabaw i kokieteryi, w jakich się kąpała... ten ksiądz odsłaniał się nagle przed nią jak łagodny i spokojny przewodnik - nieszarpiący jej duszy, niestraszący ogniem piekielnym, lecz mający w słowach jakieś echo słów zmarłej matki - gdy konająca, blada, przyciągała Stasię kusobie i wskazując obraz Maryi, mówiła:

- Tu szukaj spokoju!...

Ksiądz Marek, jako człowiek inteligentny, odrazu odczuł wrażliwość dziewczyny. Znając jej położenie, wiedząc, że do domu powrócić nie może i nie chce - zapragnął dokonać świetnego dzieła, odnieść tryumf wielki, tryumf nad tem gorącem ciałem, które zdawało się drgać całe pragnieniem zmysłowych rozkoszy.

Jakąż walkę wspaniałą miał w tej chwili przed sobą ten wychudły asceta, zastygły cały i biczujący na wiosnę z szaloną jakąś siłą swe wynędzniałe członki!

Ta cała gromada anemicznych dziewczyn, wyniszczonych już przed

czasem, bez oporu prawie osuwała się na kolana, bijąc w piersi z przesadną egzaltacyą... lecz Stasia! ta - dziewczyna z bronzu ukuta, z pożądliwem spojrzeniem w błysku czarnych oczów, jakże długo opierała się porywającej jego wymowie!

To ciało jej, to ciało przepyszne opierało się jego duchowi, ciało, które on pragnął Bogu na ofiarę złożyć, i w... w habit zakonny oblec.

Stasia - zakonnicą!...

Tak! tego pragnął ksiądz Marek, do tego dążył w gorliwości swojej.

Nie szło mu o niewielki zresztą posag, jaki dziewczyna ta wniosłaby ze sobą w mury klasztoru, nie! Ten bosy w zniszczonym habicie mnich nie dbał o pieniądze wcale, lecz - jakiż tryumf dla niego, gdyby zdołał zetrzeć na proch tę zmysłowość, jaka duszę Stasi szarpała i, związawszy jej wolę, rzucić wreszcie kipiące życiem ciało dziewczyny na podłogę klasztornego chóru, a przykrywszy całunem, zaśpiewać:

"De profundis clamavi!..."

Tak! - byłaby to ofiara miła Bogu, najwspanialsze zwycięstwo nad ciałem, którego duch Marka tak nienawidził!

Stasia jednak - nie czuła, nie rozumiała dokąd dąży. Wiedziała, że słowa księdza, cisza kościoła uspakajają ją chwilowo. Poddawała się więc tym słowom, tej ciszy, jak przedtem graniu denerwujących utworów fortepianowych, jak pozowaniu w żywych obrazach... Pragnęła uspokojenia i - znalazła je - u stóp ołtarza.

Tylko jedną miłość dla Rysia, miłość zamgloną, idealną czuła jeszcze w sobie. Gdy siedziała tuż pod posągiem Maryi, razem z zapachem bzu spływało ku niej wspomnienie pięknego chłopca, który, dając jej kwiaty, nie porwał jej nigdy w objęcia, choć nieraz, dawniej - tuż pod usta podsuwała mu wargi swoje...

I dlatego, dla tej niewinności przedziwnej, do jakiej się ograniczył stosunek z jej bratem Cesi, Stasia teraz chętnie powracała myślą ku czarnym oczom kanoniera.

Razem ze spokojem konfesyonału, z kultem Maryi i z zapachem bzu - jakieś dziecinne prawie rozmarzenie ogarniało ją całą.

Wszystkie zmysłowe obrazy, którymi rozpalała swą wyobraźnię, usuwały się teraz zupełnie, cała jej istotę ogarniała słodka, spokojna miłość dla tego chłopca, który tak nieśmiało przyciskał ją w tańcu... Wyobrażała go sobie tak samo rozma rzonym i tęskniącym jak ona.

Pragnęła go widzieć, lecz nie pożądała zbliżenia... zrywała gałązki bzu otaczającego Maryę i przyciskała je do ust, wznosząc oczy na biały posąg Dziewicy.

Otrząsała się z brudu i pożądań cielesnych, zaczynając wpadaćw egzaltacyę mistyczną. W myślach łączyła w modlitwie imię Rysia z imieniem zmarłej matki - zdawało się jej, że zapomniała już o nabytych od innych dziewczyn wiadomościach.

Przynajmniej - usiłowała o nich zapomnieć. Lecz Cesia zwłaszcza nie pozwalała jej na to. Nieprzekonana wcale słowami księdza, mając zanadto głęboko wkorzenioną rozpustę, aby biały posąg Dziewicy czynił na niej wrażenie, włóczyła się niezadowolona z kąta w kąt, drwiąc teraz ze wszystkiego i mówiąc co chwila o opuszczeniu pensyi.

I teraz, siedząc w tej ciasnej ławce, zadąsana, wzrusza ramionami i popycha Stasię, podsuwając jej jakąś kartkę zwiniętą dokoła ołówka.

- Ty - szepcze - weź to - przeczytaj!...

Lecz Stasia nie spieszy się wcale.

Wie, co kartki Cesi zawierać zwykły; w obecnem usposobieniu umysłu nie pragnie czytać jej zwierzeń obracających się zawsze w ciasnem kole strojów lub pożądań zmysłowych. Po za niemi cały tłum panien szepcze, szeleszcząc kajetami, temperując ołówki - przygotując się do robienia notatek z tej "konferencyi", która spadła na nie tak niespodziewanie.

- Ty! - szepcze znów Cesia - weź ołówek!...

Stasia wyciąga machinalnie rękę, lecz długie kościste palce już porwały ołówek z zwiniętą karteczką. Jedna z dam-opiekunek zaczaiła się i w sam czas sprzątnęła karteczkę.

Regulamin pensyjny nakazuje przeczytać głośno to, co zostało złowione wśród klasy.

Dama-opiekunka prostuje się więc w swej zrudziałej sukni, poprawia okulary i rozwija kartkę.

Jakby za dotknięciem różdżki czarodziejskiej gwar milknie, dziewczyny ciekawie wyciągają szyje...

Złapali którąś - złapali - co też mogła napisać zaraz przed rozpoczęciem konferencyi. Donośnie, powoli dama-opiekunka czyta:

"Nudzi mi się takie życie! Chciałabym być w haremie u sułtana."

Słowa te, przeczytane donośnym głosem, spadają nagle wśród tej wielkiej ciszy, jak piorun z pogodnego nieba.

Dziewczyny chylą jeszcze niżej głowy - zaokrąglając plecy.

No! no! ta Cesia o czem to marzy!

I na chwilę cała dawna zmysłowość nurtująca w ich żyłach zaczyna budzić się... poruszać...

Harem!... - odaliski!...

Lecz już drzwi się otworzyły, pani Gierczykiewicz wchodzi do klasy, cała zarumieniona, niosąc pod pachą jakiś pakunek owinięty płótnem i bibułą.

Wchodzi i siada na małej estradce, kładąc pakunek na stoliku. Ręce jej drżą widocznie, bo przewraca szklankę z wodą, moczy "Dziennik", omal nie zrzuca na ziemię kałamarza.

Wreszcie, uspokoiwszy się, chrząka, spogląda ukradkiem na zdziwione panny, znów chrząka i zdławionym głosem mówić poczyna.

Panny spoglądają po sobie.

Hygiena?...

Cóż to znów, do czego, na co?

To dobre dla doktorów, dla akuszerek, ale cóż one będą z "hygieną" robiły?...

Cesia nawet nie tai swego szyderstwa. Piękne rzeczy! Teraz zaczną się uczyć niedługo prać, prasować i gotować...

Naturalnie - trzeba uciekać stąd czemprędzej, nie czekając nawet na skończenie kursu.

Pani Gierczykiewicz przeczuwa te uśmiechy szydercze. Czuje się poniżoną, mówiąc o hygienie. Ona! - ona, która z taką rozkoszą komentowała poetów, poniża się teraz do mówienia o... o żołądku i koniecznościdobrego trawienia.

Lecz trup Józi i słowa Gwozdeckiego zmuszają ją do tego kroku. Musi, powinna zrobić to ustępstwo; może w ten sposób blade twarze panien ożywią się nieco - może anemia ustąpi, gdy same wiedzieć będą co dla nich jest koniecznie potrzebne. I drżącemi rękami przewraca kartki porobionych notatek, wyciągów z kilku dzieł naprędce w wypożyczalni wziętych.

- Warunkami najgłówniejszymi dla utrzymania zdrowia człowieka w pożądanym stanie - są: świeże powietrze, ruch i dobre odżywianie się.

Mimowoli oczy dziewcząt kierują się ku wpół uchylonym oknom, które

wychodzą na zacienione i brudne podwórko.

Świeże powietrze!...

Ironia!...

Ruch!...

Rzeczywiście; - plecy zgarbione, nogi skurczone - coś o tym ruchu wiedzą...

Dobre odżywianie się?...

Franka mogłaby ten ustęp wygłosić. Czyż te zupy na kościach gotowane, które zaledwie pokrywają dna talerzy, to łykowate, krowie mięso rozdawane maluchnemi porcyjkami, te kartofle "na większą chwałę Pana Jezusa" bez masła połykane, te trzy śliwki suszone, reprezentujące deser - to jest owe "odżywianie się", o którem przełożona czyta z taką emfazą z katedry?

Blaga i nic więcej!

Cóż to? Widocznie drwiny sobie z nich robią, wykładając im, że to, czego im odmawiają - jest konieczne do utrzymania życia.

I bunt przebiega ławki.

Dziewczyny te w spojrzeniach swych mają zupełnie taki wyraz, jaki musieliby mieć więźniowie, przymuszeni do wysłuchania konferencyi o hygienicznych środkach utrzymujących zdrowie.

Lecz pani Gierczykiewicz mówi ciągle dalej, plącze się - wspomina o Pestalozzim, o Karolinie Herschel i znów powraca do żołądka i narzędzi oddechowych.

Chciałaby choć w części zastosować się do wskazówek Gwozdeckiego i jasno a dokładnie powiedzieć pannom, jaki cel mają przed sobą i jak do tego celu gotować się powinny. Powróciwszy z gabinetu lekarza, długie noce walczyła ze wspomnieniem słów jego. Musiała mu przyznać słuszność i radząc się księdza Marka, pierwszy raz stawiła opozycyę słowom katechety. Jakto? on przeczył zupełnie konieczności wprowadzenia nauki hygieny?

Zapewne - i ona by wolała nie poruszać tej kwestyi.... ale ta Józia!... ta Józia!... Nie - stanowczo, ona nie chce mieć więcej trupów w swoim zakładzie, może lekcye hygieny poprawią zdrowie tych dziewczyn blednących niemal z dniem każdym. Lecz blade dziewczyny pod wpływem słów przełożonej zamiast rumienić, wykrzywiają się pogardliwie.

Kiwają głowami - nie robią notatek.

Poco? - w jakim celu?

To, co pani Gierczykiewicz mówi, to dawno powiedziały im ich zmęczone płuca, skurczone nogi i głodne żołądki. Przełożona mimowoli odczuła wielką niechęć, jaką jej słowa budziły.

Kilkakrotnie spojrzała ku ławkom, jakby szukała tam oparcia, lecz spotkała się z szyderczym wyrazem twarzy, z niechętnemi, niemal wrogiemi spojrzeniami. Czuła, że głos jej brzmiał fałszywie, że to, co mówi, rozlewa się w jakiejś lodowatej pustce, nie trafiając do głębi żadnej istoty.

Nawet Melania, nawet damy-opiekunki siedziały chmurne i niechętne z oczyma wlepionemi w ziemię, przeżuwając, zda się, niechęć rodzącą się w ich wyniszczonych ciałach.

I pani Gierczykiewicznagle zamilkła, zmrożona, zmieszana tym chłodem wiejącym z ławek i przewracając szybko kartki, mieszała je, nie wiedząc już sama o czem mówić wobec tych zachmurzonych i wybladłych od znudzenia i głodu dziewczyn, które pouczać o zachowywaniu hygienicznych przepisów miała.

I nagle - porwawszy jakąś oderwaną kartkę, którą przeznaczała na piętnasty lub dwudziesty wykład z rzędu - przeczytała:

- Głównem zadaniem życia kobiety jest być matką!...

Wszystkie dziewczyny podniosły głowy, Melania drgnęła, jakby ukąszona przez jakiś owad, damy-opiekunki otworzyły szeroko oczy.

- Już sama etymologia tego wyrazu wskazuje dostatecznie, czem... matka być powinna - prawiła dalej przełożona, cała czerwona jak piwonia.

- Matka... pochodzi od wyrazu... tknąć - ciągnęła dalej zacietrzewiona - to znaczy, że matka winna niejako dziecię swą opieką... obtykać...

W ławkach powstał szmer lekki; dziewczyny trącały się łokciami, dusząc się ze śmiechu.

Damy-opiekunki zaczęły szybko przeglądać notatki, starając się nie spojrzeć jedna na drugą.

Pani Gierczykiewicz usłyszała szmer i otucha wstąpiła w jej serce.

Tak, to co innego. Wykład przynajmniej będzie ożywiony, lód zniknie - jakiś sympatyczny prąd zapanuje w sali. Więc, ośmielona sukcesem, plecie dalej koszałki opałki, wywodząc etymologię słowa "ojciec" -

rzucając pomiędzy gromadę tych dziewczyn, w których zmysłowość religią chwilowo uśpiona budzić się poczyna, całe masy frazesów dzikich, poplątanych, bezładnych, mających za główny cel owijać jakby watą jądro rzeczy, to jest macierzyństwo. Mówi o Ashwellu, Andralu - ba! wspomina o Malthusie, stara się poetycznymi - kwiatami upstrzyć swą mowę.

Lecz dziewczyny odrzucają te kwiatki, ozdoby i zdania angielskich lub francuskich lekarzy; z szeroko rozwartemi oczami, z pięściami zaciśniętemi - rozkoszują się w atmosferze małżeńskiej alkowy, która majaczy się im w głębi jakby senne zjawisko.

W... macierzyństwie szukają początku cudu - nie myślą o dziecku, szukają tylko ojca i rumienią się na tę myśl, jakby już w objęciach mężczyzny.

Przysuwają się jedna do drugiej, całe pełne niezdrowej żądzy, nagle rozpalone, pobudzone... oddając się z rozkoszą zmysłowym pragnieniom, których tak długo żelazną wolą księdza Marka były pozbawione.

Pani Gierczykiewicz plącze się coraz bardziej. Czuje, że słowa jej sprawiają dziwne wrażenie, gorąco rozpalające twarze dziewcząt magnetycznym prądem posuwa się ku niej - i choć ona, miły Boże!... miała tylko poetyczną namiętność rozanielonej istoty, jednak chwilami nieboszczyk profesor bywał wyprowadzony ze swej równowagi poetycznością uścisków żony...

Tak! wreszcie i Adam nieśmiertelny wstąpił w związki małżeńskie, widocznie, że jest pewna doza poezyi w tym "legalnym skandalu" - jak dowcipnie mówił czasem Osowicki. I pani Gierczykiewicz powoli dozwala się unosić swej wyobraźni. Zaczyna przypuszczać możliwość połączenia Petrarki z Laurą i Alighierego z Donną Bice. Wtedy małżeństwo dosięgłoby szczytu, stałoby się apoteozą alkowy. I cała drżąca nie patrzy już w kartki rozsypane na stole, tylko jak strzała z łuku wypuszczona szybko bieży w fantastyczne przestworza. Za nią biegną wyobraźnie zachwyconych dziewcząt, wyzwolonychw tej chwili z pęt wymuszonej skromności. Małżeństwo!...

Teraz wszystkie te małe kobietki galopują myślami w horyzonty otwierające się słowami przełożonej. Małżeństwo! Spójnia dwóch dusz i ciał! bezustanne wznoszenie się w pieszczotach do ideału! ta najskromniejsza a zarazem najbezwstydniejsza instytucya podniesiona do godności sakramentu!

Nawet damy-opiekunki powoli dozwalają budzić się swej imaginacyi.

Błękitne światło nocnej lampy, zwieszającej się u stropu małżeńskiej sypialni, mącić im w głowach poczyna.

Melania z rozdętemi nozdrzami wpatruje się w kafle pieca, zda się, że całą siłą imaginacyi wywołuje na nich obraz Mystkowskiego... zdejmującego z jej głowy ślubne zasłony.

I nagle - do tej natłoczonej sali, o atmosferze gorącej od oddechów kobiecych, wsuwa się znów widmo mężczyzny - tego króla stworzeń, pysznego w swej niestałości, hołdującego instynktom, całego przesiąkniętego chęcią zadowolnienia swych zmysłów. I widmo to obejmuje w posiadanie swoje wszystkie te rozpłomienione wyobraźnie młodych dziewczyn, starych panien, wdów zeschłych we wspomnieniach zamarłych rozkoszy. Dla każdej z kobiet widmo to ma inne kształty, dla niektórych nawet, tych najmniejszych - rozpływa się w nieuchwytnych konturach, lecz mimo to niemniej groźne, pociągające, płomienne...

Stasia uległa temu samemu czarowi.

Tak! teraz miłość jej dla Rysia przybiera wyraźniejsze kształty.

Marzenia rojone na wsi odzywają się na nowo.

Żoną - żoną jego być pragnie, tulić się w ramiona otwarcie, bez tajemnic, wobec świata całego.

To rozrzewnienie, jakie ją ogarniało na samą myśl o Rysiu, teraz sobie tłómaczy dokładnie pod wpływem słów pani Gierczykiewicz. Miłostki przelotne nie stanowiły podstawy jej uczuć dla brata Cesi - ona chce doń należeć duszą całą i przez całe życie! Dla Mystkowskiego nie uczuwała nigdy nic podobnego. On wstrząsnął jej zmysłami - Ryś zawładnął jej duszą.

Tymczasem pani Gierczykiewicz rozwija leżący przed nią pakiet. Z pakunku tego dobywa całe masy dziecinnych koszulek, czepeczków, śliniaczków, ceratek, flanelek, pieluszek...

- Tak! - poezya musi się w małżeństwie łączyć z prozą - mówi z pobłażliwym uśmiechem - matka-żona musi znać te wszystkie drobiazgi i umieć szyć koszulki dla swych dzieci wtedy, gdy wicher jesienny dzikie pieśni zawodzi, a dokoła deszcz pluszcze i duszę w melancholię wprowadza...

I ująwszy maluchny czepeczek z mglistego tiulu zrobiony, ozdobiony pomponami, podnosi go wysoko, wysoko - pokazując panienkom - jaki powinien być krój, jak koroneczka, jak wstążeczki poupinane.

Dziewczyny uśmiechają się na widok tych iluzyj, tych pieluszek, koszulek tych maluchnych, jak koszulki lalek.

Wyciągają szyje, ręce, radeby dotknąć, pobawić się temi drobiazgami zakupionemi hurtownie w składzie bielizny.

W młodszych obudza się wspomnienie lalek pozostawionych w domu, starsze czują jakiś niepokój, ogarniający zwykle kobiety niezamężne na widok dziecięcej wyprawki.

Pani Gierczykiewicz uśmiecha się także, rozweselona tą miniaturową bielizną, rozłożoną wśród notatek i kartek. Dzień przedtem, gdy powróciła do Gwozdeckiego, chcąc zasięgnąć rady co do sposobu wykładu hygieny - on mówił jej długo i obszernie, dając rozmaite przestrogi co do stopniowegooswajania dziewczyn z tym przedmiotem.

Mówił jej, że gdy dojdzie już do macierzyństwa i sposobów wychowywania dzieci - najlepiej użyć do tego prawdziwych pieluch, powijaków, ubrań, słowem zastosować metodę poglądową. Pani Gierczykiewicz podobało się to niezmiernie. Kupiła prawie całą wyprawkę i rozwinęła ją ni stąd ni zowąd przed oczyma panien - bawiąc się temi drobiazgami, rozdmuchując lekko koronki czepeczków, kładąc palce w rękawki koszulek.

Teraz pragnie pokazać dziewczynkom, jak się powija dziecko. Doktór pokazał jej za pomocą starych gazet, w jaki sposób układa się "krzyżówki" i potem jak prostą płachtę się rozciąga.

I wielbicielka Juliusza wstaje na katedrze, zawija po łokieć rękawy, odsuwa dziennik i kałamarz, rozkłada kawałki płótna, ceratkę i flanelki.

- Teraz bierze się dziecinę - mówi wyciągając swe długie kościste palce - i umieszcza się tu...

Lecz nagle milknie, uśmiech znika z jej ust, ręce machinalnie opadają wzdłuż ciała.

To ksiądz Marek, który od kilku minut wszedł niepostrzeżony do sali, postąpił teraz na środek i stanął tuż przed panią Gierczykiewicz.

Chmurny wzrok utkwił w rozrzucone pieluchy, wargi mu drżały lekko, jakby dostrzegł rzecz nieczystą, zakażającą powietrze. Cień powiał od jego habitu i spłoszył uśmiechy z ust dziewczyn, damyopiekunki pospuszczały oczy, Melania dostała uderzenia krwi do głowy.

Lecz ksiądz stał ciągle przed katederką, milcząc, cały wzburzony, mieszając coraz więcej nieszczęsną wdowę po profesorze, która, nie

wiedząc co robi, zbierała pieluchy razem ze świstkami notatek i gotowała się do opuszczenia sali.

Wreszcie ksiądz wyciągnął rękę i giestem dominującym położył ją na całej masie pieluszek, czepków, śliniaczków. Sucha ręka ascety odznaczyła się ciemną linią na tej całej bieliźnie dziecięcej, przywołującej wspomnienie różowego ciała i jasnych kręconych włosków.

Pani Gierczykiewicz powstała z krzesła, milcząc - zgnębiona surowym wzrokiem Karmelity, przenikającym ją do głębi.

- Zaczniemy konferencye rekolekcyjne - wyrzekł wreszcie ksiądz Marek, wstępując powoli na stopnie katedry.

Przełożona tymczasem schodziła z drugiej strony katedry, zbierając drżącemi rękami kartki notatek, pieluszki i kaftaniki.

Długi szydełkowy powijak powlókł się za nią aż do drzwi sali.

Ksiądz Marek jednak, stanąwszy na estradzie, powiódł bystrym wzrokiem po ławkach i z pod zmarszczonych brwi starał się przeniknąć do głębi ożywione twarze dziewcząt.

Małżeństwo wywołało rumieńce na te blade policzki, małżeństwo przeniosło myśli dziewczyn w krainę marzeń i rozkosznych dreszczów, małżeństwo rozpostarło w tej chwili tryumfalnie panowanie swoje i odrywało dusze od pożądań niebieskich. Kilka pieluszek leżało jeszcze na katedrze, mały śliniaczek uczepił się kałamarza. Ksiądz Marek szybko zrzucił te białe szmaty na ziemię i nizkim, porywającym głosem zaczął:

- Oderwijcie myśli od ciała, wznieście ducha ku Panu, który jest doskonałością wszelaką - w Nim jednym szczęście i uspokojenie wasze...

Powoli płomienie w oczach dziewczyn gasły i jakaś szara mgła poczęła pokrywać ich twarze. Odsuwały się od siebie, składając pobożnie ręce, dewocya zaczynała na nowo zagarniać je pod swojeskrzydła. Damy-opiekunki podnosiły teraz głowy, całe zawstydzone chwilowem do życia złudzeniem i, wpatrzone w ciemną szatę Karmelity, zdawały się unosić nad treścią słów księdza.

I ciemny habit ascety powoli, powoli, jak całun grobowy, zapadał na słoneczną chwilę, jaką ta dziecięca wyprawka wniosła z sobą. Drobne szaty dziecięce leżały teraz u stóp księdza, zwyciężone, zapomniane - i tylko jedna Stasia a druga Melania wzrok swój ku nim zwracały.

Obie miały za dużo kobiecości w sobie, aby od razu "wznieść ducha" bez żalu za wspomnieniem domowego ogniska. Ryś i Mystkowski zdawali się uśmiechać z białości rozrzuconych na ziemi szmatek - ciało nad

duchem tryumfowało!

- Ksiądz Marek dostrzegł ten płomień w oczach Stasi - zrozumiał go i zwracając się w stronę dziewczyny, zawołał:

- I w rekolekcyach naszych błagać Boga będziemy, aby dusze jeszcze w ciemnościach błądzące, z więzów ciała wyswobodzić raczył! Niepewność je pożera, świat pozornemi uciechami je wabi, lecz uciechy te łzy zostawiają po sobie, łzy i żal za zmarnowaną młodością!... W Bogu jednym spokój i szczęście prawdziwe! w Bogu i przed Jego Tronem Wszechmocnym ukojenie doskonałe i radość niezmącona!...

Stasia mimowoli podniosła oczy w górę, bo Karmelita, wbrew swemu zwyczajowi, uniósł drżącą rękę po nad głowę.

Lecz coś nieokreślonego ciągnęło ją ku ziemi, ku tym białym pieluszkom rozrzuconym po podłodze, ku tej białej koszulce zwieszającej się ze stopni katedry... Sformowane jej łono wcześnie rozwiniętej kobiety drgało jakiemś rozrzewnieniem nieokreślonem i choć głos księdza wołał, wskazując ku górze: "tam szczęście prawdziwe!" - ona mimowoli spoglądała na tę dziecięcą wyprawkę i całą siłą woli powstrzymywała słowa cisnące się na jej usta:

- Tu szczęście prawdziwe!

* * *

Teraz - gdy Stasia odchodziła od konfesyonału, miała spuszczone powieki i kąciki ust zacięte. Zdawała się w tej ciszy kościelnej rozważać ciągle i powoli poddawać się spokojowi, jaki te ponure mury wydzielały z siebie. Mistycyzm porywał gorącą duszę dziewczyny, kult Maryi poruszał poetyczną strunę jej istoty.

Nieodłączała jednak jeszcze ziemskiej egzystencyi od duchowej ekstazy. Pragnęła żyć i poznać rozkosze, ku którym rwało się jej namiętne ciało. Lecz rozkosz ta nie miała popędów nieokiełznanych. Stasia pragnęła ją przefiltrować przez ołtarz i religię - chciała pogodzić to, co w niej pulsowało, z tem co się budzić poczynało.

Kilkakrotnie ksiądz Marek napomykał jej o ciężkiem położeniu, w jakiem się znajduje. Wszak do domu powracać nie może - czyż wiecznie w murach pensyjnych żyć pragnie?...

I słodkim, łagodnym głosem przedstawił jej życie bogobojne, zdala od pokus i uciech światowych. Nie wymówił jeszcze słowa "klasztor" - lecz za przejrzystą zasłoną ukazywał rozkosze oblubienic Chrystusowych i cichy słodki żywot, jaki za kratami pędzą. Stasia jednak w pierwszej

chwili zachowała się opornie.

Klasztor?

Żarty! Zapewne, że życie w murach klasztornych ma wiele uroku i pociąga za sobą dużoegzaltowanych dziewcząt, lecz ona nie ma do tego najmniejszego powołania.

Klasztor - to sen! - odrętwienie. Ona pomimo jakiegoś skołatania i znużenia jeszcze żyć pragnie i do życia dąży.

Ksiądz Marek poznał, że słowa jego padły przedwcześnie, cofnął się więc ostrożnie i czekał stosowniejszej chwili.

Zrozumiał, że dziewczyna ta ma jeszcze za czerwoną krew i duch za silny, aby cel jego został osiągnięty.

Stasia zwracała się ciągle teraz w stronę Rysia.

Marzenia na wsi poczęte snuła z jakąś rozpaczliwą pewnością, nie przypuszczając na chwilę, aby lata trwające uczucie chłopca mogło jakiejkolwiek uledz zmianie. On jednak, prawdziwy mężczyzna, dumny ze swych dwudziestu kilku lat i szerokich pleców - przygasłemi od nocnej hulanki oczyma wpatrywał się w maluchne wiązanki fiołków lub jesiennych astrów, jakie mu Cesia z jakimś ironicznym uśmiechem rzucała na kolana.

- Masz... to od twojej waryatki! - mówiła, rzucając się na szeszlong - kazała cię ucałować!...

On wzruszał ramionami.

- Kwiaty? całusy? - phi!... to dobre podczas karnawału, kotyliona z pensyonarkami - ale tak podczas jesiennych manewrów przysyłać kanonierowi kwiaty - das ist gar nicht modern...

Zresztą, dawniej - gdy Stasię widywał częściej, działała na niego dziwnie, przyznawał się teraz blagując: ot! - po prostu robiło mu się głupio! Lecz teraz, od chwili, kiedy ksiądz Marek pensyę "zaszpuntował" - to wspomnienie idealnej miłostki z pensyonarką dawno zatarła ta Marie Kleiderstock, dziewczyna z tingel-tanglu chuda i brudna, ukazująca swe cerowane trykoty w bladem świetle lamp zakładu Frübecka.

Cesia nie oburzała się bynajmniej na ochłodzenie serca Rysia!... o! mój Boże! i ona dawno przestała kochać się platonicznie w Felku Cohen, marząc teraz o jakiejś "solidniejszej" miłości. Leżąc na szezlongu, cała w muślinach i wstążkach - zazdrości bratu swobody, z jaką uczęszcza do miejsc tajemnic pełnych.

- Chodź ze mną - śmieje się Ryś - przebierzesz się po męsku. Nikt cię nie pozna, nie masz bioder! Przedstawię cię Marie Kleiderstock. Nie uwierzysz, jaka to zadziwiająca dziewczyna! Po cztery kolacye zjada przez noc...

- Musicie się dobrze bawić?

- Phi! piramidal! stillvoll! gothick!... Ostatnim razem zdrapaliśmy obicia ze ścian i rozebraliśmy piec. To było bardzo szykowne!... daję ci słowo!

Cesia poprawia się na szezlongu.

- A one?... - pyta, pełna niezdrowej ciekawości.

- One? - kto? Cegły, kafle?...

- Ależ nie!... te... panny!

- A! pomagały nam i ryczały przytem, ryczały!... wszyscyśmy ryczeli jak bawoły.

Cesia wzdycha.

Zazdrość ją pożera, że nie może iść do tingeltanglu i ryczeć, rozbierając piec.

Ryś smaruje "fikspomadą" wąsy i wypina piersi i tiurniurę, jak tancerka przed wejściem na scenę.

- A cóż ta... Stasia? - pyta wreszcie, spojrzawszy na bukiet porzucony wśród flaszek z wodą kolońską i pudełek z "putzpulwerem".

Cesia krzywi swe wybladłe usta.

- Nic!... kocha się wtobie i odprawia nowennę do Matki Boskiej...

Kanonier zwraca się szybko.

- Nowennę? ona?... ona? to niepodobna! Dziewczyna, która się tak w tańcu przyciska do człowieka, nie będzie klepać pacierzy!

Cesia machnęła ręką.

- E! czy ty się znasz na kobietach - wycedziła powoli - jedno drugiemu wcale nie przeszkadza. Stasia od śmierci Józi zmieniła się zupełnie; Karmelita i ją zmagnetyzował. Z początku widziałam jak się stawiała - ale teraz kiedy wziął ją na łagodność - i do spowiedzi chodzi, i nowenny odprawia...

Podniosła się na szezlongu i zaczęła wyciągać koronki szlafroczka.

- Pomimo tego - ciągnęła dalej - nie przestała na chwilę myśleć o tobie. Przysyła ci ciągle kwiaty i całusy, a z jej kilku słów odkryłam co dalej robić zamyśla... oto!... chce wyjść za ciebie, panie kanonierze!

- Za mnie?

- No tak!... a mój Boże! czegóż tak oczy wytrzeszczasz? - Chce być twoją żoną.

- A kaucya?

- Ma tam coś po matce!

- Ee!... kilkanaście tysięcy... przecież wiesz, że to nie wystarczy!

Zamyślili się oboje.

- Zresztą, podjął Ryś - ja teraz żenić się nie myślę. Jestem za młody i boję się wleźć pod pantofel. Czuję, że ta twoja Stasia odrazu by mnie za czub wzięła. No! das will i ni!

- To się nie żeń - odparła Cesia spokojnie - tylko proszę cię, dlaczego ty Stasię nazywasz... moją?

- Twoja przyjaciółka, wreszcie ty ją ku mnie pchałaś i wiecznie mi ją narzucałaś...

- No więc cóż, oddawałam wam przysługi - ale to do rzeczy nic nie ma. Cóż jednak zrobić ze Stasią? To histeryczka, jeszcze sobie co zrobi, gdy się dowie, że jej nie chcesz.

- O la! wy, kobiety, jesteście przesadzone. Co ma sobie zrobić? Pójdzie za Mystkowskiego i będzie po paradzie!...

Cesia zamyśliła się przez chwilę.

- Tak!... ale trzeba jej to powiedzieć! Wiesz!... najlepiej którego dnia powiem, że ty się żenisz. Co?

Ryś uśmiechnął się z zadowoleniem.

- Piramidal! - zawołał - ale powiedz, że się żenię bogato, mit einer Baronin, z córką platzkomendanta. To zrobi efekt.

- Dobrze - śmieje się Cesia - powiem jej to za dwa tygodnie, gdy z pensyi wychodzić będę. Mama jest tak dobra, że mnie od Gierczykiewiczowej odbiera i oddaje na rok do Sacré-Coeur. Tam o wiele weselej. Z tym księdzem Markiem zidyocieć można. Skoro moja wyprawa będzie gotowa, przenoszę się do Sercanek. Nie masz idei, jaką ilość ubrania, bielizny, srebra i tych petits riens, koniecznych dla dobrze wychowanych kobiet wymagają Sercanki, ale tam przynajmniej znajduję się wśród... swoich!

I z miną dystyngowanej panny wynosi się mała magazynierka z pokoju brata - zdeptawszy, przechodząc, bukiecik, który spadł z konsoli i

więdnie watmosferze octu toaletowego, wody kolońskiej, mięty i tytoniu.

Jeszcze więc dwa tygodnie miała przed sobą Stasia do kołysania snów swoich obrazem Rysia. Ukazywał się jej teraz w postaci wyidealizowanej przez nieobecność, a długie modlitwy i cisza kościelna podniecały jeszcze jej egzaltacyę. Wyobraziła sobie kościół, w którym teraz przebywać lubiła, oświetlony i przystrojony kwiatami. Z chóru płynęło Veni Creator - a ona w białej szacie oblubienicy przysięgała wieczną miłość klęczącemu obok niej Rysiowi. Chwilami - jak twarz demona migała wśród tego marzenia twarz Mystkowskiego. Ale szybko Stasia rozpoczynała modlitwę "za drogie osoby" - aby odepchnąć zmysłowe widziadło tyranizującego ją od lat tylu mężczyzny. Powoli - wtajemniczyła Cesię w swoje marzenia. Cesia, milcząc, przyjmowała zwierzenia przyjaciółki i ostrożnie sondowała wysokość sumy posagowaj i nadziei na przyszłość "po najdłuższem życiu ojca". Stasia wyznała wszystko otwarcie. Córka magazynierki wzruszyła ramionami. Taki nędzny posag!... Nie! Ryś na to się nie złapie.

Nie niszczyła jednak złudzeń, jakie Stasia sobie tworzyła. Ułożyła plan postępowania i chciała go wypełnić co do joty. Przyjmowała jeszcze bukieciki dla brata, ale porzucała je po wyjściu za bramę. Stanowczo, według niej, Stasia "miała bzika". Brać na swoje pensyonarskie romanse i to jeszcze mając tak mało posagu! To było głupie i śmieszne.

I z całą bezczelnością drwi teraz z uczucia, które przed kilku laty budziła sama całemi siłami w sercu Stasi. Drwi i depcze to, co stawiała z egzaltacyą anemicznej blondynki na piedestale jak bóstwo. Niedawno jeszcze rzucała po prostu Stasię w objęcia Rysia, popychała jedno ku drugiemu z gorliwością rajfurki - rok jeden wystarczył, aby zniszczyć iluzyę uczucia i wytępić wszelkie szlachetniejsze popędy w sercu tej małej kokietki.

Z całą więc obojętnością w przeddzień opuszczenia pensyi - zadaje Stasi cios śmiertelny, odzywając się prawie radosnym tonem:

- Wiesz!... jutro tu już nie przyjdę!

Stasia blednie, jakby dotknięta przeczuciem nieszczęścia.

- Dlaczego?

- Mama mnie oddaje do Sercanek.

- Cóż ja tu pocznę bez ciebie?

I Stasia mimowoli przyciska rękę do serca, które jej od dni kilku uparcie

dolega.

Cesia obojętnie składa zeszyty i uprząta swój pulpit.

- Mama znajduje, że się tu za wiele modlimy, i u Sercanek modlą się panienki także - ale to jest różnica. Tam mają kaplicę pełną róż i ptaków a klęcząc zasłaniają sobie głowy całemi masami iluzyi. Tylko te... wiesz, biedniejsze, no, nieszlachcianki, mają welony z grubego muślinu... Dla odróżnienia!...

Stasia machinalnie śledzi ruchy Cesi i zdaje się jej, że razem z próżnią pulpitu i pod czaszką jej robi się jakaś próżnia, którą nic napełnić nie zdoła.

- Za rok powrócę do domu i wtedy mama mnie w świat wprowadzi. Sądzę, że złapię jaką dobrą partyę, jak Ryś...

Zatrzymała się chwilkę - poczem wyrzuciła nagle jednym tchem:

- A boty nie wiesz - Ryś się żeni!

Stasia uczuła nagle jakby silne uderzenie w głowę. Równocześnie w piersiach zabrakło jej oddechu i przed oczyma mignęła purpurowa zasłona.

- A jakże - ciągnęła dalej Cesia, zamykając opróżniony pulpit i naciągając rękawiczki - żeni się z baronówną, córką platzkomendanta. Cóż dziwnego! taki piękny chłopiec, mógł nawet dostać księżniczkę Hohenschue-Higfarinen. Ale on nie chciał, mówił że używa złych perfum i nie umie się ubierać. Zakochał się w swej baronównie i już są po słowie.

Nachyliła się ku Stasi siedzącej nieruchomo i z oczyma nerwowo przymkniętemi.

- No! bądź mi zdrowa, ma fille! z Gierczykiewiczową się nie żegnam, bo nie lubię emocyi. Ty najlepiej zrobisz, uciekając także z tej budy. Pomyśl tylko co tu robić w tem... przedpieklu. Najlepiej zostań panią Mystkowską. On cię uwielbia, ma parole, ja się znam na tem. Będzie cię kochał a musi być dziko namiętny...

Chłodnemi wargami dotknęła włosów Stasi i zabrawszy paczkę książek i zeszytów, zniknęła za drzwiami.

Stasia pozostała sama w tej wielkiej sali, w której spędzała teraz całe popołudnie, niby powtarzając lekcye.

Jak każda "zakochana", szukała samotności, a w tej wielkiej klasie znajdowała ją najczęściej.

Tylko fortepiany pracowały bezustannie dokoła niej, zalewając kaskadą

siekanych tonów pustą przestrzeń sali, lecz Stasia prawie oswoiła się już z niemi, nerwy jej przywykły do tych fałszów, jak do bromu lub waleryany, podawanych jej w drobnej ilości.

Czasem jednak znieść tej muzyki nie mogła, bywały to dnie, gdy wstawała chora i zdenerwowana, czując paznogcie i korzenie włosów. Zdawało się jej wtedy, że zęby jej przez noc urosły i nie mogły pomieścić się w szczękach.

Otwierała usta i wciągała chłodne powietrze, które jej ulgę sprawiało.

Po wyjściu Cesi, Stasia podniosła głowę i spojrzała dokoła.

Zdawało się jej, że ktoś chwyta ją za włosy i wyrywa z ciepłej kąpieli, w której była pogrążona. Milcząc, bez łez w oczach, asystowała ruinie swych marzeń i spoglądała w czarną otchłań, jaka się przed nią odkrywała.

Skoro Ryś się żeni z jakąś baronówną - nie ożeni się z nią...

Cóż się stanie? Cóż teraz będzie?...

Ręce jej opadły i sztywne, jak dwa kije, wisiały wzdłuż ciała. Tylko trzeci palec u każdej ręki drgał nieznacznie, jakby pociągany niewidzialną nitką. Jakiś kłębek dławiący posuwał się jej z żołądka do gardła.

Czkawka ją porwała.

Przecież do domu powrócić nie może. Julka ją wygna, a wreszcie po tem, co się stało, czyż możliwe, aby żyła pod dachem ojca. Więc tu, na pensyi, pozostać na dłużej, skoro nie ma dokąd się udać! - pozostać na zawsze?

Teraz zimne dreszcze zaczęły przebiegać ją całą. Dreszcze te biegły od głowy i wstrząsały plecami. Cała kolumna pacierzowa była niemi zajęta. Masa śliny cisnęła się jej do gardła, w szczękach uczuła swędzenie, gwałtowną potrzebę rzucenia sięna kogoś, szarpania, picia krwi ciepłej, choćby swej własnej.

Jakieś zwierzę budziło się w niej, straszne, gwałtowne - ukołysane chwilowo idealnem uczuciem dla Rysia i monotonią litanii lub ciszą konfesyonału.

Porwała ją chęć rzucenia się na ziemię, tarzania się, krzyczenia w niebogłosy, rwania odzieży, która jej dolegała nad wyraz wszelki.

A tymczasem powódź tonów fałszywych, donośnych, ostrych, oblewała ją całą - szarpała jej nerwy, które powoli zaczynały dochodzić do najwyższego stopnia naprężenia.

I nagle, z wyrazem obłąkania w oczach, ze śliną cieknącą z wargi dolnej obwisłej, porwała się Stasia z ławki i wyprostowawszy się jak struna, wydała jeden krzyk, ohydny, przecinający powietrze jak gwizd lokomotywy - krzyk, który histerya ofiarom swoim wydziera.

Krzyknąwszy, pozostała nieruchomą, z rękami w górę wzniesionemi, z oczyma szeroko rozwartemi, robiąc wrażenie kobiety zahypnotyzowanej lub szalonej.

Szybko otworzyły się drzwi boczne i przez nie wpadła Melania.

Ujrzawszy Stasię nieruchomą, straszną, cofnęła się przerażona. Chciała wołać pomocy, lecz głos jej zamierał w gardle.

I nagle Stasia, jakby z nóg podcięta, zwaliła się pomiędzy pulpity, charcząc przeraźliwie. Pomiędzy ławkami rzucała się konwulsyjnie, błyskając białkami oczów.

Urywane zdania wybiegały z jej ust, rwąc na sobie ubranie wołała:

- Precz!... precz!... wy wszyscy!... spalicie mnie... płonę!... wewnątrz ogień!... ciało mnie pali!... powietrza!... wody!... on się żeni!... gdzie pójdę!... Panno Najświętsza!... Maryo!... zgaś tę pochodnię.

Melania stojąca przy ścianie blada, wpatrywała się w Stasię i sama czuła jakąś chęć naśladowania tego głosu, który zdawał się z pod ziemi wychodzić. Coś ją porywało, aby rzucić się także na ziemię i tarzać się tak, jak ta dziewczyna, tarzać się w swej własnej ślinie i krzyczeć aż do zachrypnięcia.

Lecz już drzwi klas sąsiednich otwierać się zaczęły i przez nie ukazywały się głowy panien, dam-opiekunek, nauczycielek muzyki.

Szybko Melania powróciła do przytomności i stłumiła zarodki szału budzącego się w głębi jej istoty. Rozkazującym gestem usunęła panny i urywanym głosem przywołała Franka, myjącego w sąsiednim pokoju okna.

Gdy chłopak wpadł do pokoju, zbliżyła się do Stasi rzucającej się z coraz większą siłą pomiędzy porozrzucanemi meblami i dwoma kościstemi rękami przytrzymywała spódnice dziewczyny, które odsłaniały się bezustannie w szalonych ruchach nóg i całego brzucha.

- Weź te wszystkie pulpity i ławki, pousuwaj i przenieś pannę na łóżko - wyrzekła do chłopca pobladłego ze wzruszenia.

Gdy Stasię ułożono na łóżku, przestała się rzucać i leżała teraz charcząc i wstrząsając się tylko konwulsyjnie. W nogach łóżka stała pani

Gierczykiewicz, wybladła i zmieszana. Ten atak gwałtowny, te krzyki, te ruchy szalone, zwierzęce, przygniatały ją i napełniały trwogą.

Czy Stasia uległa epilepsyi, czy są to początki pomieszania zmysłów?

I znów czuła, że jedna choroba więcej objawia się w jej domu. Co począć jednak miała wśród tego ogólnego rozkładu? Byle tylko nie śmierć!... nie trumna, tak jak dla tamtej!

I bezprzytomna prawiez trwogi, pani Gierczykiewicz czepia się prętów łóżka i wpatruje w kurczowo wykrzywiającą się twarz Stasi.

Co u tej dziewczyny drga tak pod skórą? Jakby prąd wody przelewa się bezustannie, wykrzywiając powieki, policzki, wargi - słowem, całą twarz zsininiałą, zieloną.

Drgawki te nadają pięknej twarzy Stasi pozór maski klowna. Maska ta śmieje się, wykręca, drga cała. Zdaje się, że to kauczuk, nie skóra.

Powoli oczy pani Gierczykiewicz zaczynają wykonywać te same drgawki i prąd wody przedostaje się pod skórę jej twarzy. Pod czaszką czuje nagły chłód a całą jej głowę ściska niewidzialna obręcz. Czuje, że jeszcze chwila a padnie na ziemię i wypręży się tak, jak ta dziewczyna i drgać pocznie cała.

Lecz stuk drzwi wyrywa ją z tej jakiejś ekstazy, w którą mimowoli zapada.

Szybko, poprzedzony Frankiem, wbiega Gwozdecki i rzuca się do łóżka dziewczyny.

Poznaje widocznie Stasię, bo nachyliwszy się nad nią szepcze:

- Więc... już!...

Poczem spogląda na panią Gierczykiewicz.

- Odejdź ztąd pani! - woła rozkazującym tonem.

Ale ona, ogłupiała, drga nerwowo, wstrząsając głową i ciśnie mocno pręt łóżka. Chce coś odpowiedzieć, lecz nie może.

Gwozdecki rzuca się ku niej i szaloną siłą roztwiera jej dłonie, poczem, z pomocą Franka, usiłuje wyprowadzić ją z sypialni.

Na progu ciśnie się tłum zmieszanych i pobladłych dziewczyn. Mają one oczy szeroko rozwarte i głowy naprzód podane. Wpatrują się w Stasię z trwogą, jakąś szaloną ciekawością, z której sobie sprawy zdać nie umieją.

Coś się w ich wnętrzu budzi i drgać poczyna. Charczenie dziewczyny w

głębi ich oddźwięk znajduje.

Lecz Gwozdecki, prowadząc drżącą przełożoną, wchodzi w sam środek całego tłumu i męzkim, stanowczym tonem woła!

- Proszę ztąd wyjść! wyjść natychmiast.... każda z was ma zaród tej samej choroby; jeszcze chwila a wszystkie wić się tak będziecie!... Uciekajcie! uciekajcie nieszczęśliwe, jak najdalej!... Niech żadna z was wejść się tu nie ośmieli...

Drzwi z łoskotem zawarł i ku łóżku chorej się zwrócił. Idąc, natknął się na Franka, wpatrującego się w Stasię załzawionemi oczyma.

- Zostań! - wyrzekł - ty jeden w tem piekle histeryi nie masz; będziesz mi może potrzebny.

Pochylił się nad łóżkiem i rękę na skroniach Stasi położył.

Ona wstrząsnęła się cała i razem z płatami piany, jęła szybko wyrzucać ochrypłym głosem strzępy zdań i urywane słowa:

- Tak!... tak!... głaszcze mnie teraz!... aby później zabić!... Baronówna! cóż z tego?... czy ona ma w sobie ten żar?... taką pochodnię?... a ja, tymczasem, spłonę... cicho!... cicho!... nie mów mi więcej o mężczyznach!... słuchać nie chcę!... nie mogę... jeszcze więcej mnie pali! O! o!... Franek... dobry chłopiec... dobry...

Umilkła na chwilę, poruszając szczękami, jakby coś przeżuwała.

U stóp łóżka kłęczał Franek i szlochał, oparłszy głowę o żelazne pręty.

Doktór wpatrywał się uważnie w Stasię a siwe jegooczy miały dziwny wyraz, który do tej chwili nie istniał tam prawie. Była to litość i zarazem jakieś uwielbienie nad doskonałością form tej dziewczyny, której przepysznie rozwinięte ciało zaznaczało się dokładnie pod fałdami prześcieradła.

Spojrzał uważnie na biodra wspaniale rozwinięte, na piersi silnie zaznaczone pod cienkiem płótnem koszuli i mimowoli wyszeptał:

- Cóż to za matka!... cóż to za matka wspaniałaby była!...

Lecz ona znów mówić zaczęła:

- Józia... Józia umarła... o! jak dobrze zrobiła!... czemu nie ja? czemu? Bo gdzież teraz pójdę? w co się obrócę... O Maryo! wspomożenie wiernych módl się za nami!...

Machinalnie bić się w piersi poczęła.

- Ja grzeszna spowiadam się... co?... jak wyglądają prostytutki?... Cesia

jedną widziała... powiadam wam, szykowne dziewczyny... On się żeni... i ojciec się ożenił... Ona tam była co rano w mamy pokoju!... A!... a!...

Porwała się nagle groźna, straszna, wpółnaga, z kaskadą czarnych włosów na obnażonych plecach.

- Wygnać ją ztamtąd, tę chamkę!... wygnać... rózgami osiec!... co, ona mi drogę do domu zagradza?... precz!... precz!... i ty także! ty... nikczemny... nie całuj... to pali... to boli... tu!... tu!...

I paznogciami zdzierała skórę z karku, krople krwi płynąć zaczęły; nie zwracała na to żadnej uwagi.

- Panie doktorze! - wyjęczał Franek - ratuj ją!... ratuj!

Lecz doktór gestem nakazał mu milczenie. Wsłuchiwał się w słowa Stasi, jakby chcąc z nich historyę jej życia wybadać.

- Hu! hu! - krzyknęła dziewczyna - co tu ognia! Aż pod skórę mi się dostaje! Litości!... powietrza!... chłodu!... spokoju!... Nie szepczcie tak ciągle o małżeństwie... Masz, Cesiu, bilecik... daj Rysiowi... przepraszam pana, już przyrzekłam kotyliona komu innemu!... O! panie Mystkowski, nie gniewaj się na mnie!... proszę! już słuchać cię będę i tańczyć tylko z tobą... ale... nie całuj mnie!... nie całuj!... nie całuj!...

Wówczas lekarz porwał obie ręce Stasi i szybko powalił ją na łóżko.

Upadła na wznak, broniąc się i plując mu w oczy. On, niewzruszony, wpatrywał się w nią surowym, chłodnym wzrokiem.

- Cicho! - wyrzekł rozkazująco.

Ona próbowała mówić jeszcze, błyskając zakrwawionemi białkami.

- Puść mnie! puść!.., przecież gdzieś iść muszę, skoro on się żeni... idę do spowiedzi... Ksiądz Marek czeka! chcę być żoną i kochać mego męża!... kochać! kochać!

Z całą namiętnością ściskała teraz i tuliła ręce Gwozdeckiego.

- Mąż mój! - szeptała - chodź! - Bóg nas pobłogosławił!... na życie całe! na życie!

Powoli twarz jej wypogodziła się, wyraz słodkiej rozkoszy rozchylił jej usta. Gwozdecki nie wysuwał swych rąk z jej dłoni. Czuł się dziwnie zmięszanym tym uściskiem, jaki odbierał. Coś miłego, jakiś prąd ciepły płynął od tej dziewczyny i przebiegał jego członki.

A gdy ona sama roztworzyła ręce i wróciła mu swobodę ruchów, zaczął żałować, że uścisk ten nie trwał dłużej -on, któremu histerycznym szałem dotknięte kobiety zwieszały się wpółnagie na szyję a mimo to zostawiały

go zimnym i wiecznie "wypadki" tylko badającym lekarzem.

Miał ochotę pochylić się nad tą ciemnowłosą dziewczyną i przytulić jej głowę do swej piersi, coś go ciągnęło, aby schwycić ją w swe objęcia i zawołać:

- Nie lękaj się, ja jestem przy tobie!

On? - ale czemże on był dla tej nieszczęśliwej, jeśli nie płatnym lekarzem, zawołanym w krytycznej chwili ataku?...

Powinien był jej przynieść chwilową ulgę, nie badając nic dalej i nie wnikając w tajemnice życia tego dziecka. Powinien ją zostawić jej losowi tak, jak te wszystkie nieszczęśliwe kobiety gnące mu się na rękach, z pianą na ustach, z twarzami podobnemi do masek klownów cyrkowych.

Ona teraz leżała nieruchoma, tylko konwulsyjny płacz wstrząsał wyższą częścią jej korpusu. Płacz - bez łez - przechodzący znów w straszną czkawkę, właściwą tylko w tego rodzaju atakach. Doktór zawinął teraz do łokcia rękawy swego surduta i ścisnąwszy pięście, całą siłą gnieść począł podbrzusze dziewczyny. Ona - powoli uspakajała się, przymykając zsiniałe powieki. Zęby jej teraz drżały a dolna szczęka poruszała się bezustannie.

Pot kroplisty wystąpił na jej skronie i począł spływać wzdłuż policzków.

Gwozdecki odjął ręce i stał chwilę wpatrzony w twarz swej pacyentki. Jakiś wyraz ukojenia wyciągał powoli skurczone rysy dziewczyny. Sina barwa twarzy ustępowała zwolna kredowej białości.

Jeszcze kilka razy deka piersiowa jej drgnęła, poczem uspokoiła się zupełnie.

Stasia zasnęła.

Gwozdecki obejrzał się teraz dokoła.

Białe łóżka wysunięte jak sarkofagi, bielały w zmroku, który zaczynał pokrywać ziemię. Łóżka te, kolor ścian, któremi statua Maryi była obstawiona - wszystko to nosiło na sobie biel dziewiczą.

Gwozdecki ironicznie potrząsnął głową.

Cała ta biel, te wszystkie akcesorya niewinności dziewiczej nie łudziły go wcale. Jeśli nie ciała, to wyobraźnia mieszkanek sypialni oddawna zakażoną była i podległą powolnemu rozkładowi.

Stasia spała teraz spokojnie, jak dziecko zmęczone długim, wyczerpującym płaczem. Czarne jej rzęsy odbijały ostro na bladych policzkach, z kącika ust zwisła kropla krwi, na szyi krwawe pasma

zastygały. Zdawała się być jedną z męczenniczek świeżo z areny cyrkowej wyniesioną: ostre pazury zadrasnęły to młode ciało, lecz cud jakiś powstrzymał rozjuszone zwierzę. Młoda dziewica ocalona, odpoczywała teraz blada, spokojna, oddychając lekko.

Cała legenda zdawała się promienić nad czołem tej biednej histeryczki; leżąc tak w zmroku, miała nieskalaną czystość posągu. W nieruchomości swej była doskonale piękną.

Gwozdecki usiadł obok łóżka i milcząc śledził oddech chorej.

Nie mógł oderwać się od tej dziewczyny, której choroba wszakże była najzwyklejszym objawem rozpoczynających się zaburzeń histerycznych. W życiu swem całem traktował kobiety zwykle jak nieszczęśliwe kaleki, które dobrowolnie zabijają się i niszczą swe zdrowie. Kalekom tym - przynosił ulgę, dawał rady, wskazówki, i po każdej ważniejszej konsultacyi, zamykał się w swym gabinecie, aby rozmyślać chmurnie nad ciężkiemi następstwami lekkomyślnościkobiecej. Lecz tu - przy łóżku Stasi, ogarniało go rozrzewnienie, rzec można osobiste - nie ogólno-ludzkie, jakiego do tej chwili doznawał.

Pragnął coś więcej wiedzieć o tej dziewczynie, która teraz, powoli - zdawała się poddawać jakiejś reakcyi i uśmiechać się nawet spieczonemi wargami.

Stłumione łkanie przerwało ciszę.

Gwozdecki obejrzał się zdziwiony.

To Franek, klęcząc u stóp łóżka, płakał, ukrywszy twarz w zasmolone dłonie.

- Czego płaczesz? - zapytał doktór półgłosem.

- O! panie doktorze - wyszlochał chłopiec - jakże niepłakać, jak takiego coś napadło moją słodką panienkę. A! żebyś ją pan dawniej widział, kiedy ją dopiero z domu tutaj przywieźli, jaki to był aniołek! Czysta święta na obrazku! A teraz... coś ją opętało!

Otarł łzy kułakiem.

- Ale ja wiedziałem, że do tego przyjść musi - o! wiedziałem dobrze!...

- Dlaczego? Zkąd ty wiedzieć mogłeś? - zapytał Gwozdecki, patrząc łagodnie w łzami zalaną twarz chłopca.

- Ja to panu doktorowi opowiem... - zaczął Franek, posuwając się na klęczkach w stronę Gwozdeckiego - pan doktór nie wie, jakie to jest piekło ta cała nora... Tu święta by nawet oszalała!...

W tej chwili Stasia nagle rozwarła oczy.

- Kto tu? - zapytała drżącym głosem - czy to ty, Franku?...

Franek porwał się jak szalony.

- Ja, panienko złota!...

- Poznałam cię po głosie... ale... co to jest? Dlaczego ja jestem w łóżku... co się to stało?...

Gwozdecki podniósł się z krzesła i przystąpił bliżej; nie mógł zrozumieć, dlaczego serce mu biło tak mocno, tak bardzo mocno.

- Byłaś pani chora... niebardzo, trochę... jestem doktorem... ratowałem panią...

Ona odwróciła głowę i spojrzała długo, przeciągle prosto w twarz mężczyzny. Źrenice ich się spotkały, ciepły prąd przebiegł oboje.

I nagle dziewczyna z obudzoną wstydliwością zaczęła naciągać prześcieradło aż pod brodę i fałdować je dokoła ciała.

- Sprawiłam panu zapewne kłopot - zaczęła z nieśmiałym jakimś uśmiechem - ale nie wiem prawdziwie, co mi się stało... mam zmartwienie... więc!...

Nie mogła dokończyć; opuszczenie, zdrada Rysia - wszystko stanęło wyraźnie przed jej oczami.

Broda zadrgała nerwowo, łzy jej do oczów napływać poczęły.

- Mam wielkie zmartwienie - powtórzyła, kurcząc się cała, jakby pod wpływem zimna. Lecz Gwozdecki pochylił się nad nią i cały zmieszany położył dłoń na jej czole.

- Wiem, że pani masz zmartwienie - wyrzekł cichym, słodkim głosem - on się żeni, to panią martwi!

Powtarzał jej własne słowa, wiedząc że w ten sposób można przerwać budzące się znów rozżalenie.

Dziewczyna przez łzy spojrzała na pochylonego nad nią mężczyznę.

- Tak... on się żeni!... Ale zkąd pan wiesz o tem?...

Gwozdecki uśmiechnął się.

- Wiem - i to wiem, że on nie wart łez twoich...

Łzy z oczów Stasi płynące osychać poczęły.

-Pan go znasz? - spytała.

- Trochę!

- A baronównę znasz?

- Z widzenia.

- Bardzo brzydka, prawda?

- O tak, bardzo brzydka!

Kłamał bez zająknienia, on - który tak bardzo brzydził się fałszem. Lecz ta blada dziewczyna w swem opuszczeniu, wywierała na niego urok nieokreślony. Powtarzał jej słowa machinalnie, aby uspokoić ją tylko.

Ona wpatrywała się ciągle w jego twarz piękną, sympatyczną i szlachetną.

- Kto pan jesteś? - zapytała wreszcie.

- Mówiłem pani - doktór?

- A!... doktór!...

- I - przyjaciel szczery, prawdziwy przyjaciel.

Ona uśmiechnęła się radośnie.

- Przyjaciel? Pan chciałbyś być moim przyjacielem? O! jakże to byłoby pięknie! jakże byłabym szczęśliwa... Pomyśl pan... ja nie mam nikogo... nikogo na świecie!... Jestem sama i nie wiem, gdzie się mam podziać teraz, kiedy on się żeni! O panie, nawet pies zbłąkany nie jest tak bardzo, jak ja, nieszczęśliwym...

Tuliła swą twarzyczkę do ręki lekarza, patrzyła mu żałośnie w oczy.

- Jeśli pani pozwolisz mi zająć się sobą, swym losem! - zaczął wzruszony Gwozdecki i umilkł nagle, czując że - zanadto wielkie zobowiązania przyjmuje na siebie, pod wpływem czaru, jaki się wydziela z tej dziewczyny.

Lecz ona nie zważała na tę przerwę, uszczęśliwiona, mówiła coraz cieńszym, coraz więcej sennym głosem.

- Tak!... tak!... Od śmierci Józi nikt niechciał być moim przyjacielem. Jeden Franek, ale pan wiesz - to prosty chłopiec choć dobry i bardzo poczciwy.

U stóp łóżka skurczony Franek szlochał z radości.

- Ale... jeśli pan zajmiesz się mną i moją przyszłością, to może mi będzie lepiej na świecie. Bo chyba mi tu zmarnieć przyjdzie... lub... wstąpić... do... klasztoru!

Przymknęła oczy i ręką Gwozdeckiego otarła łzy ciekące po twarzy.

- Mój... przyjaciel! - szeptała - mój przyjaciel...

Zasnęła.

Gwozdecki nie odejmował ręki z jej czoła. Z całą rozkoszą przyciskał dłoń swoją do tej zbolałej główki, która z taką ufnością w opiekę mu się oddawała.

Zmrok zapadł zupełnie, kładąc na białe okrycia łóżek i kamienną szatę Maryi, wielkie, ciemne plamy.

Do nóg doktora przysunął się teraz Franek i cichutko zaczął:

- Ja panu doktorowi opowiem - jak się to wszystko stało...

* * *

Od chwili choroby Stasi minął miesiąc cały.

Nazajutrz po ataku dziewczę wstało osłabione, blade z podsiniałemi oczami. Na ciekawe pytania nie odpowiadała nic, lub wzruszała ramionami. One jednak krążyły dokoła niej, pobudzone w swej ciekawości, węsząc jakąś tajemniczą przyczynę tych konwulsyj, które miotały w tak dziwny sposób ich koleżanką.

Ksiądz Marek, uwiadomiony przez panią Gierczykiewicz o całem zajściu, otworzył szeroko oczy.

- W średnich wiekach - nazywano takie kobiety opętanemi!

Przełożona cofnęła się przerażona.

- Jakto? - ta dziewczyna jest... opętana. - Więc i ona wczoraj napadnięta nagle chęcią wykrzywiania swej twarzy, byłażby opętana?

- Comówił doktór? - zapytał Karmelita.

Przełożona wzruszyła ramionami.

- Siedział przy niej ze dwie godziny i zapisał jej masę lekarstw, nacierań zimną wodą i...

- Wszystko leki ciała - przerwał gwałtownie ksiądz - a duch, duch, który tu najwięcej cierpi, który się buntuje w swej bezecnej pysze, o tym duchu zapominacie zupełnie!

Lecz przełożona postanowiła zrzucić teraz cały ciężar ze swej piersi.

- To jeszcze nie wszystko, księże katechecie - wyrzekła pospiesznie - doktór powiedział, że... jedynym środkiem zaradczym jest... wydać tę dziewczynę zamąż!...

Twarz księdza pociemniała.

- A co? - zawołał tryumfalnie - czyż nie miałem słuszności. Ciało! ciało opętane pożądaniem zmysłowem ciska się w plugawem uniesieniu. A

przecież zdawało mi się, że już łaska boża spływa choć w części na tę istotę. Były chwile nie zupełnego tryumfu, lecz jakiejś chęci garnięcia się do Boga! Lekarza tego usunąć należy - usunąć koniecznie. Jeżeli lekarstwa potrzebne, zwykły lekarz domowy wystarczy. Domagam się tego koniecznie!

- Wypełnię ten rozkaz z chęcią, ojcze Marku, tembardziej, że i na mnie lekarz ten dziwne robi wrażenie!...

- A jednak chciałaś pani słuchać rad jego - ta lekcya hygieny...

Purpura oblała policzki przełożonej.

- Lękałam się o ich zdrowie. Chciałam dać im niektóre wskazówki... ta śmierć Józi...

Karmelita wzruszył ramionami.

- Ludzie umierają, bo ciało na to przeznaczone. Dusza jedynie jest nieśmiertelną. O jej hygienę dbać należy. Ciało winno iść na jej usługi, a nie przewodniczyć nad nią. Przyślij mi pani Stasię i zastosuj się we wszystkiem do moich wskazówek.

Gwozdecki nie powrócił już więcej na pensyę. Grzecznym bilecikiem przełożona podziękowała mu za dalsze wizyty - nie tłómacząc się nawet z tego kroku.

W głębi duszy Gierczykiewiczowa miała jakąś głuchą urazę do tego człowieka, który na chwilę obudził w niej jakieś nowe porywy, ukazał inne szlaki niż te, któremi kroczyła.

Teraz - zdawało się jej, że popełniła jakąś niewłaściwość, jednem słowem, że się skompromitowała w oczach księdza Marka i całej pensyi - owym sławnym wykładem hygieny. Nie chcąc się przyznać do własnej ograniczoności, waliła winę na barki doktora. Ten ostatni - szczerze Stasią zajęty, usiłował kilkakrotnie zbliżyć się do niej - ale napróżno.

Pani Gierczykiewicz, ksiądz Marek, policya dam-opiekunek - wszystko czuwało, aby nie dopuścić do ponownego zbliżenia. We Franku miał tylko Gwozdecki gorliwego sprzymierzeńca. Chłopak instynktem zwierzęcia przeczuwał w Gwozdeckim gorliwego Stasi przyjaciela i w ów pamiętny wieczór, odsłoniwszy lekarzowi całą grozę pensyjnych stosunków, ukazawszy "Przedpiekle" w pełnem oświetleniu, oddał się cały duszą i sercem na usługi lekarza.

Gwozdecki, wróciwszy do domu, nie mógł się otrząsnąć z wrażenia, jakie wywarła na nim ta biedna, zmęczona atakiem dziewczyna. Coś

słodkiego napełniało teraz całą jego istotę, myślą ciągle wracał do jej białego, pensyonarskiego łóżka.

Co robi? o czem teraz myśli?czy jeszcze o Rysiu i o jego zdradzie? Franek mu wszystko opowiedział, nie tając żadnego szczegółu. Widział, że dziewczę to, mimo pozornej ohydy było bez skazy prawie i całe płonęło naturalną w tym wieku żądzą wypełnienia przeznaczenia swego.

Dlatego - gdy mówił do pani Gierczykiewicz: "należy ją wydać zamąż" - mówił to głosem naturalnym. Według niego należało, aby to przepyszne drzewo, rozwinięte zupełnie, zaczęło już rodzić owoce. Inaczej - drzewo po wielu walkach uschnąćby musiało.

Lecz napróżno usiłował się zbliżyć do Stasi, była teraz pilnie strzeżoną. Kilkakrotnie widział ją przechodzącą wraz z innemi panienkami. Szła na samym końcu szeregu, prowadząc pod rękę jedną z dam-opiekunek, blada i znękana. Wydawała mu się bardzo smutną i moralnie zgnębioną. Sine obwódki koło oczów także niepokoiły go niemało. Wlokła za sobą nogi raczej, aniżeli szła chętnie. Chwilami pod skórą przemykał kurcz nerwowy. Choroba widocznie czyniła dalsze postępy.

Zawiadomiony przez Franka o chwili spaceru pensyonarek, wysuwał się cicho ze swego gabinetu, i szedł za całym szeregiem tych milczących dziewczyn, których ciemne kapelusze migały w cieniu kamienic jak skrzydła nietoperzy. Czuł całą śmieszność swego postępowania, włócząc się tak za tą pensyonarką ustronnemi uliczkami; nieraz - powróciwszy do domu, tłómaczył sobie, że Stasia nie jest niczem więcej, tylko szkieletem porosłym ciałem... Napróżno! - dziewczyna ta wpiła mu się w krew; kaskada jedwabnych włosów dłonie mu łechtała. Po za pacyentką wyłoniła się kobieta, doskonała, porywająca - wabiąca tym o ziemię ją rzucającym żarem.

Raz jeden wyminął Stasię i ukłoniwszy się jej, spojrzał bystro w oczy.

Ona - zarumieniła się cała i z nieśmiałym uśmiechem ukłon mu oddała. Kilkakrotnie prosiła pani Gierczykiewicz, aby pozwoliła jej leczyć się stale u Gwozdeckiego. Odmówiono jej, nie podając powodu. Stary lekarz zapisał jej pigułki Blancarda i chodzenie po ganku. Pigułki wyrzucała za okno, wiedząc, że jej nie będą pomocne. Wszakże Józia brała je do ostatniej chwili! Pocóż z nią miała się powtórzyć ta sama komedya?

Wspomnienie tego ataku było teraz dla Stasi rzeczą niezmiernie uciążliwą. Pamiętała dokładnie upadek swój na ziemię, a potem przebudzenie w sypialni. Przykrość tego wspomnienia osładzało

wspomnienie pięknej, męzkiej twarzy, pochylonej nad jej łóżkiem. Mężczyzna ten mówił, że jest jej przyjacielem i że się zajmie jej losem. Mówił, a ona słuchała, bo głos jego do snu ją kołysał...

Lecz - nie dozwolono im się widzieć więcej. Rozdzielono ich rodzącą się przyjaźń. Stasia poczuła się znów sama, opuszczona, bez dachu nad głową. Przytem osłabienie jej wzrastało z każdą chwilą. Teraz - ciągle czuła tysiące mrówek, przebiegających pod skórą. Wycierała się zimną wodą, lecz mrówki te wracały z coraz większą gwałtownością, doprowadzając ją do ostatniego stopnia rozdrażnienia.

W takim stanie moralnym i fizycznym Stasia po raz pierwszy od chwili ataku uklękła u stopni konfesyonału. Wśród ciszykościelnej rozległ się łagodny szept księdza Marka. W prostych wzruszających słowach wzbudził w jej roztkliwionej wyobraźni obraz Maryi, czekającej na swą zbłąkaną córkę. Potem, milcząc, wysłuchał, jak ze łzami w oczach dziewczę przyznało się do swej miłości dla Rysia i jego zdrady, którą myślała, że życiem przepłaci. Ksiądz skorzystał z tej sposobności, aby dać jej namacalny obraz niestałości i - zapuszczając sondę w zbolałe serce, przywodził jej na pamięć swe dawne nauki. Stasia doznała ulgi! Sądziła, że podobne wyznanie sprowadzi na jej głowę gromy potępienia - tymczasem łagodny szept księdza i obraz Maryi, oczekującej na nią wśród bzów i lilii, otworzyły przed nią jakiś szeroki, jasny horyzont.

Gdy odeszła od konfesyonału, wbiegła do kaplicy, w której wisiała Matka Boża Murilla, cała biała wśród białych obłoków; Stasia upadła na kolana, szepcąc modlitwy. Spokój kaplicy pogrążonej w półcieniu chłodził jej rozpalone czoło. Białe lilie na ołtarzu słodką woń wydzielały. Stasi na jedną chwilę przesunęła się przez głowę myśl, że już raz w życiu doznała podobnego ukojenia. Było to w ów pamiętny wieczór, gdy Gwozdecki, położywszy dłoń swą na jej czole, ofiarowywał swą przyjaźń. Lecz szybko odsunęła myśl taką. Były to myśli światowe, chęci zdrożne, które jedynie łzy i rozpacz za sobą prowadzą. Dopóki miłość jej życie złociła, opierała się jeszcze słowom księdza Marka; lecz teraz, gdy serce jej jest tylko jedną wielką raną... mój Boże, wie już, co myśleć o szczęściu...

I powoli - powoli cała przesiąkać zaczyna istnieniem duchowem, okłamując w ten sposób ból, przygłuszając chorobę. Sądzi, że nawałem szeptanych pacierzy napełni pustkę w sercu i ten jakiś dziwny chłód, który ją pod czaszką ziębi i zasnąć nie daje. Chwilami bije głową o ziemię, chcąc w ten sposób spędzić krew i rozgrzać tę bryłę lodową wskutek rozpaczy powstałą. Lecz napróżno mówi: "a słowo stało się

ciałem!" - uczucie zimna i pustki trwa ciągle. Coś jej pod czaszką zamarzło i najgorętsza modlitwa tego rozgrzać nie zdoła. Teraz gdy ksiądz Marek mówi jej o życiu klasztornem, nie wzdryga się, nie wstrząsa. Żadna postać mężczyzny nie zakłóca wtedy spokoju jej myśli. Klasztor zaczyna jej się objawiać jako cichy przybytek modlitw i szczęśliwości wszelakiej.

Jak wszystkie dziewczęta po utracie pierwszej miłości marzą o habicie, tak samo i ona zaczyna płonąć żądzą dostania się za klasztorną kratę. Nie mówi o tem nikomu, nawet przed księdzem Markiem żądania swego wyjawić nie śmie, lecz teraz zasypia, cała pod wrażeniem mistycznych objawień błogosławionej Małgorzaty Alacoq, której żywot czyta z najwyższą rozkoszą. Glozę św. Teresy umie na pamięć. "Naśladowanie Chrystusa nosi przy sobie w kieszeni fartuszka. Całą miłość, jaką jej wspaniałe i doskonale rozwinięte ciało jest przepełnione, pragnie ześrodkować w samym tylko Bogu. Skłonność do dewocyi, jaką mają wszystkie, nawet najbardziej zmysłowe kobiety, zaczynawydostawać się z niej z nadzwyczajną szybkością. Wszyscy są tem niezmiernie zdumieni.

Stasia! oporna Stasia!... ta wieczna przekora pensyjna, walczy teraz o lepsze z dziećmi Maryi pod względem wykonywania praktyk religijnych.

Chodzi cicho, miarowym, kocim krokiem, a ręce które pielęgnować zupełnie zaprzestała, trzyma złożone na piersiach, na wzór zwykłego składania rąk zakonnic.

Mówi także zmienionym, przyciszonym głosem, pochyla się przytem, tak jak u kratek konfesyonału.

Ksiądz Marek tryumfuje!

Tryumf jego nie jest wszakże doskonałym. Radość tę zamąca mu myśl, że Stasia nie z dobrej woli zrezygnowała "ze świata i spraw jego". Zdrada to mężczyzny rzuciła ją pod stopy konfesyonału i kazała szukać ulgi i pociechy w religii. W każdym razie jednak zwycięstwo to jest wspaniałe i serce księdza dumą przepełniające.

Chwilami jeszcze nieznaczne iskierki buntu wstrząsają duszą dziewczyny. Cały żywot błogosławionej Małgorzaty jest jednym, wielkim romansem mistycznym, mającym w sobie przedsmaki małżeńskich rozkoszy, ekstaza św. Teresy potrąca ciągle o tę miłość planującą w eterycznych przestworzach. Dalej "Naśladowanie Chzystusa" podsuwa pod oczy Stasi tego rodzalu zdania:

"Nic nie jest słodszego jak miłość, nic nie zrówna jej w sile, w

doskonałości, w rozkoszy; nic niema bardziej zachwycającego i lepszego na niebie i ziemi, bo miłość rodzi się z Boga i w Bogu tylko spoczywać może!"...

Ksiądz Marek tłómaczył Stasi, że miłość odnosi się do Boga i jego doskonałej istoty, lecz były chwile, w których Stasi coś z piersi wyrywało się ku wspomnieniom Rysia i całej tej sielance w dziecięcym wieku zaczętej. Nie był to Ryś w całem tego słowa znaczeniu, to widmo, zatruwające spokój modlącej się dziewczyny, był to... mężczyzna to zwierzę wstrętne, a jednak tyle dla kobiet uroku mające, ten przedmiot miłości we łzach zdrady skąpany, ten sęp Prometeusza wciąż z jednaką siłą szarpiący bok rozraniony!

Wtedy porywała się Stasia jak szalona, odpychając cisnące się ku niej widmo miłosne i padała na zimną posadzkę kościoła, wołając:

- Tobie jednemu, Boże, oddaję serce moje! duch mój kochać Ciebie jedynie pragnie!... Ciebie! Ciebie tylko!

Duch!

A ciało?...

Nie chciała wiedzieć o niem w tej ekstazie mistycznej. Piękność, z której dawniej była tak dumna, zdała się jej być nieznośnym ciężarem. Do czego posłużyła jej ta uroda, którą pani Gierczykiewicz narzucała ludziom w sztucznem oświetleniu żywych obrazów i baletowych spódnic? Nie za jej to przyczyną przeszła tyle chwil bolesnych, tyle zawodów i serdecznego udręczenia? Dawniej z prawdziwą rozkoszą studyowała rozwój stopniowy swego dziewiczego ciała; każda linia zaokrąglona budziła w niej wrażenie estetycznego piękna. Często zapominała się przed wielkiem lustrem, zdobiącem ściany saloniku, aby wpatrywać się w spadek swych ramion lub w linię bioder. Dziś z coraz bardziej wzrastającym wstrętem odwracała się od siebie samej, nie mogąc chwilami znieść swej skóry, jakby znienawidzonej i zbyt ciasnej sukni. Jakaś druga istota zamieszkała w niej, istota sucha jak staradewotka, nie mogąca znieść pełnych form i ciepłego, różowego ciała. Dziecinne strachy powróciły jej teraz przy zmianie bielizny, na chwilę nawet nie chciała pozostać nagą, lękając się zobaczyć pełne swe członki w ostrem świetle porannego słońca. Kąpała się w ubraniu z oczyma wzniesionemi, a gdy wypadkiem ręce jej dotknęły różowej powierzchni ciała, drgała jakby pod dotknięciem wstrętnego gadu.

Fizyczne swe dolegliwości znosiła z coraz większą radością, ciesząc się

z bólów głowy, które ją prześladowały dniami i nocami całemi. Czuła teraz poprostu żelazną obręcz, zaciskającą się dokoła czaszki. Często, w nocy, zrywała się gwałtownie, zdawało się jej, że żelazo obręczy rozpalone zostało do czerwoności i kaleczy jej skronie. Bezustanne nudności prześladowały ją, szczególniej za obudzeniem się, uczucie osłabienia i niemocy w lędźwiach i krzyżu wzrastało z dniem każdym. Szczególniej gdy klęczała na modlitwie, ostre noże przeszywały jej biodra. Przymykała wtedy oczy, oczekując powtórzenia bólu; sprawiało jej to rozkosz, że ciało, któremu hołdowała, cierpiało tak dotkliwie.

Przestała jeść, ograniczając się na koniecznem pożywieniu. Skoro nalegano na nią, aby jadła cokolwiek więcej, zacinała usta z grymasem, właściwym kobietom dotkniętym histeryą. Analizowała z przyjemnością męczarnię głodu i wciągała w siebie woń potraw dla większego rozdrażnienia żołądka.

Czasem jednak, gdy nikt nie widział, chwytała łapczywie pożywienie i połykała, dławiąc się i krztusząc. Chudła i czerniała, a ciało jej traciło stopniowo sprężystość i wdzięk młodości. W oczach jej palił się jakiś ogień, a powieki nabierały ołowianej barwy. Zamyślała się ciągle i wtedy patrzyła w jeden punkt błędnemi zupełnie oczami. W snach trapiły ją potworne widziadła, to znów z którą z błogosławionych dziewic błądziła w sferze najwyższych rozkoszy. Budziła się często, oblana potem, z uczuciem zmęczenia we wszystkich członkach. Ciężar stufuntowy przygniatał jej ciało. W ciszy nocnej słyszała ciągle jakieś szmery i widziała niepochwytne cienie. Modliła się wtedy gorąco, nie śmiąc nawet obetrzeć potu, płynącego ze skroni.

Mówiła "Wieczny odpoczynek racz im dać Panie!", oczekując ciągle na zjawienie się jakiegoś ducha, którego obecność czuła w pokoju. Potem dzień cały krążyła milcząca, wyczerpana bojaźnią, strwożona nad wyraz wszelki.

Zachowanie się jej dziwaczne, bladość, wzrastająca dewocya, zwróciły uwagę wszystkich. Już swym histerycznym atakiem stała się niezmiernie interesującą w oczach panien. Przytem rozkaz księdza Marka, aby przy modlitwach dodano jeszcze jedno "Zdrowaś" za duszę "zbłąkaną", podniósł Stasię do szczytu bohaterstwa. Panienki patrzyły teraz na nią z pewnym rodzajem szacunku.

Opętana!

Połowa tych dziewczyn nie wierzyła właściwie w opętanie. Domyślały się raczej jakiegoś zawodu miłosnego, który Stasię w taki stan

rozdrażnienia wpędził. Komentowały rozmaicie, posądzając Mystkowskiego i Melanię o zawiązanie intrygi miłosnej. Atak byłby wtedy usprawiedliwiony wybuchem zazdrości. Lecz wprędce porzuciły podobne przypuszczenia. Mystkowski zdawał się głęboko interesować chorobą Stasi i zmianą, zaszłą w jej usposobieniu. Czatował na nią bezustannie, pragnąc spotkać się sam na sam ze swoją uczennicą. Napróżno! Melania jakduch furyą miłości trapiony zjawiała się wszędzie, zawsze poza nim, narzucając mu swe różowe kokardy i płaską postać starej panny. On zgrzytał zębami z wściekłości, czując, że teraz albo nigdy musi wykonać krok stanowczy i posiąść pieniądze razem z dziewczyną. Czuł, że wszechpotężny wróg staje pomiędzy nim a tem dzieckiem, które tyle lat urabiał na swoją modłę, wszczepiając w nią jad histeryczny za pomocą kaskady gam i omdlewających "nokturnów. Dziś broń jego własna ku niemu się zwracała. Histerya, ogarniając dziewczynę, wyrywała ją z objęć mężczyzny i gnała za kraty klasztorne.

Jak gracz, który wszystko postawił na jedną kartę, tak Mystkowski postanowił w jednej chwili zakończyć tę sprawę: shańbić Stasię i powlec ją do ołtarza!

Lecz między nim a nią, oprócz olbrzymiej zapory, którą wznosiła ręka karmelity, stawała jeszcze Melania, stawał jeszcze Franek, czuwający ciągle jak pies wierny nad ubóstwianą przez siebie dziewczyną. Pozbyć się tych dwojga należało za jakąkolwiek cenę i pozostać ze Stasią choćby kwadrans tylko! Teraz lekcye muzyki wlokły się leniwie, z przerwami. Stasia czuła coraz większy wstręt w tem bezpośredniem zetknięciu się z mężczyzną, który pierwszym pocałunkiem swoim zbudził w niej dreszcz miłosnych rozkoszy. Przejęta cała uduchowieniem swej istoty, przesiąknięta kadzidłem kościelnem, z trwogą czuła obok siebie to męzkie, silne, muskularne ciało mężczyzny, którego oddech przyprawiał ją teraz o nudności.

Odwracała głowę, odsuwała się jak najdalej od kolan Mystkowskiego, szukających jej nóg pod pudłem fortepianu. Gdy, poprawiając jej "palcowanie" chwytał swą muskularną, ciepłą ręką jej wychudłe palce, ona wstrząsała się cała, przycinając zębami wargi.

Mystkowski dostrzegł jej poruszenia, instynktem odczuł wstręt, jaki w dziewczynie teraz wzbudzał i wściekłość wstrząsnęła nim szalona. Jakto? - ona? - która w ręku jego była powolnem i posłusznem narzędziem, która, opierając głowę o klawiaturę, zdawała się wyczekiwać jego pocałunków, która, schodząc z estrady, cała rozpromieniona od oklasków

i uwielbiających ją spojrzeń publiczności, szukała jego ręki, teraz odsuwa się z odrazą i siedzi zdala od niego sztywna, chmurna, z ramionami szpiczasto zarysowującemi się pod tkaniną sukni - i jeszcze gotowa schronić się przed nim za kratę? Nie, tak być nie może! to musi się skończyć, to się skończyć powinno!

Tymczasem ksiądz Marek, spotykając nauczyciela muzyki, skłaniał nisko głowę, cały przejęty na pozór pokorą chrześcijańską. Tryumfował jednak teraz, czując, że duchem swym pokonał to wspaniałe ciało chłopa, które mu przedtem imponowało. Mystkowski skłaniał również głowę, zaciskając również pięści. Nie miał nigdy głęboko wpojonej wiary, a teraz, dorwawszy się niby do "światła", chłop ten negował i pluł na wszystko. Habit Karmelity doprowadzał go do wściekłości. Była to ciemna plama na jego jasnej na pozór przyszłości, plama niwecząca wszystkie jego plany.

O! z jakąż rozkoszą "plamę" tę obróciłby w puch, zgniótł jednem poruszeniem! Ale napróżno! Karmelita zjawiał się ciągle, niewzruszony, nieubłagany, niszczący wszystko, coMystkowski lat tyle z taką subtelnością prowadził.

I znów duch zabijał ciało!...

Teraz Stasia zaczęła znów nadawać "ton" całej pensyi. Tak jak dawniej naśladowano ją w ufryzowaniu grzywki, zawiązaniu fru-fru lub upięciu sukni, tak samo teraz dziewczyny te, widząc Stasię oddającą się z chorobliwym zapałem praktykom religijnym, zaczęły modlić się jeszcze żarliwiej i przesadzać w postach i uwielbieniach Maryi. Stasia szukała ulgi i ukojenia swych rozszalałych nerwów w ciszy kościołów i ciasnocie konfesyonału, koleżanki jej przeciwnie, denerwowały się coraz więcej tem, czem ona się uspakajała.

Ksiądz Marek, przerażony tym nagłym obłędem dewocyi, napróżno starał się zaprowadzić jaki taki ład w egzaltujących się umysłach dziewczyn; w coraz większe ekstazy pogrążone, kąpały się w pobożności i chęci udoskonalenia ducha a poskromienia ciała. Był to owczy popęd, tak często napadający gromady kobiet, zamknięte w szpitalnych lub klasztornych murach. Małpia strona kobiecej natury wybuchnęła w całej pełni. Zaraza dewocyi przepełniała cały lokal pensyjny i nękała te nierozwinięte ciała, dręczące się w krytycznej chwili rozwoju. Jadły mało, ku wielkiej radości Franki, która teraz, opuszczona zupełnie przez swego męża, pociechy w szeptaniu pacierzy i zbieraniu pieniędzy szukała. Pomiędzy tym całym tłu mem rozmodlonych dziewczyn, noszących ślady

histerycznego obłędu pod siniejącemi powiekami, kręciła się pani Gierczykiewicz, zupełnie zbita z tropu, nie wiedząc sama, co począć w tej atmosferze litanij i tygodniowych komunij. Dla przykładu musiała iść za prądem ogarniającym całą pensyę, lecz coraz częściej zaczynała zaglądać pod łóżko - pod którem przykryty ścierką i starą krynoliną leżał jej nieśmiertelny Juliusz.

Nie! stanowczo, wdowa po profesorze nie mogła się wyrzec swoich bogów, które lat tyle czciła!... Nieraz w ciszy nocnej znów otwierała ukryte głęboko książki i poprawiając na głowie czepek, szeptała:

"Słysząc, że ściany płaczą coraz głośniej,

Cała się szatą okryła zazdrośniej

I wszystko oczom ciekawym ukradła.

I jeszcze ręce skrzyżowane kładła

Na alabastry widne... choć zakryte..."

Z westchnieniem ciężkiem pani Gierczykiewicz zamykała książkę i naciągała watowaną kołdrę na "alabastry widne... choć zakryte".

He! hej! gdzie to się podziały te dobre czasy, gdy dozwolono jej pływać w eterach fantazyi i wieść w nie całe legiony panien rozmarzonych, rozkochanych i tak pięknie deklamujących utwory Juliusza! Dziś monotonny głos litanii śpiewanej w sypialni kołysze do snu twórcę "Balladyny", ukrytego zamiast pod baldachimem liści, pod fałdami starej krynoliny!

I w głębi duszy pani Gierczykiewicz czuje żal do księdza Marka za poniżenie tak srogie jej ideału. Chwilami porywa ją chęć wybuchnąć spazmatycznym płaczem i, porwawszy biust Juliusza, uciec z tej klasztornej atmosfery. Ksiądz Marek aprobował w literaturze jedynie epokę scholastyczną, suchą, smutną - jak żywot mnicha, kreślącego kroniki ówczesne.

Pani Gierczykiewicz była na wskroś romantyczną, zgodziłaby się wreszcie trochę na klasycyzm; - "Sielanki" Szymonowicza wywoływały uśmiech pobłażliwości, lecz "Kroniki" Gallusa, Kadłubka, Baszkona - trwogą ją przejmowały. Usuwała się teraz o ile możności od stycznościz pannami; choroba Stasi i nerwowe kurcze twarzy, które ona bezwiednie naśladować zaczęła, przeraziły ją do najwyższego stopnia.

Czuła, że jakaś katastrofa, bezrządem i anarchią sprowadzana lat tyle, wisi w powietrzu. Czuła to - ale równocześnie pojmowała, że zaradzić

złemu nie jest w stanie. Cały ten tłum dzieci powierzonych jej opiece, a błąkających się wśród manowców, przerażał ją. Wolała się usuwać - gdyż obawiała się, aby tłum ten dotknięty fanatyzmem, nie porwał jej za sobą. Żar religii sztucznie w niej rozniecony, wystygał - pozostawiając ją niezdecydowaną wśród ruin wszystkich swych przekonań.

Jedna Melania tylko buntowała się ciągle - nosząc swe różowe kokardy i chęć posiadania męża wśród całej zgrai małych i starych dewotek. Chodziła wprawdzie do kościoła, modliła się i spowiadała, lecz czyniła to wszystko z przymusem, jedynie w chęci niestracenia miejsca. Gdy ksiądz Marek wpatrywał się w nią bystro swemi przenikliwemi oczami - ona spuszczała oczy i schylała głowę; lecz serce jej wrzało wielką niechęcią.

Na jednym tylko punkcie solidaryzowała się z Karmelitą.

Punktem tym była Stasia.

Dewocya tej ostatniej odsuwała dziewczynę od Mystkowskiego, to było jedynem marzeniem Melanii. Całemi siłami popychała Stasię w żar religijny, ułatwiała jej praktyki, ba! nawet zaczęła wysławiać bogobojność dziewczyny. Z ukrytą radością patrzyła na postępy obłędu, jaki chwytał w swe szpony umysł Stasi, i na całe zniszczenie jej piękności, które powoli robiło coraz większe postępy.

Od kilku dni - Melania - wpadła w brylantowy humor. Biegała z klasy do klasy, uśmiechając się do pogrążonych w "rozmyślaniu" panien. Dla Stasi kupiła nowy parawan do odprawiania rekolekcyj, gdyż panny, na wzór zakonnic, odprawiały rekolekcye obwiedzione parawanami, które od czasu do czasu upadały z łoskotem na ziemię, ukazując drzemiącą wśród stosu książek - pokutnicę!

Powodem radości Melanii była okoliczność, że Mystkowski od pewnego czasu zmienił taktykę postępowania. Na Stasię zdawał się nie zwracać uwagi, owszem, traktował ją niedbale, niegrzecznie - pogardliwie niemal. Natomiast wszystkie swoje względy zwrócił ku Melanii, która z bijącem sercem i wypiekami na twarzy, przyjmowała jego grzeczności, nie śmiejąc wierzyć swemu szczęściu. Nadzieja wstąpiła w jej duszę. Wytrwała jej miłość - miała być uwieńczoną nareszcie! Malowała teraz brwi węglem i nacierała się magnoliną. Suknie jej były przesiąknięte wonią tanich perfum, które wzbudzały mdłości w Mystkowskim. Lecz on wytrwale szedł do celu. Usypiał pozorną miłością oko Argusa - Melanii, aby posiąść skarb - Stasię. Spryt chłopski podyktował mu tego rodzaju manewr. Na powodzenie liczył w zupełności.

Tak stały rzeczy przy końcu zimy, z początkiem wiosny. Ciepłe wyziewy wydobywały się z ziemi i ciał ludzkich. Cała atmosfera była przesiąknięta wonią kiełkujących ziół i wonią... miłości. Rozmodlone dziewczyny ze Stasią na czele, czuły się nad wyraz wszelki zaniepokojone tą balsamiczną wilgocią, która nawet w ciasną studnię wpadała. Podniecone, zarumienione, doświadczały dziwnych objawów dreszczyi niepokoju. Starsze chodziły jak błędne, śpiąc z otwartemi oczami, to znów zrywając się, jakby za dotknięciem rozpalonych pochodni. Dławiła je chęć krzyczeć, krzyczeć strasznie - lub wybiegłszy na pole biedz, biedz bez pamięci aż do zupełnego wyczerpania sił. Tymczasem - przeciążały się modlitwami - odprawiając nowennę do Zwiastowania panny Maryi, nowennę długą i niezmiernie utrudzającą.

Od kilku dni Stasia czuła szalony zawrót głowy i szum w uszach, którego się pozbyć nie mogła. Nie pochodziło to wszakże ze zbytku krwi, bo dziewczyna teraz bardziej podobna była do szkieletu aniżeli do zdrowej uśmiechniętej Stasi, którą dwa lata temu podziwiano, jako Agarę lub Rebekę. Woskowa bladość powlekła jej wychudłą twarzyczkę a ręce zimne pokryły się siatką żyłek. Miała już zupełny wygląd tych fanatycznych zakonnic, biczujących w cieniu swe wychudłe, wyniszczone członki. Zaszczytne imię "świątobliwej" - jakie jej nadano, zobowiązywało ją do trzymania się w ciągłych karbach i bezustannej prywacyi. Posty, a potem właściwy przy histeryi wstręt do jedzenia, podkopały jej silną budowę i wyniszczyły ją zupełnie. Długie czuwanie w nocy - wstawanie równo ze świtem, niespokojne sny, - dopełniły reszty. Idąc, Stasia chwiała się a ręce jej drżały. Nerwowe bóle w mięśniach, dokuczały jej coraz więcej. Klatka piersiowa zapadła, gors spłaszczył się, całe ciało obwisło.

Teraz - napadały ją chorobliwe zachcianki jedzenia rzeczy dziwacznych, wstrętnych. Gryzła szkło i nie łykając znajdowała dziwną rozkosz w kaleczeniu sobie warg i dziąseł. Połknęła igłę i powoli przyzwyczaiła się do przełykania większej ilości tychże. Znalazła szybko naśladowniczki. Pensyonarki utworzyły rodzaj sportu z łykania igieł. Niektóre dochodziły do zdumiewających rezultatów. Igły te znikały w ciałach dziewcząt, gromadząc się później pod skórą. Niektóre przełykały powietrze - inne jadły trociny lub ziemię. Niektóre wbijały sobie szpilki za paznogcie, lub kaleczyły się scyzorykami. Jedna z dziewczyn wyrywała sobie powoli, systematycznie włosy z głowy, nie krzywiąc się nawet.

Szał religijny doszedł także do kulminacyjnego punktu. Zapach fiołków przepełniał sypialnię. Statua Maryi ginęła prawie w powodzi tego

ciemnego kwiecia. Rozmaite świecidła, broszki, korale, pierścionki zwieszały się na tasiemkach u stóp posągu. Były to vota panien. Teraz - nie zbierano już składek na prezenty imieninowe. Wszystko co było własnością pensyonarek, składano na ołtarzu Maryi...

Pewnej wiosennej soboty, w wigilię Zwiastowania, pensyonarki klęczały rzędem pod posągiem Maryi, odmawiając modlitwy wieczorne. Łagodny blask błękitnej lampy zawieszonej u stropu, oblewał kornie schylone głowy dziewczęce. W samym środku klęczała Stasia, bledsza niż zwykle, z szeroko rozwartemi oczyma. Od samego rana czuła, że dzieje się z nią coś niezwykłego. Skóra na całem ciele paliła ją w nieopisany sposób, szczęki mimowoli zaciskały się konwulsyjnie, na karku, tuż pod włosami, czuła straszne rozdrażnienie podskórne, którego się pozbyć nie była w stanie. Płacz ją dławił, ten płacz tak długo powstrzymywany. Robiła jednak wszelkie możliwe wysiłki, aby nie wybuchnąćgwałtownie. Wpijała paznogcie w ciało i powtarzając - "módl się za nami!" - wlepiała oczy w białą postać Maryi.

Ciepłe, wiosenne powietrze mieszało się z odurzającą wonią fiołków. Monotonny głos Melanii czytającej bez przekonania litanię, spadał jak szmer oddalonej kaskady i działał denerwująco. Pobladłe, wycieńczone a podniecone klęczały szeregi dziewcząt, ekscytując się coraz więcej. Niejednej łzy cisnęły się do oczów, łkanie rozpierało piersi... Jakiś nieokreślony smutek i egzaltacya przepełniały tę nocną ciszę. Znużone dziewięciodniową nowenną, dziewczyny poddawały się miękkiemu rozrzewnieniu. Czerwone płaty migały im przed oczami...

Tymczasem Stasia, wpatrzona ciągle w posąg Maryi, natężała umysł, chcąc pochwycić jakąś nić przewodnią w labiryncie myśli, w którym się plątała. Od dni kilku wyznała wreszcie księdzu Markowi swe zamiary. Wyraz "klasztor" wybiegł z jej ust wśród cienia konfesyonału. Ksiądz milczał chwilę, ukryty po za stułą, poczem głosem łagodnym począł upominać dziewczynę, aby działała rozsądnie i z zastanowieniem. Ona - nieprzytomna prawie, zapewniała go, iż gruntownie zbadała swe usposobienie. Ksiądz radził nie naglić i czekać łaski Bożej, jakiegoś znaku z nieba, któryby potwierdził jej zamiary.

Stasia odeszła od konfesyonału niezadowolona. Zapewne sądziła, iż ksiądz Marek z większą radością przyjmie jej słowa. Chciała podniety, zachęcenia - znalazła zimną i spokojną radę. Gdyby się zastanowiła lepiej, znalazłaby różne rzeczy, lecz ona - sądziła pobieżnie, nerwowo.

I teraz klęczy cała wzburzona powtarzając machinalnie słowa litanii, co

chwila pociera ręką kark i głowę. Z uporem najwyższym oczekuje cudu, objawienia - tego znaku ze strony Boga, który ją wrzuci po za kraty klasztorne. Karmiąc się ciągle legendami i objawieniami błogosławionej Małgorzaty, doszła do punktu pożądania podobnych objawień dla siebie samej. Z najwyższem natężeniem więc wpatruje się w marmurową twarz Maryi, oświetloną łagodnym, błękitnym blaskiem. Lecz posąg pozostaje nieruchomy na swym piedestale, patrząc białemi źrenicami w przestrzeń, bez śladu zainteresowania się walką, jaką toczy ze sobą wyniszczona postami i modlitwą dziewczyna.

W głębi duszy Stasi poczyna się rodzić jakiś bunt, jakaś głucha niechęć? Jakto? ona niesie w tej chwili na ofiarę wszystko, życie swoje, młodość, ciało, duszę; wszystko to składa u stóp Maryi - a Ona stoi tam niewzruszona, królując w swej białej szacie wśród powodzi fiołków i kaskady hyacyntów!...

I nic? nic? - ani znaku, ani skinienia, nic, coby rozświetliło drogę, jaką ma się udać? - czyż i tu jest Stasia zbyteczną, czyż i tu ma doznać zawodu?

Zawodu!

Jak sztylet przez mózg jej przelatuje znów wspomnienie Rysia. Chwila straszna, podczas której Stasia dowiedziała się o swem opuszczeniu, ożywa w niej z najwyższą dokładnością. Jakieś siwe oczy, spokojne, rozumne migają przed nią... nie pamięta już czyje! Wie tylko, że Ryś się żeni!... że cała jej pobożność była tylko fundamentem, na którym spokój swój budowała... Spogląda raz jeszcze ku posągowi, oszalała, żebrząc cudu, czegoś nadzwyczajnego...

Nic! nic!

Wtedy - z piersiStasi dobywa się znów ten straszny, histeryczny krzyk - ostry, jak gwizd lokomotywy, przeszywający powietare. Dziewczyna porywa się z ziemi, wypręża całe ciało, unosi się na palcach - poczem, okręciwszy się na pięcie, pada w konwulsyach na ziemię.

I nagle - jakby echo zbudzone, na krzyk Stasi odpowiada drugi krzyk podobny, potem trzeci i czwarty. Wreszcie krzyki te mieszają się w chór i oto kilkanaście dziewczyn wstaje, kręci się i pada, bijąc ciałami o podłogę. Jak zaraza szerzą się te konwulsye w szeregach zdenerwowanych dziewczyn. Te, które pozostały na nogach, wpatrują się w skłębione i wijące się koleżanki, obłąkanym wzrokiem.

Niektóre zaczynają szlochać spazmatycznie, inne jeszcze zasłaniają

oczy, drżąc całe, nie wstając z klęczek, ogłuszone krzykami, jakie się rozlegają dokoła.

Dziewczyny, dotknięte konwulsyami, wiją się ciągle w kontorsyach, gryząc swe ciało, rwąc na sobie ubranie. Krzyczą przytem urywane zdania, dławiąc się własnemi słowami, lub wypluwając je wraz z pianą. Jest to jeden kłębek nerwów, wijących, się, rozuzdanych, wypowiadających posłuszeństwo. Na ciemnem tle sukien błyska białość ciała, twarze powykrzywiane bielą się wśród gęstwiny rozplecionych włosów. Sypialnia cała przepełnia się krzykiem, jękami i histerycznym śmiechem. Nędza kobieca występuje w całej pełni, plaga prześladująca społeczeństwo ukazuje się w całej ohydzie. Zdenerwowanie matek, rozpusta i wyniszczenie ojców drga teraz olbrzymią skargą w powietrzu. Wielka newroza tryumfuje, dręcząc ciała tych dziewczyn, z których ma wyjść przyszłe pokolenie. Łona ich rzucają się w histerycznych drgawkach, te łona przeznaczone do tworzenia i wydawania nowych istot zbrojnych w siły i spokój do walki życiowej!

Po nad tą piekielną sarabandą przypominającą potępieńców Danta - unosi się biały posąg Maryi, tonącej w powodzi fiołków i bladych hiacyntów. Posąg ten, jeden spokojny, niewzruszony wśród całego tłumu oszalałych kobiet, ma w swej harmonijnej czystości wielki, niezaprzeczony majestat kobiecy. Z wyciągniętemi rękami kamienna statua Maryi patrzy białemi źrenicami w przestrzeń a u stóp jej bezprzytomne dziewczyny, porwane histerycznym szałem, pokutują nie za swoje winy...

* * *

- Więc sądzisz pani, że nic ci na świecie nie pozostało - prócz klasztornej kraty?

Stasia uniosła trochę głowę.

- Tak panie! - wyszeptała ledwo dosłyszalnym głosem.

Gwozdecki poprawił poduszkę, na której spoczywała głowa dziewczyny. Zawezwany w nocy przez zapłakanego Franka, który wpadł do niego jak bomba - pomimo poróżnienia się z przełożoną, pospieszył nieść pomoc chorym a zwłaszcza Stasi. Stary doktór gdzieś się zawieruszył, Franek odnaleźć go nie mógł - sprowadził więc znów Gwozdeckiego, wiedziony instynktem i przyjaźnią, jaką miał dla lekarza. Na progu pensyi przyjęła Gwozdeckiego pani Gierczykiewicz - rozszlochana, przerażona, w czepku na bakier i okryta kapą ściągniętą z łóżka. W lekarzu nie widziała w tej

chwili owego "niebezpiecznego" człowieka, według księdza Marka - wiedziała, że Gwozdecki uspokoił Stasię, gdy po raz pierwszy ataku dostała, za jakąkolwiek więc cenępragnęła, aby te ohydne krzyki, przepełniające cały lokal, ustały. Szybko więc porwała Gwozdeckiego za rękę i wepchnęła do sypialni. Panny leżały przeważnie na ziemi, ciągle nieprzytomne, podniecając się wzajemnie krzykami, jakie wydawały. Pomiędzy niemi biegała Melania i Franka, rozpinając staniki, nacierając skronie, aby się uspokoiły. One zaś z uporem, tylko histeryczkom właściwym, podwajały wrzaski, starając się przekrzyczeć jedna drugą.

Gwozdecki, jakkolwiek przyzwyczajony do rozmaitych widoków i objawów chorób kobiecych - wstrząsnął się na widok tych dzieci cierpiących tak gwałtownie. Dwie z nich zapadły już w odrętwienie i z szeroko rozwartemi źrenicami leżały, prezentując chude torsy źle rozwiniętych dziewcząt.

Lekarz szybko zarządził środki ratunku, każąc przedewszystkiem porozdzielać chore i poprzenosić każdą do osobnego pokoju. Sam, własnemi rękami, z pomocą Franka, brał po kolei nieprzytomne dziewczęta w ramiona i wynosił do ciemnych pokojów, każąc je słabo oświetlać. Gdy pochylił się nad Stasią, fala krwi uderzyła mu do głowy. Porwał ją na ręce i uniósł do najodleglejszego zakątka, jakby chcąc ją odgrodzić od reszty świata.

Wkrótce, spokój zapanował zupełny. Brom rozdzielony w silnych dozach uspakajał rozszalałe dziewczyny... Zasypiały, jęcząc i skarżąc się na swą niedolę. Pani Gierczykiewicz pochłaniała całe bryły cukru nasycone kroplami laurowemi a nawet Melania i Franka zażądały czegoś... na "uspokojenie".

Rozigrane nerwy powracały do normalnego stanu. Ciężka senność zapadła na pensyi. Gwozdecki - chodził od jednej dziewczyny do drugiej - dzieląc swe starania i pomoc z jakąś ojcowską troskliwością. Te biedne, delikatne, wychudzone dziewczęta litość w nim wzbudzały. Z trwogą spoglądał na ich pobladłe, zsiniałe twarze, drgające chwilami nerwowo. Smutek mu serce ściskał... widział przed sobą ruinę społeczeństwa, upadek i zanik stopniowy sił fizycznych człowieka. Na cóż się przydadzą odkrycia i zdobycze umysłowe, jeśli łona kobiet od dziecka histeryą wstrząsane, wyrzucać będą same niedonoszone płody, lub anemiczne, ohydne noworodki, skomlące i drżące bez piersi matczynej - łupy śmierci w chwili ożycia?!...

Gwozdecki zwrócił się teraz ku Stasi, leżącej w saloniku i zupełnie już

do przytomności doprowadzonej.

Atak, który przebyła dziewczyna, był niezmiernie silny i przeraził lekarza. Wyprężona w łuk, Stasia unosiła się czas jakiś po nad materacem szezlonga, wsparta na piętach i czubku głowy.

Ciało jej zdawało się zamieniać w drzewo, a oczy zasuwały się zupełnie za powieki. Staraniem lekarza jednak przyprowadzona do przytomności, nie zapadła w stan półsenny, lecz przeciwnie, uchwyciwszy kurczowo dłoń Gwozdeckiego, dozwoliła się unieść chęci mówienia, opowiadania o stanie swej duszy, wywnętrzenia się zupełnego. Był to także objaw chorobliwy, lecz Gwozdecki skwapliwie pochwycił tę dobrą chwilę, dozwalającą mu pomówić z ukochaną przez siebie dziewczyną swobodnie i bez świadków.

Jego otwarta, poczciwa twarz budziła wielkie w Stasi zaufanie. Przytem coś ją ciągnęło do tego człowieka. Co? - nie mogła na razie odpowiedzieć sobie na to pytanie. Lecz pod wpływem rozdrażnienia, wyznała mu swój projekt wstąpienia do klasztoru. Onwpatrzył się w nią uważnie i głosem lekko wzruszonym, lecz przekonywającym, mówić począł:

- Chcesz pani wstąpić do klasztoru, mówiąc, że nie znasz innego punktu wyjścia. Dobrze! - lecz pierwej pozwól, że ja - jako lekarz twego ciała - zmuszony będę zwrócić ci uwagę, iż w klasztorze grozi ci obłąkanie i śmierć w męczarniach straszliwych...

Stasia uniosła głowę i wpatrzyła się w Gwozdeckiego szeroko rozwartemi oczami.

- Jesteś pani kobietą w całem słowa tego znaczeniu - ciągnął dalej lekarz - kobietą doskonale uformowaną, zbudowaną na matkę kilkorga dzieci i na gorącą kochankę dla tego, który cię posiędzie, czy to jako mąż, czy w jakikolwiek mniej legalny sposób. O! nie cofaj pani ręki... to, co ci mówię, winno nie zrażać cię ku mnie, lecz przeciwnie, rozświetlić ciemności twego umysłu. Temperament twój domaga się gwałtownie wypełnienia całego przeznaczenia, wszystkich obowiązków, do jakich stworzoną zostałaś. Temperament taki, źle pokierowany, daje albo rozpustę, albo obłęd... Z oczów twoich widzę, że życie nie ma dla ciebie tajemnic. Wiesz wszystko, biedne dziecię! wiesz zbyt wcześnie i przez to rozbudzone zmysły twoje żądają ukojenia, którego im dać nie możesz. Wreszcie, wiek twój dojrzałej kobiety, zdolnej już do rodzenia dzieci, krew twoja gorąca, gotowa do przelania się w obce żyły - wszystko to nurtuje twe ciało, fermentuje i sprawia ci te dolegliwości, na które się uskarżasz. Rzucasz się więc przed stopnie Ołtarza, aby w modlitwie szeptanej

ugasić gorącość krwi, aby zabić w sobie kobietę, stłumić powołanie swoje! Szaleństwo... szaleństwo, chcieć modlitwą do Boga zabić w sobie dzieło Boskie, zniszczyć narzędzia rozrodcze, nakazać im milczenie! Szaleństwo i bluźnierstwo zarazem te wasze modlitwy po kątach szeptane! Bunt to przeciw Bogu, bunt najwyższy przeciw doskonałości Jego dzieła!... Bunt taki doprowadza cię do wyniszczających rezultatów. Walczysz z Bogiem, z siłą Jego, którą On wlał w ciebie, dając ci siłę twórczą, a ty ją zniszczyć usiłujesz? Mówisz, że za kratą klasztorną spokój? - Nie dla ciebie, kobieto z krwi i ognia złożona! Nawet i nie dla tych pobladłych, skrofulicznych kalek, chroniących się tam przed wypełnieniem swego obowiązku! Dlaczego chcesz być mędrsza od Twego Stwórcy, którego tak uwielbiasz i gdy On przeznaczył twe ciało na dawanie życia dzieciom, ty poprawiasz dzieło Jego i chcesz dać zwiędnąć kwiatu, który kwitnąć i owoce wydawać powinien!

Umilkł wyczerpany i patrząc w oczy Stasi, oczekiwał odpowiedzi.

Ona - zmieszana, milczała, czując, że człowiek ten wstrząsa całą jej istotą, że obala cały gmach jej złudzeń, jaki budować sobie zaczęła.

- Milczysz? - wyrzekł znowu, ściskając gorąco jej ręce - milczysz? - może czujesz się boleśnie dotknięta tem, co ci powiedziałem. Lecz wierz mi, ja znam każdy muskuł w twem ciele, rozumiem najdokładniej twe cierpienia. Wiem, ile przenosisz, przechodząc tęstraszną walkę z samą sobą i... lękam się o ciebie. Natura mści się za niewypełnianie jej rozkazów, za znieważenie jej chęci. Kiedyś powstanie w tobie straszna, mściwa, nieubłagana. Teraz już ciska cię w konwulsyach oszalałą, bezprzytomną. Gdybyś inaczej była wychowaną, nie tu - nie w tem piekle, gdzie w powietrzu drga zmysłowość - drzemałabyś jeszcze lat kilka, zanim nastąpiłoby przebudzenie twego ciała. Tu jednak - nauczyłaś się już wszystkiego - prócz tego, co umieć powinnaś. Teraz zapóźno usypiać modlitwą to, co żyje w tobie i domaga się urzeczywistnienia tych pragnień! Obowiązkiem twoim jest teraz wyjść zamąż, doskonalić się umy słowo, odżywiać ciało - i dając rozkosz, odbierać ją wzajemnie... Rozkoszy tej nie uważać za bezcelową rozpustę - lecz myśleć o wspaniałej misyi, do jakiej ta ekstaza jest przeznaczoną!...

Stasia oddychała teraz pełną piersią. Jakiś ożywczy prąd wiał z tych słów, płynących z ust mężczyzny, ściskającego jej ręce. I, rzecz dziwna! człowiek ten mówił jej o zmysłach, o małżeństwie, o rodzeniu dzieci - mówił jej o tem, co ją do tej chwili wstydem i zmysłowym dreszczem napełniało. Człowiek ten siedział tuż przy niej, w ciszy wieczornej -

trzymał jej ręce w swych dłoniach - a ona, spokojna, niewzburzona, bez tej gorączki, którą uczuwała zwykle w tajemnych szeptach z koleżankami, słuchała go z natężeniem najwyższem.

Milczała - lecz w myśli jej przez ciemną zasłonę przedzierał się jakiś brzask, który przynosił ulgę i rozjaśniał myśli.

On jednak osądził inaczej jej milczenie. Przypuszczał, że czuje się dotkniętą w swej godności dziewiczej tak brutalnem odsłonięciem prawdy. Lękał się, czy nie straci do niego zaufania.

- Nie miej mi pani za złe, że odsuwam na bok konwenanse - wyrzekł głosem stłumionym - lecz... widzę cię wycieńczoną fizycznie i zbłąkaną duchowo. Jesteś nad brzegiem przepaści - czyż dziwisz się, że chwytam cię brutalnie za włosy, aby z niej wyciągnąć?...

Blade światełko lampki wiszącej przed posągiem Matki Boskiej, stojącym w rogu pokoju - oblewało twarz mężczyzny łagodnym blaskiem. Wyraz najwyższej prawości tlał w jego siwych oczach z uczuciem głębokiem w twarz Stasi wpatrzonych. Dziewczyna uniosła głowę, jakby pragnąc zbliżyć czoło do ust jego.

- Nie gniewasz się? - zapytał, a głos jego przyzwyczajony do szorstkich rozkazów szpitalnych, brzmiał miękko, miłośnie prawie.

Stasia uczuła się zupełnie podbitą urokiem tej chwili.

- Nie! - wyszeptała, czując łzy drgające pod powiekami - nie gniewam się wcale...

Przymknęła oczy, jakby wciągając w siebie łagodność płynącą ze źrenic mężczyzny i nagle - na czole swojem poczuła ciepły pocałunek. Nie otworzyła powiek, cała zdziwiona wrażeniem, jakie z pocałunku tego odniosła. Ciepły, spokojny prąd przebiegł jej ciało - nie szarpiąc nią wcale. W umyśle jej mignęło wspomnienie bólu piekącego, jaki sprawiły jej usta Mystkowskiego.

Gdy otworzyłaoczy, lekarza już w pokoju nie było.

Z wysiłkiem podniosła się Stasia na szezlongu i oparłszy się o poduszki - myśleć poczęła. Gdzież była prawda? Czy w słowach Gwozdeckiego, czy w objawieniach Małgorzaty lub życiu Joanny de Chantal? Kto właściwie Bogu oddawał hołd większy - czy kobieta wijąca się w bólach porodu, czy zakonnica klęcząca w ekstazie na zimnych płytach klasztornego chóru? Gdzież było kłamstwo? Gdzie jasność doskonała? Nawet ksiądz Marek nie mógł jej odpowiedzieć na to pytanie, bo od trzech dni zamknięty, odprawiał Wielkanocne rekolekcye. Dopiero za dwa

dni miał rozpocząć z pannami przygotowania do spowiedzi.

Wspomnienie pocałunku, który lekarz złożył na jej czole, napełniało Stasię jakąś dziwną błogością. Myśl jej powracała ciągle do tej chwili i sprawiała jej uczucie niewypowiedzianej rozkoszy. Próbowała odpędzić od siebie to wspomnienie i patrząc na posąg Maryi, bielejący na ciemnem tle ściany - wyciągnęła ręce, jakby prosząc o pomoc przeciw pokusom światowym. Lecz posąg Dziewicy pozostał nieruchomy, tajemniczo uśmiechnięty, tonący w półświetle i rozmarzeniu. Stasia uczuła, że dewocya jej słabnie i że sztuczny płomień wygasać poczyna.

Natomiast - w sercu jej, w tej pustce, którą nic zapełnić nie mogło - coś ożywa i porusza się wśród ciemności.

Przestała walczyć i wyczerpana leżała, patrząc w blade światło lampki...

* * *

Na trzeci dzień po owym pamiętnym wieczorze - dziewczęta powróciły do swych zajęć codziennych. Chwiały się jeszcze idąc i miały sine podkowy pod oczami, całe przesiąknięte wonią eteru i kropli laurowych. Zabierały się do pracy niechętnie, pochylając głowy, w których czuły stufuntowe ciężary. Pani Gierczykiewicz chodziła pomiędzy niemi niezdecydowana, nosząc się z myślą "sprzedania" komukolwiek zakładu i wycofania się z odpowiedzialności, której już podołać nie była w stanie. Zwierzyła się nawet ze swym projektem Melanii, która, cała rozczerwieniona, wysłuchała jej słów z radosnem uczuciem. Oddawna Melania żywiła chęć pozostania przełożoną. Gdyby mogła jeszcze w jakikolwiek sposób dostać trochę pieniędzy i spłacić panią Gierczykiewicz - marzenie jej byłoby zrealizowane. Pensya należałaby do niej!

Jakiż tryumf! Ileż reform zaprowadziłaby w tej chwili, usuwając księdza Marka i Frankę. Pensya umiejętnie administrowana, przyniosłaby jej niezły procent. Kto wie! może Mystkowski, widząc ją "ustaloną" - nie wahałby się z wyrzeczeniem ostatniego słowa, które zdawało się drgać na jego ustach. Zostałaby... mężatką i przełożoną! Serce starej panny biło gwałtownie pod połamanemi fiszbinami stanika.

Ale pieniądze! pieniądze!

Po śmierci ojca odziedziczyła wprawdzie Melania dwa tysiące rubli, które stary urzędnik zbierał w pocie czoła, odmawiając sobie tabaki lub czarnej kawy, ale kapitał ten nie wystarczał, należało poszukać, zaciągnąć pożyczkę.

Stasia przemknęła jej przez umysł. Dziewczyna ta - opuszczona zupełnie przez ojca, miała kapitał, który był jej niezaprzeczoną własnością. Za kilka miesięcy po ukończeniu pensyi, Stasia pozostawała na bruku, gdyż ojciec stanowczo zabronił jej wstępu do domu. Gdyby więc zechciała złączyćswój kapitał z drobną sumką Melanii!...

Tak! - lecz wtedy dziewczyna ta musiałaby zostać w zakładzie, a Melania, bądź co bądź, chciała jaknajprędzej usunąć ją z przed oczu Mystkowskiego. Jakkolwiek nauczyciel muzyki nie zajmował się teraz dziewczyną, a ona tonęła w dewocyi - to przecież Melania zanadto wiele przewalczyła, zanim zdobyła względy Mystkowskiego, aby ich bronić, jak skarbu nie miała!

I tak całą noc przetrawiła Melania w bezsenności i ciągłej trosce o wydostanie sumy potrzebnej - do odkupienia zakładu. Podniecając swą imaginacyę - doszła do przekonania, że jedynie brak stanowiska nie dozwala jej zostać "panią Mystkowską". Chciała wybadać w tym względzie nauczyciela muzyki, napomykając mu zdaleka o chęci nabycia pensyi. Przekonana była, iż wyczyta radosne zdziwienie na jego twarzy, a potem kto wie... może zręcznie manewrując, sprowadzi wyznanie miłosne.

Właśnie oczekiwała Mystkowskiego na południową lekcyę Stasi. Ufryzowała więc grzywkę i gorączkowo szukać zaczęła świeżej wstążki na szyję. Po nad nią z otwartych okien drugiego piętra, odezwała się nagle "rapsodya węgierska" grana przez Stasię. Widocznie Mystkowski już nadszedł i lekcyę rozpoczął. Melania wiązała wstążkę z uśmiechem. Była teraz pewna zwycięstwa, nie chciała psuć swego tryumfu zbytecznym pośpiechem. Chciała wejść spokojna i pewna siebie do pokoju, w którym się zazwyczaj lekcye odbywały. Nagle - krzyk jakiś przeraźliwy przeszył powietrze, krzyk kobiety broniącej swej godności, rozpaczliwy jęk ofiary przed brutalstwem napastnika. "Rapsodya" ustała i tylko słychać było krzyk i szamotanie się. Jakieś ciało kilkakrotnie upadało na podłogę. Melania w pierwszej chwili zdrętwiała, prędko wszakże powróciła do przytomności. Szybko otworzyła drzwi, wybiegła do małej sionki i wypadłszy na ganek, zaczęła się piąć po schodach prowadzących do pokoju "fortepianowego".

W pokoju tym następująca zaszła scena:

Gdy Stasia, powstawszy z łóżka, powróciła do zwykłych swych zajęć, uczuła jakąś zmianę w sobie. Modliła się machinalnie, a dawna ekstaza podnosząca ją po nad ziemię, zniknęła bez śladu. Napróżno dziewczyna

usiłowała wzniecać w sobie akt skruchy, coś się rwało tam w jej duszy do życia, do słońca. Nie piła wprawdzie śniadania, wierna swemu zwyczajowi, lecz łakomym wzrokiem śledziła garnuszki z kawą. Dygnitarstwo "świątobliwości" - nagle zbyt ciężkiem jej się wydało. Lecz całą siłą przytłumiała jeszcze te myśli, które mocą nałogu grzesznemi jej się wydawały. Jednak coś było odmiennego w całej jej postaci. Chód bardziej elastyczny, oczy ożywione, usta mimowoli do uśmiechu się składające. Dawna Stasia budziła się powoli i gdy weszła do pokoju "fortepianowego" - Mystkowski odrazu instynktem mężczyzny poczuł rozbudzenie się ciała dziewczyny.

Gdy układała nuty na pulpicie i delikatną ściereczką ocierała klawisze, on śledził jej poruszenia, zdając się zbierać na jakieś postanowienie, gotować się do stanowczego kroku. W porannem świetle dżdżystego, wiosennego ranka, wydała mu się bardzo znędzniałą i wycieńczoną. Mimo to - posiadała zawsze ten urok zmysłowy, jaki budzą brunetki, nawet nie pragnącwydzielać go z siebie. Przytem Mystkowski uczuł, że chwila obecna jest stanowczą. Byli sami, dziwnym jakimś wypadkiem. Melania jeszcze nie nadeszła. Franek na dziedzińcu naprawiał szaflik, który się rozsechł w piwnicy.

Mystkowski otarł pot z czoła. Jakkolwiek była to gruba, trywialna natura, jednak to, co zamierzał, przejmowało go trwogą. Spojrzał na Stasię - siedziała w tej chwili obok niego i grała "rapsodyę", którą sama z pomiędzy innych nut wybrała. Delikatny jej dziewczęcy profil rysował się dokładnie w przestrzeni - dziewiczy biust, ukryty pod wełną sukni, zdawał się nie być stworzonym do zwierzęcego uścisku.

A jednak!...

Coś było w pochyleniu naprzód całej postaci, w kąciku ust, w puszku wierzchniej wargi, w odrywaniu rąk od klawiszy, w tych biodrach obciśniętych ciemną tkaniną - co wyzywało bezwiednie i, pomimo pozoru dewocyi, drażniło mężczyznę.

Czas upływał, Mystkowski z twarzą krwią nabiegłą, ciągle ocierał pot z czoła, wahając się - czując jednak, że za dotknięciem się tej delikatnej skóry dziewczyny, zwierzę się w nim obudzi. Jednak surowy chwilami wyraz twarzy Stasi przykuwał go do miejsca. Przed tą maską ascetki w fałdach dokoła ust przypominających twarz Karmelity - tracił swą brutalną odwagę.

Siedział i... czekał.

Stasia tymczasem grała, zapominając prawie o obecności Mystkowskiego. Grając, myślała ciągle o tem, co onegdajszej nocy myśl jej zajmowało. Klasztor zaczął tracić swój urok, odkąd głos Gwozdeckiego zabrzmiał słowem "obłąkanie"... Kto wie, może doktór miał racyę - wszakże to wtedy, gdy klęczała tonąc w modlitwie, obręcze żelazne głowę jej cisnęły. Błogosławiona Małgorzata jednak, doznając podobnej dolegliwości mówiła, iż to korona cierniowa udręcza jej skronie.

Gdzież prawda? Gdzież światło?

Promień słońca przedarł się przez chmury i przez otwarte półokna wpadł do pokoju. Promień ten zajrzał w oczy Stasi i rozłożył się, drgając, świetlaną smugą na jej twarzyczce. Ona myślała w tej chwili o słowach lekarza "niech ta rozkosz nie będzie aktem zwierzęcej rozpusty, lecz myśl o jej następstwach niech ją opromieni pięknością cudowną!..." I w słońcu skąpana, uśmiechnęła się nagle Stasia do swych myśli - do słów tych i do sylwetki mężczyzny, który słowa te wyrzekł. I nagle - uczuła się porwaną, a zanim zdołała krzyknąć, już grube, wilgotne wargi Mystkowskiego przylgnęły do jej szyi. Chwilę walczyła z silnem ciałem mężczyzny, tamującem jej wszelkie ruchy, aż wreszcie zdołała się oswobodzić i wydostać na środek pokoju. Lecz on poskoczył za nią, ohydny, zwierzęcy, brutalny, bezczelny w tem narzucaniu swej istoty. Chwytając ją za ręce, szeptał niezrozumiałe wyrazy, charcząc jak pies. Ona rzuciła się ku ścianie, krzycząc przeraźliwie, zdjęta trwogą, zaciskając swe suknie rozpaczliwym ruchem, gotowa do najsroższej walki w obronie poniewieranej godności kobiecej.

Ohydna była to walka, w której z jednej strony stawał mężczyzna silny, rosły, muskularny - zbrojny w znajomość sił dziewczęcych, usiłujący gorącością pocałunków rozbudzić krew, rozgrzać zmysły- te zmysły, które on z takiem staraniem od dziecka małego podniecał w tej dziewczynie, z drugiej strony zaś - wątła, słaba dziewczyna, wycieńczona chorobą, egzaltacyą, nieszczęściem, lecz silna w chęć ocalenia się choćby za cenę życia.

Mężczyzna znużył się prędzej. Na chwilę opuścił ręce, zaprzestając walki - lecz nie opuszczał swej ofiary. Ona, przytulona do ściany, z poszarpanemi sukniami, z twarzą powalaną krwią ciekącą z pogryzionych przez nią rąk Mystkowskiego, nie przestawała wołać przeraźliwym głosem "ratunku!"

Głos ten mógł lada chwila sprowadzić kogokolwiek. Wówczas Mystkowski rzucił się na nią z podniesionemi pięściami. Opór tej

dziewczyny doprowadził go do najwyższej wściekłości. Ach! gdy zamknie jej usta pocałunkiem, krzyczeć wreszcie przestanie. I z chłopskiem wyrachowaniem uderza pięścią w głowę Stasi. Ogłuszona uderzeniem, milknie i pada na podłogę. On przewidział tę chwilę, teraz rzuca się ku niej, gdy wtem drzwi otwierają się szybko i wpada przez nie Franek, a za nim Melania. Jak piorunem rażony, staje Franek na chwilę i spogląda na Mystkowskiego i leżącą u stóp jego Stasię. Poczem, zwinąwszy się w kłębek, ruchem pantery rzuca się ku Mystkowskiemu. Ten ostatni nie zdążył nawet zerwać się jeszcze z klęczek. Terminator chwyta go za gardło i obala na podłogę. Z głuchym jękiem wiją się obaj spleceni w uścisku, głuchymi razami w plecy, w głowę, płacąc sobie za tyle lat nienawiści i wzajemnej pogardy. Jak dwóch potępieńców mordują się u stóp skamieniałej z trwogi Melanii, która nawet o pomoc zawołać nie może, wpatrzona w te dwa męzkie ciała, szarpiące się wzajemnie z charczeniem walczących zwierząt.

Wreszcie Franek podnosi się z ziemi, straszny - pokrwawiony, ohydny i oddycha ciężko. To dziecię ludu wyrosłe wśród nędzy, alkoholu i bijatyk, potrafi bić równego sobie z całą siłą - lecz i Jan Myzdek nie pozostał w tyle! Chłopska natura zbudziła się w tym mężczyźnie za pierwszem uderzeniem pięści. Gdy i on z kolei podniósł się z ziemi, obaj przedstawiali widok dwóch drabów, którzy przez kilka minut napełniali zaułek uliczny suchym łoskotem pięści i słowami pozbieranemi z rynsztoków. Franek - nie mówiąc ani słowa, przykląkł przy Stasi - trzeźwiąc omdlałą. Ona - otworzyła powoli oczy i osłupiałym wzrokiem patrzyła przed siebie. Zdawała się zbierać myśli i przypominać sobie dopiero co zaszłe fakta. Tymczasem Mystkowski drżącemi rękami ocierał twarz - i poprawiał nieporządki ubrania. Zdjął z kołków palto i, włożywszy, zapiął je szczelnie pod brodą, gotując się do wyjścia.

Wtedy Melania oderwała się od ściany i postąpiła ku niemu. Cała nadzieja jej szczęścia niknęła w tej chwili, rozpacz jej nie miała granic. Czuła, że skoro Mystkowski przestąpi próg pokoju, wszystko już dla niej w życiu stracone - stracone bezpowrotnie! Czerwona więc, jak upiór, zastępuje mu drogę i, zdobywając się na odwagę,szepcze:

- Panie!

On, wściekły nie krępując się już wcale, daje folgę swej chłopskiej naturze i kładąc kapelusz, pyta:

- Czego?

- Pan odchodzi?...

Mystkowski spogląda na nią jak na obłąkaną, i rzeczywiście, ma pozór waryatki, stojąc tak cała drżąca przed ruiną swych ostatnich marzeń. Tracąc całą miarę i zwykłą swą godność staropanieńską, wyciąga ręce ku odchodzącemu mężczyźnie.

- Zostań pan... - prosi błagalnie.

Lecz on, uszczęśliwiony, że może choć na jednej istocie spędzić złość swoją - rzuca jej tylko trzy wyrazy, te wyrazy zasłyszane w dzieciństwie jeszcze w chałupie tatula.

- Idź do cholery!...

I wychodzi, trzaskając drzwiami.

Melania pod tą obelgą staje się fioletową. Wstążka na szyi dusi ją - oczy nabiegają krwią, nogi mimowoli szukają oparcia. Słowa te rzucone już przez wpółotwarte drzwi, wywarły na nią wrażenie uderzenia szpicrutą.

Stoi i drży cała a ręka jej mimowolnie zrywa z szyi węzeł różowej wstążki. Po co jej to teraz? po co? kiedy on poszedł i nigdy nie wróci!...

Nagła pustka robi się w jej umyśle, taka sama, jak pod czaszką Stasi po opuszczeniu przez Rysia. Melania chwyta się za głowę, lecz nie uczuwa chęci płaczu. Przeciwnie - oczy jej pozostają suche, tylko biegają niespokojnie z kąta w kąt, jakby w poszukiwaniu kogoś lub czegoś. Nagle cichy, łagodny głos dochodzi do uszów Melanii. To Franek podnosi Stasię z ziemi i, podając jej szklankę wody, przemawia do niej pieszczotliwie:

- Pąnienko! panienko! - przyjdź panienka do siebie. To ja jestem przy niej - ja, Franek! Póki ja żyję, żadna krzywda panience stać się nie może... prędzej mnie życie zabiorą, niż mojej panience włos z głowy spadnie...

Stasia opiera głowę na ramieniu chłopca, jakby u niego szukając obrony. Z wysiłkiem otwiera usta i przełyka trochę wody, on podtrzymuje szklankę z niezgrabnością męzką. Wzrok Melanii pada na tę grupę i zatrzymuje się na chwilę na Stasi. Jakaś zła iskra zaczyna płonąć w źrenicach guwernantki. Cały żal, zazdrość, nienawiść, rozpacz - koncentruje się w tem spojrzeniu. Jakiś piekielny zamiar dojrzewa w jej przekrwawionym mózgu.

Powoli - postępuje naprzód i drżącą ręką dotyka ramienia Franka.

- Idź na dół! przynieś kropli laurowych, wszak widzisz, że Stasia musi je natychmiast zażyć.

Chłopiec zrywa się z klęczek i biegnie ku drzwiom. Już na progu odwraca się i uśmiechając mówi:

- Panienko! ja zaraz powrócę!...

Drzwi skrzypnęły - Melania pozostała ze Stasią sama.

Wówczas guwernantka odstawia szklankę wody i rzuciwszy raz jeszcze pełnym jadu wzrokiem na siedzącą na ziemi dziewczynę, kieruje się ku drzwiom, mówiąc:

- Panna tu zaczeka! - po tem, co zaszło między panną a Mystkowskim - już więcej panna na pensyę powrócić nie może - jak tylko spełniwszy to, co jej będzie rozkazane...

Poczem wyszedłszy, zamykadrzwi na klucz i biegnie szukać pani Gierczykiewicz, aby przedstawić jej swój plan i prosić o zatwierdzenie go.

Gdy Franek wrócił z kroplami, napróżno stukał i wołał "panienko!" Drzwi zastał zamknięte - a wewnątrz pokoju panowała cisza grobowa.

* * *

Cisza pełna grozy zapanowała dokoła.

Dziewczyny, zbite w dwie kolumny, stały wybladłe i przerażone, słowa zamierały im na ustach wobec kary, na jaką Stasię skazano.

Nie znały wielkości jej winy - lecz to, co obmyśliła Melania, dawało im wyobrażenie o ogromie występku. Melania bowiem, dostawszy carte-blanche od pani Gierczykiewicz, doprowadzonej do ostatecznego rozdrażnienia nieładem panującym na pensyi nie wahając się obmyśliła karę, praktykowaną zwykle w Ame-Sacré z wielkiem powodzeniem.

Zwołała więc wszystkie panny, nauczycielki i opiekunki do sypialni i tam, ustawiwszy je we dwa szeregi, drżącym ze złości głosem zawiadomiła, że w murach pensyi stała się rzecz ohydna, domagająca się publicznej pokuty - pokuty zasadzającej się na poniżeniu ostatecznem głównej winowajczyni. Na końcu szeregów bielał posąg Maryi, skąpany teraz cały w blaskach słonecznych.

Ku temu posągowi - przez środek szeregu miała przejść na klęczkach, z powrozem na szyi, Stasia i, padłszy u stóp Dziewicy - odmówić akt skruchy. Dziewczyny, słysząc to - pobladły mimowoli.

Nie byłoź to jakieś bezgraniczne szarganie godności kobiety, to wleczenie się na klęczkach przed oczami wszystkich?!

W dzieciach zbudziły się... kobiety, i te kobiety cierpiały...

Gdy we drzwiach pojawiła się Stasia, blada jak płótno, z wyrazem

obłąkania w krwią nabiegłych oczach, gdy ujrzano na jej szyi postronek, ręką Melanii zawieszony - dziewczyny mimowoli spuściły oczy ku ziemi.

Za najsroższe przestępstwo jeszcze za ciężka była to kara!

Stasia stała teraz martwa, wpatrzona w bielejącą naprzeciw niej statuę. Zdawała się nierozumieć, czego żądają od niej, po co właściwie ją tu sprowadzono i na poszarpanym w walce z Mystkowskim - staniku, zawieszono kawałek postronka... Wszedłszy - ogarnęła chwilowo wzrokiem całą salę, dojrzała tłum dziewczyn, drgnęła instynktownie - poczem zapadła w martwotę zupełną.

Lecz teraz Melania dłoń swą kościstą położyła na ramieniu delikwentki.

- Na kolana! - zawołała.

Stasia stała ciągle nieruchomo.

- Na kolana! - powtórzyła Melania, a zielone jej oczy ciskały błyskawice.

Lecz dziewczyna stała ciągle jakby z marmuru wykuta i tylko szybko poruszające się powieki przysłaniały krwią nabiegłe gałki oczne.

Pierś Melanii wezbrała wściekłością, chude palce starej panny wpiły się krogulczo w ramię dziewczyny.

Teraz Stasia zwróciła swój wzrok na Melanię, poczem trwożliwie obiegła raz jeszcze oczami całą salę...

Brwi dziewczyny ściągnęły się nagle, całym korpusem rzuciła się wstecz.

Zrozumiała.

Z piersi jej wyrwał się jęk głuchy, przeciągły - ręka nerwowo starała się zrzucić z szyi oplatający ją powróz.

Lecz Melania była nieubłagana.

- Nie chcę! nie chcę... - jęczała Stasia.

- Musisz! - zasyczała nauczycielka.

Przez szeregi dziewczyn przebiegł głuchy szmer. Była to iskra buntu tlejąca pod popiołem.

-Nie chcę! nie chcę! - wołała znów Stasia, pasując się z kościstą dłonią Melanii.

Lecz nagle, po drugiej stronie dziewczyny, zjawiła się jak czarne widmo jedna z dam opiekunek.

Była to silna, muskularna kobieta, o spojrzeniu zimnem jak stal i o

surowym wyrazie twarzy. Ta kobieta położyła rękę na ramieniu Stasi i chłodnym, bezdźwięcznym głosem powtórzyła słowo Melanii:

- Musisz!

Powoli kolana Stasi się ugięły.

Uklękła wśród poszarpanych fałdów swej sukienki, uklękła, jęcząc jeszcze zdławionym głosem:

- Nie chcę! nie chcę!...

Wśród tłumu dziewczyn dały się słyszeć przyciszone łkania

Melania zwróciła twarz swą purpurową od napływu krwi.

- Kto płacze?... - zawołała z wściekłością.

Łkania ucichły natychmiast.

Powoli - wlokąc się po lśniących taflach posadzki, postępowała na klęczkach Stasia, kierowana żelazną dłonią damy-opieknnki. Nie próbowała już walczyć. Czuła się bezsilną wobec tej brutalnej przemocy, która porwała ją w panowanie swoje. Tylko z krwią nabiegłych oczów płynęły teraz dwa strumienie łez, znacząc srebrne bruzdy na nabrzękłych policzkach. Łzy te spływały na zakrwawioną szyję dziewczyny i zwilżały postronek zwieszający się na piersi.

Usta pominiowoli jeszcze jęczały:

- Nie chcę! nie chcę! - a przecież protest ten brzmiał w powietrzu tylko, jak skarga sieroca...

Statua Maryi, zimna, kamienna, bielała na końcu tej prawdziwej Golgoty, przez którą wleczono dziewczynę z całem okrucieństwem, nie mającem nic z miłosierdziem Bożem wspólnego. Dziewczyny, stojące w szeregach, usuwały się coraz dalej pod ściany, zdjęte bezmierną trwogą na widok tych dwóch kobiet nieubłaganych w zaciętości swej - których palce rwały na strzępy poszarpaną odzież Stasi, i za każdem posunięciem kolan, zdawały się wciskać coraz głębiej w białe ciało pensyonarki, błyskające przez podarte otwory stanika.

Złoty promień słońca wpadł przez okna sypialni i oblał postać Stasi, ścieląc się prawie pod jej kolana.

W tych słonecznych blaskach wystąpiła na jaw cała bezmierna nędza kobiety, rzuconej od kołyski na ręce obcych i przez tych obcych tak ciężko sponiewieranej.

Była to krwawa niedola, ciężka, bardzo ciężka krzywda.

Wreszcie u stóp Maryi padła zgnębiona postać dziewczyny, uderzając czołem o kamienne stopnie postumentu.

Melania i dama opiekunka odstąpiły, zamieniając tryumfujące spojrzenia.

U ich nóg leżała prawie bezprzytomna "winowajczyni", konając z bólu i rozpaczy.

Na dany znak, cicho i spokojnie wysunęły się pobladłe dziewczyny, przybite i znękane cierpieniem swej towarzyszki.

Wyszły - nie oglądając się po za siebie.

Czuły zimno, które im piersi ściskało.

Melania wyszła ostatnia, drżąc cała nerwowo i poprawiając przekręconą na szyi wstążkę.

U stóp posągu leżąca dziewczyna pozostała teraz sama ze swą rozpaczą.

* * *

Sama!

Stasia zrozumiała teraz w całej grozie sieroctwo i opuszczenie swoje.

Matka jej - toć szkielet martwy, bielący się w zczerniałej trumnie, tam! hen! daleko na wiejskim cmentarzu.

Ojciec jej - samolub, pyszałek, egoista, trawiący resztki sił i życie w ramionach wstrętnej żony i miłośnicy!

Dom jej!... gdzież ten dom jej! - Wszak nieten murowany dwór, w którym na świat przyszła, a z którego nieokiełznana niczem rozpusta wygnała ją na wieki! I domem jej zwać się nie mogły te mury pensyjne, w których oprócz bólu, smutku i nędzy moralnej - nic znaleźć nie mogła...

Stasia podniosła głowę i zamglonemi od łez oczyma spojrzała dokoła.

Bezbrzeżna rozpacz ścisnęła jej serce, na widok własnego, wielkiego upodlenia. Klęczała jeszcze, zaplątana w fałdy swej sukienki, powróz zwieszał się na jej piersiach!

Ten powróz! ohydo!... nerwowo drżącą ręką pochwyciła Stasia jeden koniec postronka i szarpnęła nim gwałtownie. Węzeł zacisnął się do koła szyi tak silnie, że prawie wpił się w ciało dziewczyny.

Stasia drgnęła.

- A gdyby...

Lecz, nie - szybko odplątała węzeł i zwolniła cisnący ją postronek. Jakaś

postać męzka przesunęła się przed jej oczyma.

Zdawało się jej, że ta postać przyzywa ją ku sobie.

Tak! - "on" jeden! - "on" - jej pozostał, ten, który tak cicho i spokojnie w noc pamiętną dotykał jej czoła ustami i mówił o zadaniu kobiety w społeczeństwie.

Gwozdecki! doktór!... jej doktór!...

I dziewczyna obie ręce wyciąga w przestrzeń, jakby chcąc na promieniu słonecznym wywołać widmo ubóstwianego człowieka.

Tuli się myślą w jego objęcia, skarży się na swoją dolę - skarży się...

Lecz nie! jakże on dowiedzieć się ma o tem wielkiem poniżeniu, w jakie obecnie popadła? - Zdeptana w swej świętości dziewczęcej brutalnem dotknięciem Mystkowskiego, sponiewierana w swej godności kobiecej - czemże będzie w oczach Gwozdeckiego?

Na samą myśl, że... "on" - dowie się o tem wszystkiem, przytomność ją odbiega, szał opanowuje...

Histeryczne drżenie wstrząsa nią całą. Leży wciąż u stóp posągu, uderzając czołem o stopnie kolumny.

Pragnie się modlić, wyciąga drżące ręce ku posągowi Maryi.

- Ucieczko grzesznych! - woła zbielałemi wargami. - Ucieczko grzesznych, miej choć Ty litość nademną!

Lecz Marya kamiennemi źrenicami wpatrzona w przestrzeń, zda się nie widzieć nawet wijącej się u jej stóp dziewczyny.

Czysta, nieskalana, unosi się w przestworzu wysoko, po nad nędzą i łzami ludzi...

Lecz gdy serce nadto cierpi, dewocya sztuczna nic poradzić nie zdoła. Żarliwość religijna, w jaką popadła Stasia, wobec łez krwawych znikła bez śladu.

Jakiś bunt natomiast tlić w jej duszy p oczął, Jakto? - ona, pragnąca poświęcić się Bogu na życie całe, ona, umartwiająca swe ciało i wyrzekająca się wszelkich ziemskich rozkoszy, nawet myśli o... "nim" - doznała tak ciężkiego upodlenia, została niesłusznie sponiewieraną, w proch zmiażdżoną?...

I nikt się nie upomniał o jej krzywdę? Nikt? - Posąg Maryi czekał spokojny, niewzruszony aż ona na klęczkach się przywlecze, oblana krwawemi łzami wstydu i upokorzenia?

Z piersi Stasi dobył się jęk chrapliwy, ręce jej machinalnie znów stryczek koło szyi zaciskać poczęły.

Uczucie zdławienia przyniosło dziewczynie jakąś ulgę chwilową; z dziką rozkoszą poczęła zaciskać coraz silniej póstronek. I znów jak błyskawica, wróciłamyśl.

- A gdyby...

Lecz teraz Stasia nie odtrąca już tej myśli od siebie. Tak! tak! tak będzie najlepiej. Skończyć raz to nędzne istnienie - skończyć! Nie potrzebować wracać do świata, do ludzi, do samej siebie!...

A... nie cierpieć więcej! nie żyć! nie troszczyć się co jutro powie...

Wreszcie - po cóż ma żyć na świecie? Obowiązki? Jakie? - nie wskazano jej, czego społeczeństwo ma wymagać od niej prawo; to, czego ją nauczono, bolesnem tylko wspomnieniem w umysł się jej tłoczy.

- A! to czego ją uczono!...

Jak lawina spada na nią w tej chwili ten kosz strzępów wiedzy, któremi obsypywano ją od dzieciństwa. Nie! nie! wygrzebać się nie może z tej pomroki, w której jak gady ohydne przewijają się zmysłowe przedsmaki rozkoszy, osłabiające ciało, niszczące soki i wprawiające duszę w stan powolnej martwoty.

- Co jej życie powie?

Ona wie już wszystko! ona zna w teoryi rozpustę i ohydę plamiącą świat cały. Nienawidzi w tej chwili swego ciała, nienawidzi i pogardza, widząc w niem tylko narzędzie zwierzęcych namiętności. W rodzeniu dziecka widzi tylko zadowolenie chuci zmysłowych - świętość macierzyństwa nie istnieje dla niej zupełnie...

Jak szalona zrywa się z ziemi i obłąkanemi oczyma obiega wszystkie kąty. Szuka gwoździa, na którym mogłaby zawiesić postronek. Gwoździa tego nie znajduje, lecz klamka błyszczy w słońcu, jak gwiazda promieniejąca.

Ku drzwiom tym, ku tej klamce posuwa się Stasia, opierając się o łóżka, zdzierając kołdry, zrywając zasłony.

Trupia bladość pokrywa jej twarz postarzałą, twarz samobójczyni w walce z ostatkami sił i chęcią do życia.

Wreszcie - jest już przy klamce. Drżąc cała, zadzierżga węzeł i zawiesza postronek tuż przy osadzie klamki. Zęby jej dzwonią, jak w febrze, głowa chwieje się a na skroni występują wielkie krople potu.

I szarpiąc postronkiem, upada Stasia na kolana, przyciskając drzwi lewem ramieniem. Poczem, powoli wykręca się twarzą ku posągowi bielejącemu w oddali, korpus zaś cały osuwa się ku ziemi, jakby w omdleniu.

Chrapliwy, zdławiony głos słyszeć się daje, a charczenie to cichnie stopniowo...

Ręce chwilę biją powietrze, jakby wisząca szukała podpory, poczem wszystko cichnie i w spokój zapada.

* * *

Podczas ohydnego aktu skruchy, wykonanego przez Stasię, Franka nie było w domu. Wysłała go Melania po księdza Marka, który według obliczeń nauczycielki, powinien był już wrócić do klasztoru. Rzeczywiście, ksiądz powrócił i przygotowywał się do udania na pensyę, gdy Franek zadyszany, z odzieżą jeszcze od walki poszarpaną, wpadł do parlatoryum.

Braciszek wywołał katechetę, który zeszedł w płaszczu, gotów do drogi.

Ujrzawszy Franka, ksiądz cofnął się przerażony.

- Co się stało? - zapytał.

Franek potrząsnął głową.

- Łajdactwo - wykrztusił wreszcie - Myzdek chciał zesromić pannę Stasię!... Ale ja na czas się tam znalazłem i zajechałem mu pięścią pod siódme ziobro...

Ksiądz otworzył szeroko oczy.

- Myzdek?

-No! ten chamciuch od brzdąkania na fortepianie.

- A... Mystkowski! Więc powiadasz, że on?...

- A ino. Wziął się do niej bez siłę, ale panna silna, nie dała się, choć już z nią krucho było, pedam księdzu!...

Karmelita ukrył ręce w fałdach habitu i oczy spuścił ku ziemi. Tak nagle spadł na niego ten huragan zmysłowy, że poprostu nie wiedział, jaką przybrać postawę. Sama myśl walki kobiety z roznamiętnionym mężczyzną poruszała jego czystem i zawiędłem usposobieniem do głębi.

Postąpił jednak ku drzwiom wchodowym.

- Chodźmy - wyrzekł do Franka - obecność moja jest tam konieczną...

Szedł teraz z odrazą najwyższą, przymuszając się wstąpić w te fale namiętności, której jak kałuży błota życie całe unikał.

Franek wyprzedził go znacznie i był już na pensyi, gdy brunatny habit Karmelity majaczył na początku ulicy. Ksiądz po bliższem zastanowieniu, tryumfować począł.

Kto wie, może Bóg w nieprzebranej dobroci swojej dopuścił na Stasię ten brutalny napad mężczyzny-zwierzęcia, aby jej okazać ohydę uniesień zmysłowych i pozyskać jej serce wyłącznie dla Siebie.

Zapewne dziewczyna teraz skłoni się łatwo do wyrzeczenia się świata i spraw jego.

Tak! Tak będzie stanowczo.

Gdy Franek wpadł do kuchni, zastał matkę w stanie wielkiego podniecenia.

Siedziała na kuferku, zwijając postronek, z którego część odcięła przed chwilą na żądanie Melanii.

- Zawszeć szkoda sznura - mówiła półgłosem - ale co było "piknie", to było "piknie". Takiej - dobrze! - Po co mężczyzn ciągnie do siebie. Teraz sobie szła na kolankach z postronkiem na szyi, po przez dwa szeregi aż do Matki Bozi. I to mało!... za takie łajdactwo...

Franek zatrzymał się przy drzwiach prowadzących do korytarza dzielącego kuchnię od wielkiej sypialni.

- Kto szedł na klęczkach? - zapytał, a jakieś dziwne przeczucie ściskało mu serce.

Franka uśmiechnęła się tryumfująco.

- A któżby, jeśli nie twój "janioł"! Twoja Stasieczka... Melania to urządziła i "piknie" to...

Lecz dokończyć nie mogła.

Przerwał jej głos Franka, straszny, gniewem brzmiący.

- Kłamiesz, matka, kłamiesz!...

Ale ona porwała się z kuferka i ująwszy pod boki, jęła tupać nogami.

- Ale!... kłamiesz! - krzyczała ochrypłym głosem - idź! idź! zapytaj całej pensyi, jak ci to Stasiuchna z postronkiem szorowała bez sypialnię na. kolankach!... i to mało... mało... mało!

Miała w sobie złość i zaciętość starej rozpustnicy, tryumfującej nad upadkiem niewinnej istoty.

Lecz Franek nie słuchał jej głosu.

Jedyną jego myślą było zobaczyć Stasię.

Musiała teraz cierpieć bardzo i Franek chciał, jak pies, przypaść do jej nóg, pocieszać ją... i cierpieć z nią razem.

Przebiegł szybko korytarz i porwał za klamkę prowadzącą do sypialni.

Drzwi były przymknięte, lecz ustąpić nie chciały, coś przywalało je z przeciwnej strony.

Franek pchnął całą siłą.

Drzwi ustąpiły.

Wpadł do sypialni i spojrzawszy do koła, zbladł jak ściana.

Dziki, zwierzęcy krzyk wydarł się z piersi chłopca.

.. . . . . . . . . . . . . . . . .

Przed nim skurczona w niekształtny kabłąk, klęczała Stasia z rękoma obwisłemi wzdłuż ciała. Oczy miała na wpół otwarte i całe krwią i łzami zalane. Z ust zwieszał się do połowy język nabrzmiały, sinawy. Cała twarz miała barwę siną, żyły na skroniach zaznaczały się fioletowo.

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

Lecz Franek był już przy wiszącej dziewczynie. Drżącemi rękami podniósł ją w górę, poczem zaczął odczepiać sznurek oplątany na osadzie klamki. Napróżno, bezprzytomna Stasia osuwała się całym ciężarem w ramiona chłopca. Ciężyła mu okropnie, mgła mu oczy zasłaniała.

Chciał ją ratować a nie mógł!

W rozpaczy porwał postronek w zęby i przegryźć go usiłował. I to mu się nie udało. Sznur był cienki, lecz mocny. Franek zatopił paznogcie w twarz swoją i znaczył po niej głębokie, krwawe bruzdy. Zdawało mu się, że oszaleje.

Nagle przypomniał sobie o scyzoryku, który zwykle nosił w kieszeni...

Prawda! zapomniał o nim!

Wyjąć scyzoryk, odciąć sznurek, rozluźnić węzeł zaciskający szyję dziewczyny, było już dziełem jednej chwili.

Lecz drzwi przeciwległe otworzyły się z trzaskiem, to ksiądz Marek, poprzedzany przez Melanię, przychodził zobaczyć Stasię.

Widząc wchodzącego księdza, Franek podniósł się z ziemi, trzymając na ręku nieruchome ciało dziewczyny.

- Patrz, księże! - zawołał - patrz, co tu z nią zrobili!

Ksiądz zbliżył się szybko. Dojrzawszy siną pręgę na szyi i postronek leżący na ziemi, zrozumiał wszystko.

Zbladł jak chusta.

- Samobójstwo!... - wyjąkał, cofając się instynktownie.

- Powiesiła się - wybełkotał Franek - powiesiła na klamce, na tym samym postronku, który jej na szyi zawiązali! O księże!... ale ona żyje!... jeszcze ciepła... ratujcie ją! Ludzie, ratujcie!

Melania, bez tchu prawie, oparła się o ścianę.

Powiesiła się?... i to przez nią? - W tej chwili stara panna nie widziała w Stasi znienawidzonej rywalki, był to tylko trup, który spadał jej gwałtownie na barki, grożąc przygnieceniem na resztę życia.

Tymczasem Franek zdziera ze Stasi odzienie i bieliznę, jaką była okryta.

- Rozcierać ją trzeba - mówi gorączkowo - rozcierać ciągle, bezustanku. Ja polecę po doktora - niechaj on przyjdzie a wszystko będzie dobrze!

Biała dziewicza pierś Stasi zabłysła w blasku słonecznym.

Powoli z pod szat zdzieranych ręką Franka, wyłoniło się jej całe ciało, smukłe, doskonałe w swych zarysach, ciało prawdziwej dziewczyny.

Karmelita cofnął się jeszcze dalej.

To nagie ciało samobójczyni przerażało go i mieszało go zupełnie.

Zdawało mu się, że to jakieś plugawe zwierzę bieli się przed nim i duszę jego w odmęt wprowadza.

Lecz Franek trzeć mocno począł zesztywniałe członki Stasi. Łzy spływały mu z oczów i spadały na ciało pensyonarki, znacząc się srebrnemi bruzdami nagładkiej powierzchni skóry.

- Panienka!... biedna panienka! - powtarzał, przykładając rozczochraną głowę do boku Stasi i wsłuchując się w bicie jej serca.

Nagle wydał okrzyk radości.

Usłyszał - tak, wyraźnie usłyszał, że coś w piersi Stasi zastukało.

Żyje więc!... żyć będzie!...

Teraz zwrócił się do stojącego wciąż w milczeniu księdza:

- Ojcze - prosił gorąco - pomóżcie mi ratować panienkę!

Lecz ksiądz Marek przycisnął ręce do piersi.

- To samobójstwo!... Kościół potępia takich zbrodniarzy!...

Po twarzy Franka przemknął płomień, lecz siłą woli chłopiec powstrzymał wybuch gniewu.

- Nie wiem ja co Kościół potępia! - wyrzekł z wysiłkiem - ale pomoc dać umierającemu, to Kościół nakazuje. To wiem! choć na księdza nie chodziłem!

- Zbrodniarzy takich Bóg odtrąca! - odparł Karmelita.

- Nieszczęśliwych Bóg do siebie garnie, a to - chyba największe nieszczęście, nie módz już się dłużej wlec przez życie!

W oczach Franka znów łzy zabłysły.

- Ojcze! - zaczął znowu - ojcze!... chodź ratować panienkę, a ja skoczę po doktora!

Lecz Karmelita potrząsał głową.

- Nie mogę! - wyrzekł surowo.

- O! - jęknął Franek - ona umrze!

Karmelita milczał, lecz jakiś cień litości przesunął się po jego wybladłej twarzy.

- Ojcze! - załkał znów chłopiec - ja nigdy nie chodzę do spowiedzi - ja nigdy na mszy nie jestem - ale jak ty Stasię ratować będziesz, to ja i do spowiedzi chodzić zacznę i na mszy zawsze klęczeć będę!...

Spojrzał uważnie na księdza, pod którego maską biegały jakieś nerwowe drgania.

- A i na nieszpór przyjdę!... - dorzucił, patrząc z niepokojem w oczy księdza.

Teraz - Karmelita poruszył się nagle.

I z oczyma w górę wzniesionemi, postąpił ku łóżku, na którem leżała Stasia.

- Idź po doktora! - wyrzekł - ja wiem, co robić potrzeba.

I suchemi, kościstemi rękami ascety, zaczął szybko rozcierać ciało samobójczyni, mając ciągle wzniesione oczy ku górze.

Tymczasem zwiędłe i wyschłe wargi szeptały:

- Miserere mei, Domine!...

Franek był już przy drzwiach, gdy ksiądz psalm przerwał.

- Ani słowa o tem nikomu!... Nie wołać tu nikogo oprócz doktora!

rozumiesz?!...

Szło mu o ocalenie honoru pensyi, który to honor byłby na zawsze stracony, gdyby wiadomość o samobójstwie rozniosła się dokoła.

Po wyjściu Franka, w sypialni pozostali tylko ksiądz Marek, ciągle jeszcze nieprzytomna Stasia i oparta o ścianę Melania.

Ta ostatnia zdołała już objaśnić księdza Marka o całem zajściu, lecz nie wymieniła jakiego to rodzaju karze poddała Stasię.

Karmelita tymczasem rozcierał ciągle ciało dziewczyny i jakaś wszechpotężna litość zaczęła przebijać się w jego zmęczonych rysach. To bezpośrednie zetknięcie się z istotą samobójczą, tak dla niego wstrętne i przeciwne zasadom, które wyznawał - zamiast wstrętu, poczęło wywoływać w nim uczucie litości. Rzeczywiście - nędznem i nikczemnem byłoto ciało, skoro tak osłabło, że do walki z życiem stanąć dalej nie mogło...

Czy samobójstwo było zbrodnią, czy też wynikiem nadmiernego zmęczenia?

Ksiądz pod wpływem tej idei drgnął i zapragnął zwrócić myśli w inną stronę. Oderwał oczy od sufitu i spojrzał na stojącą pod ścianą Melanię.

- Dlaczego się to stało? - Zupytał surowym głosem.

- Nie wiem - odparła nauczycielka.

- Nie kłam pani - krzyknął ksiądz - wiem dobrze, wspominałaś o jakiejś pokucie, którą naznaczyłaś, jakaż to była pokuta?

Melania wahała się na chwilę.

Zwyczajna pokuta... - wybąknęła wreszcie - zasadzająca się na przejściu na klęczkach, z powrozem na szyi na znak upokorzenia, pomiędzy szeregiem wszystkich panien aż do posągu Naj...

Nie dokończyła jednak.

Ksiądz Marek wyprostował się nagle i ściągnął brwi groźnie.

- Nikczemność!... - wykrzyknął.

Z oczów Melanii błysnęły dwa zielone ogniki.

- Zwykła to pokuta, używana przecież w Ame-Sacré!... Ja jej nie wymyśliłam...

Słowa groźby zamarły na ustach Karmelity.

Tak! tak! rzeczywiście, w Ame-Sacré ten rodzaj kary jest zaprowadzony oddawna. Nie jest więc w mocy księdza powstawać przeciw zwyczajom

wprowadzonym w klasztorach. Nie odpowiedział więc nic, tylko powoli, jakby z trwogą, wzrok swój przeniósł na Stasię.

Leżała jeszcze nieruchoma, oddychając już wszakże lekko. Sina barwa twarzy ustępowała powoli. Straszną była jednak w tej nędzy moralnej i fizycznej, w jaką popadła.

Ksiądz Marek doznał dziwnego ściśnienia serca na widok tak ciężkiej niedoli. Widział wiele nieszczęść, lecz tak - w samem zaraniu życia, ujrzeć istotę młodą sponiewieraną i rzuconą w otchłań takiej nędz i rozpaczy, toć i kamienne serce drgnęłoby chyba litością. I w księdzu Marku zbudziło się coś, czego on określić zrazu nie potrafił. W tym zatwardziałym teoretyku poczęło tlić jakieś ciepło i rysy jego twarzy powoli zaczęły pozbywać się zwykłej swej surowości.

I ręka jego gładziła teraz czoło samobójczyni a usta, zamiast psalmów pokutnych, do łagodnego uśmiechu się ułożyły.

- Odwagi! - szeptał ksiądz, pochylając się nad leżącą Stasią - odwagi!... Bóg jest miłosierny!...

Pierwszy to raz chyba usta księdza Marka wymówiły: Bóg jest miłosierny!

Wszakże zwykle Karmelita mówił:

- Bóg jest sprawiedliwy...

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

Szybkie kroki dały się słyszeć w przyległym pokoju.

To Franek i Gwozdecki spieszyli ku sypialni. Doktór, wszedłszy, szybko skierował się ku łóżku, na którem spoczywała Stasia.

Był blady i całą siłą woli powstrzymywał nerwowe drżenie, które nim opanowało.

Stasia instynktem nieszczęśliwych odczuła zbliżenie się przychylnego serca. Z najwyższym wysiłkiem otworzyła swe nabrzmiałe i krwią nabiegłe oczy.

On pochylił się nad nią i drżącą ręką nasunął porozrzucane spódnice na jej wychudłe członki, poczem, uniósłszy delikatnie jej głowę, przyłożył swe usta do jej warg nabrzmiałych.

Ona - przymknęła oczy i zaczęła pić powietrze przechodzącez jego płuc w jej piersi.

Zdawało się, że nowe życie wstępuje w jej żyły...

. . . . . . . . . . . . . . . . . .

- A teraz, skoro się pani masz lepiej - o! o tyle tylko, ile jest niezbędnem do dania mi znaku, jako odpowiedź na moje pytanie, zechciej słuchać uważnie i z rozmysłem całym dać znak potwierdzający lub... zaprzeczający.

Stasia powoli podniosła znów powieki i spojrzała w oczy Gwozdeckiemu.

Stał przed nią, cały zmoczony wodą, którą w dwukrotnem omdleniu trzeźwił ją i do przytomności przyprowadzał.

Chciała mu powiedzieć: "mów! wszystko, co każesz - uczynię!" - ale sił jej zabrakło - milczała!

Tymczasem on ujął jej wychudłą rękę i głosem, w którym drgało uczucie, zapytał:

- Stasiu!... czy chcesz, abym cię stąd zabrał i przeniósł do siebie?...

W oczach dziewczyny zadrgała tak wielka radość, jaka może błyszczeć tylko w oczach skazanego, gdy mu ułaskawienie przynoszą.

Kilkakrotnie poruszyła ustami, wreszcie, cicho wyszeptała:

Chcę!...

Teraz on rozjaśnił czoło i odetchnął ciężko, jakby mu kamień spadł z serca.

- Wiem, że nie masz nikogo - ciągnął dalej, trzymając ciągle rękę dziewczyny - wiem, że ojciec wyrzekł się ciebie i nie zatroszczy się o twoje dalsze istnienie - dlatego ja, Stasiu, staję przed tobą i ofiaruję ci życie wspólne ze mną, życie pracy, nauki i... wzajemnego przywiązania...

Z oczów samobójczyni spłynęły dwie wielkie łzy.

- Czy godzisz się na to życie pojmowane uczciwie, na życie, z którego próżniactwo i bezmyślne dogadzanie próżności i zmysłom będzie wykluczone? - Powiedz - czy chcesz zostać tem, czem ja pod względem zapatrywania się na niedolę bliźnich i czy zechcesz, myśląc o cierpieniach drugich, wyrwać z korzeniem przyczynę twoich własnych cierpień?

- Chcę! - wyszeptała dziewczyna.

Lecz teraz z kąta sypialni wysunęła się wysoka, ciemna postać.

- Pozwól pan - przemówił ksiądz Marek, który za przybyciem lekarza usunął się od łóżka Stasi - rozum tego dziewczęcia zbłądził ciężko, lecz

Bóg jest w łasce swej nieprzebrany. Wiem, że Stasia oddawna nosiła w sobie zamiar poświęcenia się służbie Bożej. Sądzę, że wypadek dzisiejszy powinien stanowczo wpłynąć na jej postanowienie. Jedynie tylko zacisze klasztorne zdoła choć w części zatrzeć zamach zbrodniczy, jakiego się dopuściła!...

- Zamach zbrodniczy? - powtórzył Gwozdecki - co ksiądz nazywasz... zbrodniczym zamachem?

Ksiądz Marek otworzył szeroko oczy.

- Ależ... samobójstwo!...

Gwozdecki wzruszył ramionami.

- To wynik zaburzeń mózgowych, spowodowanych zbyt wielką niedolą - odparł, pochylając się nad Stasią i dopomagając jej do jakiegokolwiek okrycia się porozrzucanemi sukniami.

- Bóg wybranych doświadcza - wyrzekł ksiądz - a ludzką jest rzeczą cierpieć bez szemrania...

Po twarzy Gwozdeckiego przemknął cień zniecierpliwienia.

- Ojcze Marku - wyrzekł szybko - nie powtarzaj słów, które stworzył chyba katechizm kreślonyprzez wyjątkowo szczęśliwego człowieka. - Ojcze Marku! są nieszczęścia, które jak woda kamień, tak siłę woli i hart duszy żłobią. Ja, gdy widzę trupa samobójcy, w rysach jego twarzy czytam całą potęgę bólu, który go popchnął do tego kroku. Ty - ojcze... takiego trupa z poświęconej ziemi wyrzucasz! Nie masz nad nim litości! ty, który przedstawiasz Stwórcę nieprzebranego w miłosierdziu swojem!...

Ksiądz zbliżył się powoli i stanął po drugiej stronie łóżka.

- Życie ludzkie jest w ręku Boga i Jemu tylko rozporządzać tem życiem wolno! A teraz - tu Karmelita zwrócił się ku Stasi - od ciebie zależy wybranie życia, jakie dalej wieść pragniesz. Ja wzywam cię do stóp Maryi, jej poświęć twe istnienie...

Na twarz Gwozdeckiego uderzył rumieniec.

- Dlaczego, ojcze Marku - zawołał gwałtownie - dlaczego chcesz koniecznie zamienić roślinę w badyl? Dlaczego pragniesz dla tej kobiety męki, jakich sam doświadczałeś przez lat tyle?... odpowiedz: dlaczego?

Lecz ksiądz Marek zamilkł na chwilę, przerażony gwałtownością słów lekarza.

- A!... - ciągnął dalej Gwozdecki - może zechcesz utrzymywać, że...

byłeś szczęśliwy. Tak! jesteś nim, być może, ale nie byłeś! o nie, księże Marku! Wspomnij na noce bezsenne, gdy, zlany potem, leżałeś na kamiennych flizach chóru, wzywając Boskiej litości; przypomnij sobie te wiosenne poranki, pełne woni i słońca, gdy dusza twoja rwała się na strzępki na myśl o tylu ludziach śmiejących się swobodnie ku promieniom słońca i własnym twarzom i powiedz: byłeś szczęśliwym?

Blada twarz Karmelity pokryła się cieniem smutku.

Milczał chwilę, wreszcie podniósł głowę i wyrzekł:

- Jednak zwyciężyłem!...

Gwozdecki uśmiechnął się lekko.

- Lecz po ilu próbach i walkach? - zapytał.

- Wszystko przeniosłem! - odparł ksiądz - duch mój był silny.

- Nie! - wyrzekł lekarz - to ciało twe było słabe i zwiędło szybko, jak roślina bez słońca... Patrz jednak na nią! - dodał, wskazując na Stasię - tu odbyła się też walka ciała z duchem. Ciało systematycznie wyniszczane opiera się jednak, walczy, uledz nie chce, wreszcie woli zniknąć, dąży do samozniszczenia, aby tylko nie służyć za narzędzie przewadze duchowej.

- Więc duch ma podlegać materyi?

- Nie! lecz równowaga powinna być zupełną. A teraz - Stasiu! - wybieraj pomiędzy życiem, jakie ci ofiaruję, a życiem na wzór księdza Marka. Ostrzegam cię, że tam, gdzie ja cię zaprowadzę, bóle fizyczne, kłopoty materyalne, wypełnienie przeznaczenia kobiety, grać będą główną rolę. Jeżeli chcesz się usunąć od trosk i cierpień macierzyństwa - idź za kratę klasztorną, lecz wierz mi, jeden jęk rodzącej niewiasty jest milszy Bogu, niż posty i bezmyślne modlitwy!... Wybieraj!...

W odpowiedzi, Stasia całą siłą woli podniósłszy rękę z posłania, wsunęła ją w dłoń Gwozdeckiego, poczem patrząc mu w oczy, wyszeptała:

- Z tobą!...

Ksiądz Marekrozłożył ręce.

- Czyniłem wszystko, co mogłem, aby ją uratować - wyrzekł cichym głosem.

- A jednak - zawołał wesołym głosem lekarz - zamiast zakonnicy, powraca do życia, chętna do pracy koło swego i drugich szczęścia kobieta!...

- Panie doktorze... ja pójdę po fiakra!... Gwozdecki obejrzał się z

uśmiechem.

- Idź, idź, dobry Franku, a pamiętaj! niech kozioł będzie wygodny, bo i ciebie zabieram z sobą!...

Frankowi ze zbytniej radości głos zamarł w piersiach.

- No! idź już - dodał doktór - pilno mi wywieźć to biedne dziecko z tego przedsionka piekieł... Za długo tu przebywała!

Obejrzał się, jakby kogoś szukał.

- A! to pani! - wyrzekł, spostrzegłszy wreszcie Melanię, ciągle przylepioną do ściany i jakby nieprzytomną wobec tego, co się w koło niej działo - czy nie zechcesz pani poprosić tu przełożonej.

Melania porwała się za głowę.

- Nie! nie! lepiej niech o tem nie wie!

Gwozdecki wzruszył pogardliwie ramionami.

- A prawda! zapomniałem, że ta pani wie bardzo mało, co się pod jej "skrzydłami" dzieje, zechciej więc pani powiedzieć, że ja zabieram tę nieszczęśliwą do siebie.

Melania uznała za stosowne zaprotestować.

- To... - niewolno - wybełkotała.

Lecz Gwozdecki zmarszczył brwi i postąpił ku niej gwałtownie.

- Niewolno? - zawołał - niewolno - a wam wolno było zniszczyć to młode życie, zniweczyć inteligencyę - zabić to dziecko moralnie i fizycznie?

Szybko ujął Stasię na ręce i osłoniwszy swem paltem, postąpił ku wyjściu.

Lecz wstrzymał go głos księdza Marka.

- Co pan chcesz zrobić z tej dziewczyny? - zapytał Karmelita. - Pamiętaj, że jedynie jako... żona pod twym dachem przebywać może.

Uśmiech smutny przebiegł usta lekarza.

- Żona - wyrzekł - żona... pierwej ją wychować na tę... żonę muszę!

Zamilkł na chwilę - potem, spoglądając na zmienioną twarz Stasi, dodał:

- Pierwej muszę wyrwać z tej duszy wszystkie zielska, które się w niej tak bujnie rozkrzewiły, muszę wzmocnić jej ciało i uczynić je tak silnem, aby przenieść było w stanie ciężar macierzyństwa, muszę ukazać jej szerokie i jasne horyzonty pracy i poświęceń kobiecych, muszę nauczyć

ją kochać i cierpieć.

Uśmiech rozjaśnił zbolałą twarz dziewczyny.

Gwozdecki znajdował się już przy drzwiach, odwrócił się jednak i spojrzał w twarz księdza.

- Nie lękaj się, ojcze - wyrzekł znowu - nie będzie to wychowanie pogańskie, o co mnie może posądzasz. Przyjdziemy pewnego słonecznego ranka oboje do twej celi i zapukawszy, poprosimy, abyś nasz związek wobec świata uświęcił....

Uśmiech rozjaśnił wychudłą twarz Karmelity.

- W oczach świata? - tylko? - zapytał - w oczach Boga przedewszystkiem!

Doktór milczał przez chwilę.

- Ha - wyrzekł wreszcie - w oczach Boga - jak mówisz, ojcze Marku, będzie związek nasz uświęcony od pierwszej chwili naszegopożycia... Prawda, Stasiu?...

Lecz dziewczyna nie odpowiadała, pogrążona cała w słodkiem upojeniu. Długi płaszcz jej czarnych włosów spadał aż ku ziemi jedwabistą kaskadą. Na szyi ślad sznura znaczył się krwawą, straszną pręgą...

Ksiądz Marek nacierał ciągle, czując się w obowiązku być moralizatorem, pomimo że jego zawiędłe serce cieplało na widok tej dziewczyny, oddającej się z ufnością bezgraniczną na życie całe, mężczyźnie.

Cały poruszony zbliża się przecież i, składając ręce, pyta:

- Lecz kiedy zapukacie do mej celi?... Proszę was, przyjdźcie jaknajprędzej... Kiedyż przyjdziecie?... kiedyż?...

Gwozdecki odwraca się ku Stasi i wskazując na nią - odpowiada:

- Wtedy - gdy ta wychowanka "Przedpiekla" stanie się kobietą!

----------