Marcellus Emants

"Inwijding"

I.

Het huiselik dieneetje was afgelopen. Baron Huizingen, hoogleraar in staats- en administratief-recht, had aan het dessert met een keurige toespraak afscheid genomen van zijn ex-pupil en Theodoor tegelijkertijd gelukgewenst met zijn eerste stap op maatschappelik gebied: zijn beediging als advokaat. Hij had zich ook tot zijn zuster, Mevrouw van Onderwaarden, gewend en gezegd, dat zij trots kon wezen op haar zoon, voor wie de vele verleidingen van het studentenleven gebleken waren geen verleidingen te zijn geweest, wat ongetwijfeld mocht worden toegeschreven aan de uitstekende en liefdevolle opvoeding hem door zijn moeder geschonken. En ten slotte had hij een woord gewijd aan de nagedachtenis van Theodoors onvergetelike vader, de levenslustige man, de goedhartige vriend, die al negentien jaren geleden rust had gevonden

na zijn werkzaam leven en wiens afwezigheid op een dag als deze zeker door hen allen diep werd betreurd.

Men had geklonken en in de zware stilte, die aanzwoelde achter het glazen-gerinkel en het gemommel van dankende woordjes, voelde Theodoor heel goed, dat hij moest antwoorden; maar tegen voor-de-vuist-spreken zag hij erg op, ofschoon - misschien: omdat - zijn ijdelheid graag een nog onontwikkeld redenaarstalent in zichonderstelde. Van dit aarzelen maakte Mevrouw van Onderwaarden gebruik om de zitting op te heffen en onder het roezemoezig opstaan voegde de jonge man zijn oom enige zenuwachtig gehaaste woorden toe van erkentelikheid voor zijn goede zorgen als toeziende voogd, eindigend met de verzekering, dat hij altijd prijs zou stellen op ooms voorlichting en hoopte te mogen rekenen op zijn bijstand.

'Geen dank, m'n jongen, geen dank. Natuurlik zal ik je helpen zoveel ik kan. Natuurlik.... natuurlik. Als er gelegenheid is. Eerst eens zien.... eens kijken.... Wat?'

Mevrouw van Onderwaarden was heengegaan; Anna, Willemien en haar aanstaande, de jonge Rijsenheim, waren gevolgd.

'Zullen wij nu ook maar naar boven gaan? Je goeie moeder is er op gesteld dadelik te laten afnemen. Ze houdt van orde. Hè? - Ja, ja, zo

zijn wij opgevoed. Orde en plichtbesef. Laten we die huiselike orde eerbiedigen. Wat?'

Al sprekend had de professor een eigengemaakte siegaret uit zijn koker genomen

- Theodoor wist, dat hij er hem geen mocht aanbieden - en na die aangestoken te hebben deed hij zijn gewone vraag:

'Rook je nog altijd niet?'

'Neen oom, nog altijd niet?'

Langzaam gingen ze samen de dikbeloperde trap op, tot Huizingen op het eerste portaal met zijn scherp blikkende, zwarte ogen Theodoor eensklaps recht aankeek, zeggende:

'Vertel me nu 'ns: laat je 't roken, omdat je er niet van houdt, of omdat je 't verkeerd acht?'

Een flauw blosje gleed over Theodoors ietwat bleke wangen en er kwam iets bedeesds in zijn stem, als wilde hij zich verontschuldigen over zijn mooie beginselen.

'Vooral, omdat ik 't verkeerd vind, oom.... ten minste voor mij, ziet u. 't Is als met 't drinke. Ik weet heel goed, dat ik niet sterk ben en daarom.... Ach, 'n enkele siegaar zou me nu wel geen kwaad doen.... net evenmin als 'n enkel borreltje.... maar.... je laat je zo licht verleije.... Ik heb er geen trek in.... dus.... waarom zal ik me die lust opdringe? Is 't niet veiliger? Vaste gewoonte zijn gevaarlik, vindt u ook niet? Ik ken toch maar lui, die met de beste

wil van zo'n vaste gewoonte niet meer af kunne kome.'

De rook door zijn neus blazend knikte oom goedkeurend; maar uit zijn niets-zeggen leidde Theodoor af, dat hij er het zijne van dacht.

In de hel doorlichte achterkamer hing een dikke, warme, soezig-makende atmosfeer vol duffe meubellucht. De wit-met-gouden porte-brisée was dicht en in de duisternis daarachter - Theodoor wist 't - sluimerde zijn moeder gedoken in haar leuningstoel. In de serre aan de overkant zag hij, weggeschoven uit de lichtsirkel van een hanglamp tot in de schemering, die over kwijnende planten lag, Rijsenheim en Willemien, tot elkander over gebogen,hand in hand zitten fluisteren. Anna was naar haar kamer gegaan, wat zij altijd deed wanneer haar zuster - gelijk zij 't geringschattend noemde- zat te liklippen.

Naast elkander namen oom en neef op een sofa plaats, die stijf-recht tegen de muur aan stond gedrukt. Huizingen, de enige, die in de salons van zijn zuster roken mocht, genoot zwijgend van zijn siegaret en ook Theodoor zweeg.

't Was nog Augustus; maar toch mochten de ramen niet open. Mevrouw van Onderwaarden was bang voor motten. Ondanks de hitte bleef Theodoor in een blij-tevreden stemming. Het gekompliementeer van zijn oom had in zijn hoofd de echo's nog eens opgeroepen van het zegevierend gejubel, dat er op zijn promosie-dag zo verbijsterend door had geschald. En nu was 't, of de maatschappelike wereld zich voor hem opende, gelijk in de verbeelding van een akteur het toneel zich opent, waarop hij aanstonds uitbundige toejuichingen zal oogsten. Nog maar een beetje geduld en dan nam het grote raderwerk hem op, voerde hem omhoog naar aanzien, invloed en gezag.

Terwijl zijn handen elkander omwreven als de handen van een toneelspeler in een redeneer-rol, dwaalde zijn blik met welbehagen over het dikke, wijnrode Deventer-tapijt, over de zeven- en achttiende-eeuwse portretten in vergulde en zwarte lijsten tegen het grauwe, fluwelige cheviot-behang, over de zwart omkrulde, symmetries gerangschikte, notenhouten stoelen van een dertigtal jaren her, over de vergulde spiegellijst en vergulde pendule met vergulde kandelabers op de wit marmeren schoorsteenmantel, over de vergulde gaskroon, vanwaar rossig licht uit zes ballons opgloeide naar het wit-met-gouden plafond om neer te trillen op de grote ovale, matrood overklede tafel met de porseleinen regulateurlamp, die nooit meer brandde, met het

tapisserie-werk van Willemien, met de tijdschriften-portefeuille van Anna, met het teeblad

naast de dof gezeten fauteuil van zijn moeder. En hij voelde, dat al die bekende dingen van avond een nieuwe indruk op hem maakten. Hij was er eigenlik nu pas in t'huis; ze waren nu eerst een gepaste omlijsting voor zijn erkend streven van ernstig man van zaken, gezien lid van de maatschappij. Maar op eens schoof zijn blik over Rijsenheim en Willemien en voelde hij weer zijn kriewel tegen hun sentiementeel gefluister, gevrij en gezoen. Hij kon 't niet uitstaan en begreep toch niet recht waarom.

Met een wrevelig 'hè' wendde hij zich af, kreeg ooms siegaret in 't oog, sprong op, greep een asbakje van de schoorsteen en zette dit gedienstig naast Huizingen op een rond Japans tafeltje neder.

'Dankje wel, m'n jongen; dankje wel. Je moeder houdt niet van as op 't kleed, hè? Heel juist.... heel juist.... ik ook niet. Alles heeft z'n plaats en alles heeft z'n tijd. Wat?'

Een askegeltje metzwart gebrand papier nog half omwoeld rolde in het bakje neer. Theodoor weer aanziende ging de professor op gedempte toon voort:

"t Is wel erg warm hier.'

'Zal ik maar wat opezette?'

'Neen, neen.... doe maar niets. Je goeie moeder heeft zo haar eigen opvattingen en.... ze houdt er niet van, dat 'n ander daar verandering in brengt. Maar.... wat ik zeggen wilde.... heb je nu al 'n plan voor je toekomst gemaakt?'

'Wel, oom, 'n plan.... 'n vast plan.... nee, dat niet. Me dunkt, ik zal moete beginne met'ns rond te kijke. Of vindt u....?'

Huizingen knikte weer zwijgend, deed nog een haaltje, liet de rook door zijn neus ontsnappen en trok toen ernstig zijn zware, zwarte wenkbrauwen samen.

'Rondkijken is goed.... is nodig; mits.... mits niet te lang. Wat? - Je hebt in Utrecht hard gewerkt, heel hard; ik weet 't. Dat is braaf.... heel braaf;

maar.... blijf nu in die goeie plooi.... blijf in die plooi. Van nature ben je 'n werker.... 'n blokker zelfs.... eerzuchtig.... goed.... best; maar.... toch moet je oppassen.... vooral in den Haag. Wat? - Er zijn er zoveel, die, eenmaal meester in de rechten, denken: nu kan ik eens 'n poosje op m'n lauweren rusten. O, zoveel! Maar dat rusten is fataal.... fataal! Hè?

- Je denkt: 'n poosje.... maar na dat poosje missen de meesten de kracht en de zelfbeheersing om weer met werken te beginnen. Daarom zeg ik altijd: blijf in je goeie plooi.... blijf in je goeie plooi. Wat?'

Het lichte blauw van Theodoors ogen glansde donkerder op en om zijn mond speelde een glimlach van hooghartig verbazen over zulk een miskenning van zijn ambiesie.

'Ik heb heus geen lust om te gaan lanterfante.'

Bijna vergoelikend viel hem oom hem dadelik in de rede.

'Dat denk ik ook niet, m'n jongen; dat denk ik ook niet; maar.... doe nu wat ik je aanraad: kies gauw 'n richting. 'n Richting is nodig. Je moet weten waarheen je sturen wilt. Ik kan je dan waarschijnlik wel 'n handje helpen; maar.... daar moet je niet op bouwen en.... in alle geval dien je eerst zelf te kiezen.... je richting. Wat? - Je hebt de rechterlike macht.... 'n rustig leven.... eervol.... Je bent gezien in de maatschappij; maar.... de kans om vooruit te komen is gering.... gering. Of dat nu wel iets voor jou zou zijn?.... Wat? - Ik betwijfel 't; maar je moet 't zelf weten. Bij 'n eventuele benoeming zou je uit den Haag moeten.... jaren lang in 'n kleine plaats blijven. Hè?

- Jongen, jongen, ik weet 't niet. Nu.... de praktijk is heel mooi.... heel mooi, als j' er eenmaalin bent.... en talent hebt. Je kunt er in alle geval mee beginnen. Het baant je misschien de weg; maar.... 't is geen spekje voor ieders bekje en.... je moet geduld hebben.... geduld en geluk. - De ambtenaars-carrière.... Ja, daar heb je proteksie voor nodig.... als je ten minste vooruit wilt komen; maar.... zijn de omstandigheden je gunstig.... weet je 'n beetje de aandacht te trekken.... je bruikbaarheid te tonen.... word je geholpen.... dan is er wel avenir in.... wel avenir; maar.... ik zeg 't nog eens: je moet zelf kiezen. Wat?'

Huizingen had meer in die trant met zijn neef gesproken - andere onderwerpen roerde hij op zijn zeldzame bezoeken trouwens alleen bij hoge uitzondering aan - en voor Theodoor was de professor altijd zowel een orakel geweest als een schitterend model.

Al in zijn jongensjaren had hij hoog-opgezien tegen de steeds-keurig-geklede man met zijn deftige, zwart laken jas, zijn glimmende cilinder, zijn gladgeschoren kin en kort geknipt haar, zijn streng blikkend gelaat, waarop de vrees van zich aan koud water te branden schuil ging onder overdreven vertoon van ernst en wilskracht. Voor Theodoor belichaamde oom de zeldzame vereniging van voorname wereld-man met even voornaam geleerde en nooit kwam de professor eens over, of zijn neef bootste 't een of ander van hem na. Met oom te mogen wandelen was hem altijd tot een genotvolle eer geweest, omdat zij dan telkens staande werden gehouden door allerlei hooggeplaatste heren en toen hem later door zijn moeder verteld werd, hoe oom reeds als student repetiesielessen had moeten geven, daar zijn ouders de studies niet geheel konden bekostigen en hoe oom naderhand al geldverdienend in alle partijen relasies had weten aan te knopen, om op het juiste ogenblik van hun invloed gebruik te kunnen maken, was het voornemen in hem gerijpt oom ook in zijn daden zoveel mogelik na te doen.

Hard werken, vriendelik zijn tegenover alle mensen in een gepaste schakering voor rang, stand en partij, je altijd netjes voordoen en nooit aanstoot geven.... dit achtte hij in de eerste plaats nodig om vooruit te komen in de maatschappij en hij wilde vooruitkomen, ja, hij zag in het leven niet veel anders dan een geleidelik opklimmen langs de sporten van de maatschappelike ladder, waarbij 't hem vrij onverschillig was met welk soort van arbeid hij een hoge sport zou bereiken. De enige raad van oom, die 't hem moeilik viel op te volgen was: trek nooit onnodig partij en houd je zoveel mogelik buiten kwesties. Doorgaans was hij met zijn oordeel heel gauw klaar en wilde hij 't dan ook wel uiten. Toch deed hij zijn best zich in alleopzichten door oom te laten leiden en toen de professor dus gezegd had:

'Je moet je richting kiezen,' was hij terstond besloten dit zo nodig van avond al te doen.

'Laat ik u zegge, oom. De rechterlike macht.... och, nee; dat lokt me niet.

'k Geloof, dat 't zo'n.... zo'n taaie carrière is. De praktijk.... ja, dat lijkt me beter. Eenmaal advokaat belet niets je van elke voorkomende gelegenheid te profietere. Niewaar? Je kan je al licht 'ns onderscheie. Alles staat om zo te zegge voor je ope; is 't niet? 'k Ben wel 'ns bang niet genoeg te hebbe, wat je noemt l'esprit d'à propos. Da's waar; ten minste.... op onze debating.... maar misschien dat met de tijd.... de oefening.... En dan 't spreke.... ja, dat gaat ook nog niet, zoals 'k wel zou wense; maar.... als u gelooft, dat ik op 'n mienisterie gauwer carrière zou kunne make.... als u me dan soms dadelik zou kunne helpe.... Ik ben bereid.'

Huizingen sloot even de ogen, als keek hij in zijn geest naar een plaatsing voor Theodoor om. Het was zijn gewoonte zich op deze manier te bezinnen. Maar hij scheen niets te vinden, trok hoog zijn wenkbrauwen op en zei vergoelikend:

'Neen.... ach.... zó'n haast is er nu ook weer niet bij. Eerst 'ns rondkijken lijkt me zo kwaad niet. Wel neen. En dat spreken.... dat went.... dat went.... 't Is 'n slag.... Die krijg je gaandeweg beet. Al doende leert. Hoofdzaak is, dat je aanspraken krijgt.... aanspraken, die we kunnen doen gelden. Hè? - Heb je al je viezietes gemaakt? Ja, hè? Bij de leden van de Hoge Raad, van 't Hof....'

Jongensachtig gehaast viel Theodoor hem in de rede.

'O, verbeeld u, wat me overkomen is bij de Voorzitter van 't Hof. Toen 'k binnekwam stond ie op 'n trappie voor z'n boekekast met de rug naar me toe. Om iets te zegge zei 'k zo: mis

schien kom ik u wel ongelege. Wat denkt u, dat ie antwoordde? Ik sta te hoog, meneer, dat u mij ongelege kome kan. En 't was geen ui. Gut nee; hij leek vreselik beledigd. Hoe vindt u dat? Ik had moeite m'n lache te houwe.'

Huizingen lachte niet; hij was een vijand van spotten met autorieteiten. Zijn gladde kin wrijvend vroeg hij met een flauw ieronies tintje in zijn stem:

'Is de man al geoordeeld? Pas toch op, pas toch op. Je hebt de mensen

nodig. Vergeet dat niet. Wat?'

Theodoor kleurde; hij besefte onhandig te zijn geweest en niets was hem onaangenamer dan op een onhandigheid te worden betrapt.

'Denk er aan, dat j' ook gaat naar de Voorzittersvan de twee Buro's van consultatie en naar de Kantonrechter. Je kent 't Hollandse gezegde: met de hoed in de hand komt men door het ganse land. 't Klinkt 'n beetje Vaudeville-achtig; maar er steekt toch waarheid in. Ja, ja, ja. Hè? - Nu.... dan woon je geregeld de zittingen bij en tracht er uit te leren. Onderwijl ga je ook uit.... Veel onder mensen komen, zie je.... in net gezelschap.... zoveel mogelik. Vooral je niet afzonderen. Je vertoont je op de Witte.... je maakt kennissen. Als ze je vragen in 'n bestuur te komen, dan neem je dat aan. Wat? - Nooit weigeren.... nooit.... als 't ten minste 'n fatsoenlik genootschap is. Of de zaak je interesseert, komt er niet op aan. Je wordt Sekretaris.... je maakt je verdienstelik. Dat zal je veel vervelend werk geven.... heel veel zelfs; maar dat kan geen kwaad. Zo leer je mensen kennen.... mensen en zaken. Wat? - Je krijgt relasies.... 'n voet in de stijgbeugel. Vergeet ook het Franse dicton niet: on a souvent besoin d'un plus petit que soi. Je kunt nooit weten.... nooit. En natuurlik.... als de gelegenheid zich voordoet.... zeker zal ik je dan helpen.... zeker, zeker.'

Huizingen had nu geheel in Theodoors geest geredeneerd. In de jonge van Onderwaarden stak noch een geestdriftige hervormer, die de mensheid op wil zwepen voor zijn grootse plannen, noch een eenzame strijder, die stil het bestaande minacht en des noods alleen een iedeaal tracht te verwezenliken.

Het kwam niet in hem op zich voor te stellen, dat de maatschappij er heel anders uit zou kunnen zien. Er viel aan te repareren en bij te werken; nu ja. De tijden veranderen en wij met hen. Voorstanders van ingrijpende hervormingen waren voor hem echter grote schreeuwers, die hij des te meer vreesde, naarmate hij hen minder begreep. Deed ieder zijn werk behoorlik af, zo dacht hij, dan was alles ook zo goed mogelik.

Hij had iets van een soldaat in vredestijd, van een soldaat, die minder aan vechten denkt - al is dit voor de schijn zijn levenstaak dan aan opklimmen in rang. En bij dit opklimmen in rang verwachtte hij haast alles van proteksie en van handigheid.

Terwijl Huizingen nader uiteenzette hoe hij 'er in' kon komen, dacht Theodoor niet aan het werk, dat hem verbeidde of aan de belangen, waaraan hij zich ging wijden; maar zag hij zich tronen in de deftigheid van een departement en bodes diep voor hem buigen, onbekenden en halve kennissen op straat beleefd hem groeten, alle maatschappelike mannen hem 'bonzjoeren' op de soos. En toen de professor hem ten slotte de raad gaf eens te zien,of hij soms op de griffie van Rechtbank of Kantongerecht zou kunnen komen, nam hij zich voor daar aanstonds werk van te maken.

Juist wilde hij dit uitspreken, als de dubbele deur vaneen schoof en mevrouw van Onderwaarden in de zwarte opening verscheen.

'Goed gerust, Gertrude?'

Het antwoord bleef uit. Zich omwendend trok de oude vrouw de roldeuren tot elkander, greep weer naar de sleutelmand, die zij op een stoel had neergezet, keek onderzoekend rond, of er geen ramen waren geopend en alles wel was gelijk het wezen moest, en knorde:

'Anna nog niet hier?'

'Ik zal ze roepe,' zei Theodoor gedienstig en liep de kamer uit.

Mevrouw van Onderwaarden was bij de zestig. Haar regelmatige trekken, die zich met de jaren diep-strak hadden ingegroefd, deden haar aristokratiese afkomst geen oneer aan; maar haar kleding verried te duidelik de vrouw, die 't in haar jeugd erg heeft moeten overleggen en gaf haar daardoor iets burgerliks. Op de ongelijk grijzende haren, tot ouderwetse platte coques samengevoegd, prijkte een mutsje van zwarte klungelkant met gitten versierd en de zwarte japon, die van zijde had moeten zijn, maar van serge was, zat slecht, vol lelike plooien over de gebogen gestalte. Daarbij droeg zij op de borst een lorrige kamee, geschenk van een lang vergeten jeugdvriendin. Ze keek niet vriendelik uit de donkere, diepliggende, zwaaromrimpelde ogen en de ingetrokken mond had nog altijd iets stroefs, al sloten de dunne lippen niet meer zo stijf op elkander als vroeger zeker het geval was geweest.

Bij de tafel haar gewone plaats innemend, terwijl Willemien en Rijsenheim fluisterend uit de serre aanslenterden hand in hand, vroeg zij aan haar broer, of hij zijn siegaret had gerookt en toen de professor naar gewoonte voor de verleende permissie had bedankt, liet zij er dadelik op volgen:

'Je hebt toch nie vergete je rijtuig terug te bestelle? Ik kan op 't ogenblik niemand uitzende. De meiden ete nou; die motten ook d'r rust hebbe.'

'Beste Gertrude, ik weet hoe nauwkeurig hier alles geregeld is en met dit mooie weer ga ik liever te voet naar de trein.'

'Zoals je wil.'

Ondertussen had de meid het teewater gebracht en het oliepitje onder de trekpot aangestoken. Luid schetterlachend kwam Theodoor achter Anna de trap af; zodra zij binnen waren, viel hij uit:

'Anna mag wel minstens met 'n prins trouwe! Verbeeld je: ik vond d'r midden in de kamer staan en de ouwe Mie lag op d'r knië, om de knooppies vast te make van mejuffrouws schoene.'

Niemand lachte mee; Willemien en Rijsenheim hadden fluisterend een ernstige woordenwisseling; Anna haalde haar schouders op en ging zitten.

'Waarom most jij andere schoenen antrekke?'

'Omdat m'n schoene nieuw zijn, mamaen omdat nieuwe schoenen altijd knelle. Mot ik daar ook al rekenschap van geve? Als Mie nies te doen heeft, dan zou ik nie wete, waarom ze mij niet zou kunne bediene. Ze wordt er toch voor betaald.'

Mevrouw van Onderwaarden zweeg; maar de strenge, donkere blik, die zij haar jongste dochter toewierp, verried, dat zij alleen om standjes in tegenwoordigheid van derden te vermijden, haar boosheid inhield. De blik bleef echter onopgemerkt, daar Anna juist de portefeuille met platen had opengeslagen.

De drie kinderen van mevrouw van Onderwaarden vertoonden onmiskenbare familietrekken en toch kon niemand er aan twijfelen, dat zij tamelik uiteenliepen. Willemien, de oudste, was een blozende, krachtig gebouwde, bijna te gezette vrouw van bij de dertig met mooie, diepblauwe ogen, een zeer duidelik opwippende, iets te dikke neus, grote maar welgevormde handen, lang, donker blond haar en een uiterst blanke huid. Anna, die slanker en bleker was, had dezelfde ogen, dezelfde huid, een fijnere neus, smallere handen, korter en lichter haar; maar terwijl Willemien met haar gevulde vormen, met haar week elegante bewegingen, met haar altijd lachende mond en altijd lachende ogen iets lief innemends, iets zacht aantrekkeliks had, stootte Anna, ondanks haar grotere schoonheid, veeleer af door het al te besliste van haar gebaren, de haast minachtend gesloten lippen en haar koude, borende blik. Theodoor, de jongste, die met Anna slechts één jaar, doch met Willemien er zes scheelde, was insgelijks blank van huid en blond van haar, had ook een wipneus en fraaie handen. Hij maakte echter een veel teerdere indruk dan zijn zusters

door zijn tengere bouw, zijn magere wangen en zijn erg lichte ogen, waarvan de weifelende uitdrukking nu eens meer overhelde naar het zinnelik aanhalige van Willemien, dan weer naar het verstandelik afwerende van Anna.

In de zware atmosfeer van benauwde huiselikheid zaten ze nu allen op hun gewone plaatsen om de tafel. Dicht aangeschoven mevrouw, die tee schonk; achterover in haar stoel geleund Willemien, die aan haar tapisserie werkte; voorovergebogen Anna, die bladerde in een revue; iets meer terug, blijmoedig en gedachteloos rondkijkend, Theodoor, wiens vingers rusteloos speelden met de charivari van zijn horloozjeketting; nog meer terug, strak rechtop, aandachtig zijn tee slurpend Huizingen en met de arm om Willemiens stoel geslagen, turend op de heen en weer gaande blanke hand en nu en dan de wang van zijn aanstaande aaiend, Rijsenheim.

Theodoor lette dat aaien op, vond het weer onuitstaanbaar en kon er toch zijn ogen niet afhouden.

Geruime tijd sprak niemand een woord; korte geluidjes van lepeltjes-gerinkel en lippen-gesmak klonken hinderlik duidelik op uit de saaie

stilte.

Eindelik begon de professor:

'Blijf je nog 'n poosje, Rijsenheim, of kan de Goorse Sekretarie je niet langer missen?'

Rijsenheim,plotseling gestoord in zijn weelderig beschouwen, keek verschrikt op en antwoordde stotterend:

'De Sekretarie ka.... ka.... kan me niet missen, professor. Ik moet overmorgen weer terug.'

Een kort schaterlachje ontschetterde Willemiens lippen. Zich snel omwendend gaf zij Rijsenheim een zoen en spotte toen op koddig medelijdende toon:

'Wat stottert ie weer lief, hè.... m'n ventje.'

Rijsenheim bloosde boven zijn rossige baard en Theodoor vond de vertoning misselik. Willie behandelde haar aanstaande man als een kind.

Mevrouw van Onderwaarden scheen iets dergeliks te denken. Ze vroeg altans.

'Waarom let je dat stottere toch altijd op?'

'Ik vin 't zo aardig.'

Ook Anna kon Willemiens zoetigheden niet uitstaan en terwijl er een ergernis-schokje door haar schouders voer, zeide zij, als om haar zuster af te leiden:

'Heb je 't nou al an Theodoor gevraagd?'

'Wat gevraagd?' vroeg Theodoor nieuwsgierig.

'Je meent van de Dame aux camélias, hè? Nee, nog niet.'

Als enige man in huis werd Theodoor dikwels en over allerlei onderwerpen geraadpleegd; hij hield er wel van zo'n vraagbaak te zijn en herhaalde dus: 'Wat wou je van me wete?'

'Ach, van morge hadde we 't over de Dame aux camélias.'

'Die hebbe jelui pas van Sarah gezien, hè?'

'Juist. Nou.... we hadden 't alle drie heel erg mooi gevonde, trouwens mama ook.'

'Dat is te zegge,' viel mevrouw van Onderwaarden in, 'd'r spel vond ik mooi; maar dat stuk.... dat gemene stuk.... ik begrijp niet, dat zo'n grote tragédienne niet 'n.... 'n fatsoenliker stuk uitkiest.'

'Franse smaak,' schokschouderde Huizingen met een afkeurend tongsmakje.

'Maar van morge,' hernam Willemien, 'noemde Anna 't 'n onzinnige geschiedenis en dat vindt nou Japie ook.'

'Neem me niet kwa... kwa... kwalik; ik zeg alleen, dat er in ons land niet zulke demi-mondaines zijn en dat zo'n geschiedenis in Frankrijk ook wel ge... ge... geen regel zal wezen.'

'Van demi-mondaines heb ik geen verstand; maar ik beweer, dat zulke overdreve liefdesgeschiedenissen alleen voorkommen in komedies en romans.'

Er was iets spotachtig tergends geweest in de toon, waarop Anna het woord overdreven had uitgesproken. Willemien trok 't zich aan.

'Dat komt, omdat jij nie weet wat liefde is! Daar heb ie nie genoeg gevoel voor.' Anna haalde bedaard en zonder omhoog te kijken van haar tijdschrift, haar schouders weer op.

'Best mogelik en misschien wel gelukkig. Maar neem zulke gevoelige mensen als je maar wil, dan kan zo'n prachtige liefde toch nie bestaan tussen 'n man en 'n vrouw, die van verschillende stand zijn. Denk ie, dat

jij op je Japie verliefd zou geworde zijn, als-t-ie hier de klokke was kommen opwinde? - Zeg jij nou 'ns, Theo.'

Terwijl Rijsenheim zich, al blozend en syllaben uithakkelend, vruchteloos inspande om woorden te vinden, waarmee hij zijn aanstaande te hulp kon schieten,knutselde Theodoor zich in der haast een meninkje samen. De verleiding om eens met ondervinding en kunstkennis te pronken werd hem te machtig.

'Ik ben 't wel met je eens, dat er iets onwaars is in de Dame aux camélias; maar toch geloof ik niet, dat de fout zit, waar jij 'm zoekt.'

'Waar dan?'

'Wel.... Als mense van verschillende stand werkelik op mekaar verliefd zijn, dan wille ze ook same trouwe, niewaar? Dat wordt dan 'n mésalliance. Mésalliances zie je om zo te zegge dageliks; ergo kan d'r wel degelik liefde bestaan tusse mense van verschillende stand. Maar bij Marguérite Gautier is geen sprake van 'n mésalliance en dat is heel goed van de auteur gezien. 'n Man, die 'n vrouw als Marguérite Gautier trouwt, heeft

natuurlik bijredene. Geen man ter wereld.... geen fatsoenlike man kan in z'n hart liefde voele voor 'n vrouw, die zich geeft voor geld. Niet....niet.... passie; maar liefde.... genegenheid. Dat is eenvoudig onmogelik. En zo'n vrouw.... 't spreekt van zelf, dat die niet eens weet wat liefde is. Wel nee! Anders zou z' immers juist geen demi-mondaine geworden zijn. Koket, sensueel.... goed; maar verliefd, verliefd met d'r hart.... dat kunne zulke vrouwen onmogelik weze.'

En plotseling allerlei gevolgtrekkingen ziende, waartoe zijn hypotheties geredeneer aanleiding gaf en die er de juistheid van schenen te bevestigen, ging hij opdringend voort:

'Daarin ligt ook de rede, dat manne, die zich met zulke vrouwen afgeve.... voor 'n ogenblik.... voor 'n pretje.... ze toch in de grond van hun hart verachte. Dat zal je altijd zien; 't kan ook niet anders.'

Aanvankelik sprak niemand tegen. Mevrouw van Onderwaarden schonk

water op. Zij keurde het behandelen van dergelike onderwerpen niet goed; maar was toch wel ingenomen met Theodoors oordeel. Anna bekeek een Graphic-plaat; Willemien trok een veel te lange draad door het gaas; Rijsenheim keek weer zinnend op haar vingers neer, terwijl zijn rechterhand met haar nekhaartjes speelde; Huizingen wreef zich nadenkend de kin.

Toen liet Willemien haar werk eensklaps zakken en barstte uit:

'Dan begrijp ik niet, wat er mooi is in dat stuk! Ik dacht, dat 't 'n ware liefdesgeschiedenis was.'

Theodoor liet zich verleiden tot een tweede betoog.

'Dat is 't ook; maar in de kunst kan je de waarheid niet tout cru geve. Dumas heeft 'm alleen 'n beetje al te mooi gemaakt.'

De uitspraak werd niet aangevallen; Huizingen, die slechts klassieke schrijvers erkende; maar toch op de hoogte van zijn tijd wilde schijnen, maakte, glimlachend als een vader over de spelletjes van zijn kleine zoon, de opmerking:

'Is dat nu weer de kunstopvatting van 't allerjongste Holland? Jongen, jongen, wat leven we snel! Ik meende, dat we nog waren aan de sosialistiesekunst, die juist de waarheid tout cru 't allermooiste vindt. Wat?'

Eer Theodoor kon antwoorden, was Anna, die graag plaagde, al ingevallen:

'En wat heeft ie te Utrecht 'n kennis van vrouwen opgedaan! Hè, oom? U dacht nog al, dat Theo nie wist wat verleiding is.'

Rijsenheim grinnikte en Theodoor besefte, dat het ogenblik gekomen was om een nieuw prestige tegenover zijn zusters op te houden.

'Dat denkt oom in 't geheel niet. Daar heeft ie niets van gezegd. In je akademietijd moet je alles lere kenne. Anders blijf je je levelang groen. 'k Wed, dat oom 't niet eens goed zou vinde, als ik de kuise Jozef had

gespeeld.'

Huizingen trok zwijgend zijn wenkbrauwen weer samen en terwijl Rijsenheim nog duideliker grinnikte, Anna een vragend 'hè' slaakte vol geveinsde verbazing, vatte Willemien op nieuw vuur.

'Heb jij dan avonture gehad? En daar heb ie ons nooit wat van verteld! Biecht 'ns gauw op!.... Toe, Theo, biecht 'ns op!'

Een flauw gegiegel klonk Theodoor tartend tegen en Anna riep nog uit:

'Zo, zo, heb jij alles lere kenne!'

Doch mevrouw van Onderwaarden kwam tussenbeide en bewaarde haar zoon voor de verleiding om een afspraakje op onuitgesproken geldelike voorwaarden op te sieren tot het een liefdesavontuur geleek.

'Je zal me plezier doen dit onderwerp te late ruste. Dat is geen gesprek voor fatsoenlike meisjes en in mijn tegenwoordigheid verkies ik zulke praatjes niet te hore.'

Streng had de vermaning geklonken en in de onaangename stilte, die volgde, was 't, of de woorden er van dreigend bleven hangen.

Huizingen bracht afleiding.

'Wel, Willemien, is de tijd van je huwelik al ongeveer vastgesteld?'

'Zeker, oom, tege Januarie; maar 't is nog

zo lang. U mot er nog maar niet over prate.'

'Ik zal 't niet doen, kindlief, ik zal 't niet doen.... En wanneer volg jij nu 't goeie voorbeeld van je zuster, Anna?'

't Was Anna aan te zien, dat de vraag haar ergernis gaf. Misschien hoorde zij er een bemoeizucht met haar zaken in, waarop zij niet gesteld was. Bits-droog klonk haar antwoord:

'Oom, ik ben nie van plan enig voorbeeld te volge.'

'Oho, oho!'

De professor was met meisjes nooit op zijn gemak en liet het onderwerp dadelik varen.

Een poosje liep het gesprek nu over al, wat met Willemiens trouwplannen in verband stond, als de huweliksreis, de moeilikheid om in Goor een geschikte woning te vinden, het gebrek aan amuzementen in dit plaatsje, dat vergoed werd door het bezit van mooie omstreken enz. enz. Totdat het vergelijken van Goor en den Haag Anna de verklaring ontlokte, dat amuzementen niets te beduiden hadden, als je er toch geen gebruik van maken mocht of kon.

Mevrouw van Onderwaarden vatte dezijdelingse toespeling.

'Ieder mot de amuzemente kieze, die voor 'm passe.'

Anna was niet gewoon zich door een machtspreuk het zwijgen te laten opleggen, al verkoos zij meestal handelen boven tegenspreken. Zich opwinden deed zij nooit. Kalm, zó kalm, dat haar toon haast sarrend klonk, vervolgde ze:

'Dan schijnt het voor ons te passen avond an avond ons te zitte vervelen om 'n lamp, die nie brande mag.'

De toespeling op de lamp lokte weer een flauw gegiegel uit; scherp kraakte de oude stem er door heen:

'Willie gaat genoeg uit. 't Is mijn schuld niet, dat jij menseschuw ben.'

Door Anna's schouders voer weer een schokje.

'Ik ben volstrekt nie schuw voor alle mense; ik heb alleen 'n hekel an de aartsburgerlik vervelende.'

'Guns, kind' kraaide Willemien beledigd, 'ik heb nog verlede winter tienmaal gedanst en tweemaal komedie gespeeld!'

'Om zo'n springerij in 'n nauwe suite geef ik niemendal en van me dwaas an te stelle houw ik niet.'

En van haar Graphic opziende vervolgde Anna, eer Willemien iets kon antwoorden:

'Oom, begrijpt u nou, waarom mama nie wil, dat wij an 't hof worde gepresenteerd? Dat is toch zo ies biezonders niet. Mama ging ommers vroeger zelf an 't hof.'

Huizingen dacht er niet aan zich te mengen in een onenigheid van moeder en dochter.

'Me dunkt, daar zal je moeder wel haar goeie redenen voor hebben.'

'Juist, George, en die kent Anna best.'

'Kenne? - O, zeker; 'k weet 'r alles van. Papa was adjudant in buitengewone dienst; dus moest ie wel an 't hof kommen en dus ging mama mee.... uit plichtbesef. Zo'n mooie rede hebbe wij natuurlik niet. Maar weet u, wat mama nou zegt? Ga je an 't hof, dan kom je van zelf in aanraking met de aristokrasie en da's gevaarlik voor onze degelikheid en nie gepast voor ons kleine fortuin. Nou vraag ik u! Zijn an 't hof dan alle mense lichtzinnig en schatrijk? Ach kom!'

Mevrouw van Onderwaarden kon dergelike aanmerkingen niet velen. Met de jaren was zij in andere genietingen schadeloosstelling gaan zoeken voor de vroegere, die zij tans minachtte. Zij herinnerde zich ook niet meer haar eigen verlangen om onder standgenoten te schitteren, waaraan zij door de armoede van haar ouders veel te weinig naar haar zin had kunnen voldoen en dat zij nog een poos had bevredigd in haar huwelik met een gefortuneerde zeeoffiesier, wiens gebrek aan een adellike tietel door buitengewone verdiensten in een Indiese oorlog werd opgewogen.

'Me dunkt, dat jelui nie te klage hebbe. Ik kan die ondankbaarheid.... Andere.... Je.... je most ook maar 'ns armoe geleje hebbe, dan zou je nou dankbaar, heel dankbaar zijn voor al de.... alde voorrechte, die je geniet.'

Anna, die weer in haar Graphic was gaan lezen, gaf zich nog niet gewonnen. Zonder op te zien en zonder dat er een spier van haar gelaat vertrok, liet zij ijskoud-bedaard de woorden haar lippen ontglippen:

'U heeft geen recht mij 'n vervelend leve te late leie. Ik heb nie gevraagd om op de wereld te komme; maar nou ik d'r eenmaal ben.... nou ik d'r gekomme ben voor uw plezier.... ja, zeker voor uw plezier.... nou wil ik ook hebbe wat ik d'r van hebbe kan.'

Drie heftige galmen volgden. Ze kwamen van Theodoor en Willemien, die hè riepen en van mevrouw van Onderwaarden, die de aanklacht 'schandelik, schandelik, allerschandelikst' vond.

Anna trok er zich niets van aan en sloeg kalm een blad om. Willemien had dadelik een hand naar haar moeder uitgestrekt en de oude vingers strelend, die onwillekeurig de sleutelmand hielden omvat, suste ze gemoedelik:

'Trek 't u maar niet an, moesje, wat of die giftige spin zeit. Ik ben heel tevreje met m'n leventje, hoor, heel tevreje.'

'Ja wel; daarom loop jij d'r uit.'

Theodoor voelde iets voor Anna's ambiesieus verlangen, al keurde hij de toon af, waarop zij 't te kennen gaf; maar eer hij bemiddelend kon

optreden, rees Huizingen, wie 't te machtig werd, van zijn stoel omhoog. Hij zei, dat het tijd begon te worden en nodigde Theodoor uit een eindje met hem op te lopen. 't Was zulk mooi weer.

'Graag, oom, heel graag.'

'Mag ik je dan zeer danken, Gertrude, voor je keurige dienee.'

Toen sprak mevrouw van Onderwaarden, zich vermannend, nog haar klaargemaakte woorden uit:

'Nou.... George.... je weet, dat ik je heel dankbaar ben voor al wat je in

Theo's belang.... voor z'n opvoeding hebt gedaan. Theo is 't ook. Als-t-ie nou in de toekomst ook maar op je rekene mag, hè. Je hebt veel relasies. Doe voor 'm wat je kan.'

'Ik heb 't hem beloofd. Laat hij nu maar eerst zorgen in de goeie plooi te blijven. Dat is voor 't ogenblik het voornaamste. Wat?'

'Dat zal ie wel. Adieu dan, goeie reis.'

'Adieu, Gertrude; dag meisjes. Tot weerziens, Rijsenheim.'

De trein was met Huizingen vertrokken.

Luchtig springend daalde Theodoor van het benauwd overstoomde, roezemoezige

perron naar de kille, holklankende gang af, waar hij aan moest

schuifelen achter een reeks reizigers om zijn kaartje te kunnen afgeven. Het oponthoud deerde hem niet; daarvoor was 't hem nog altijd veel te prettig te moede. Vrolike wijzen doorzongen zijn hoofd met dartelend rhythmus en nu eens siste er een door zijn tanden, dan weer trilde er een fluitend over zijn lippen heen. Hij had lust iemand aan te spreken enmet een lach om zijn mond te zeggen, dat het van daag zo'n mooie dag was geweest en dat er morgen zeker weer zo'n mooie dag zou volgen. Ook zou hij graag een vreemdeling de weg wijzen naar de stad, in de vlucht er bij aanstippend,

wat niemand verzuimen mocht in den Haag te gaan bekijken.

Grappig die lust om eens heel vriendelik te zijn.

En nu oom weg was, voelde hij zich niet alleen blij, zelfvertrouwend, daadlustig;

maar zelfs overmoedig.... ja.... 't viel niet te ontkennen: hij was pedant. Eigenlik te gek om van te spreken; maar toch had hij een gevoel, of al die

meelopende mensen hem kenden en achtten, of zij begrepen, dat hij

gauw een poziesie zou hebben, zijn poziesie, de poziesie, die hem toekwam, de poziesie, die hem recht gaf om mee te praten over alle aangelegenheden in de maatschappij. En 't was dit gevoel van gauw een poziesie te zullen krijgen in het grote maatschappelike gebouw, dat hem op eens zo'n belangstelling schonk in de drukke rumoerigheid alom in de rondte. Wat was het leven toch interessant!

Daar hadt je 't nu met zijn hoog en laag, met zijn goed en kwaad, met zijn rijkdom en armoede, met zijn lachen en wenen!

De trein, die aan was gedaverd, die hijgend een zwerm reizigers over het perron had uitgeworpen en nieuw gevuld weer proestend naar andere steden was heengesneld; al die haastende en slenterende, schertsende en klagende, pratende en zwijgende mensen, die zich aanstonds voor allerlei belangen naar alle richtingen zouden verspreiden, om te verdwijnen in lichte zalen en donkere krotten, in gezellig volle kamers en kale eenzame hokken; dat aanschreeuwen van hotelbedienden, gidsen en koetsiers, dat vol lopen en fluitend en bellend heenrollen van rossig doorglansde trems en bussen, dat krioelen van gedaanten in de lichtkringen, die lantaarnpalen omhelderden of uit brede winkelruiten neervlekten over de straat.... al dat gewemel, al die drukte, al dat geraas, al dat gedoe.... nog nooit had hij er zo duidelik in gehoord en gezien en gevoeld het rijke, immer voortjagende maatschappelike leven, het wijde, oneindig vervlochten netwerk van rusteloos dooreenwarrelende wilsdraden, het nimmer zwijgende, luidruchtig opklinkende konsert, waarin hij voortaan zijn eigen partij zou heb ben en zijn eigen plaats en zijn afgebakende plicht en zijn zwaarwichtige verantwoordelikheid.

Goed toch, dat hij zo gewerkt had! Best, dat hij niet als zo velen zijn gezondheid had ondermijnd, zijn geld verbrast, zijn toekomst bedorven!

Veel pretjes had hij zich ontzegd, aan menige verleiding had hij weerstand geboden; maar nu kwam dan ook de beloning in het heerlik je-gezond-voelen, in het fier kunnen rondgaan met opgeheven hoofd, in het stout durven grijpen naar elke begerenswaarde taak.

Entoch geen brave Hendrik geweest, geen lamlendige boekwurm, geen ezelachtige lafbek!

Wat hoefde je ook in uitersten te vervallen; dat was altijd dom en verkeerd. Weer voelde hij zich pedant worden, pedant op zijn kunde, pedant op zijn zelfbeheersing en vooral pedant op zijn takt. En 't was, of die pedanterie hem een ongewone veerkracht gaf in zijn spieren, of zijn voortstappen er zekerder door werd en elastieser de druk van zijn voet.

Geen mens maakt carrière - dacht 't in hem - als ik 't niet doe!

Heb ik er niet al de vereiste voor en werkt niet in en om me alles mee? Vreemd, dat er bij de meeste mensen altijd iets hapert. De een is dom, de ander onhandig, 'n derde heeft geen relasies, 'n vierde ziet er onaangenaam uit, terwijl ik.... En weer zag hij zich in het mienisterie met de bodes, die eerbiedig voor hem bogen, met de ondergeschikte ambtenaren, die beleefd groetten, met zijn kollega's en sjefs, die hem vriendschappelik 'bonzjoerden.'

Ja, voor geen middel zou hij terugdeinzen om zooveel mogelik lui over de kop te springen; maar nooit zou hij tegen wie ook stuurs of onwelwillend zijn. Een dametje ging voorbij.

Sapperloot, die zag er wel aardig uit.

Hij keek om en zij keek insgelijks om. Ze lachte en hij voelde zich gevleid. Even doorsidderde hem een zenuwachtige lust, doorflitste 't zijn brein: zou ik....? Maar zijn benen waren door blijven lopen; van avond niet. Ach, neen; 't was ook beter. Van avond wou hij nu eens zuiver genieten van het mooie weer, van zijn genotvolle stemming, van zijn lichte kijk op de toekomst, van zijn verrukkelike pedanterie.

Bovendien.... zo'n straatnimf! Hij was nu geen student meer.

Als de mensen eens wisten, hoe pedant hij zich van avond wel voelde! Een prettige dag was 't geweest; jammer van die onhebbelike uitval van Anna. Daar is de Wagenbrug. Waarom maken ze die brug niet lager?.... Wat gaat bij ons

alles toch langzaam.... Anna had wel enigsins gelijk.... Ze geeft nu eenmaal niet om de amuzemente, die Willie prettig vindt.... Haar leven is

niet vrolik.... maar mama houdt toch zoveel van d'r kindere. Daaraan had ze moete denke.

Op eens zag hij zijn moeder met de bitter gegriefde uitdrukking op het oude gelaat, toen zij 'schandelik' had geroepen en een weeïg gevoel van deernis perste tranen naar zijn ogen. 't Werd hem te moede, als wanneer hij onbarmhartig zag ranselen op een paard, dat zo goedig zijn best deed, of een hond mishandelen, die zo angstig zijn bevelende meester poogde te begrijpen.

Arm moedertje.... hij zou haar eens wat liefs zeggen. Hij was haar lieveling; maar voorAnna deed ze ook wat ze kon, schoon deze 't nooit zou erkennen! Al omdwalend door zijn herinneringen van het huiselik leven, die kaleidoskopies vervloeiend in zijn geest oprezen en zwonden, doofde zijn aandacht voor de straat met zijn glansplekken uitschemerend over de strak oprijzende gevels in de alomme nachtzwartheid, met zijn mensengedwarrel opbewegend in de uitgolvingen van licht, wegdoezelend in het donker daar-achter, met zijn wielgeratel van karren en rijtuigen, zijn gefluit en hoefgeklikklak van trems en trempaarden, zijn gebel en gedreun van bussen, zijn hondengeblaf en stemmengegons.

En hij dacht:

Zonderling die overdreve pruderie. Iedereen weet toch, dat zulke toestande bestaan.... en dat soort vrouwe denkt er immers heel anders over. Als je 'n fatsoenlik meisje ongelukkig maakte.... nu ja; maar zo'n meid weet best wat ze doet.

Bovendien.... niemand dwingt d'r. - En dan die afkeer van 't uitgaan in de hogere kringe. Mama is toch barones. Ouwe Mie heeft zo dikwels gezegd, dat mama als jong meisje zelf dol was op uitgaan. Ze ging toen met d'r tante. Trouwens, dat ze zich na 'n bal door papa heeft late schake, vertelt ze zelf. D'r ouwers wilde niets van dat huwelik wete, omdat hij niet van adel was. Die hebbe zeker ook gezegd: schandelik, schandelik. Hoe 'n mens verandere kan! Net, of ze zich 't verlede niet eens meer herinnert....

Wat of Anna eigenlik wil? Ze heeft zich klaarblijkelik iets in 't hoofd

gezet; maar z' is zo geslote.... zó geslote....

Weer ging een jonge vrouw voorbij; haar vragende blik trok zijn aandacht. O, neen; ze was zwart; zwarte vrouwen waren hem veel te mannelik. En weer soesde hij weg.

Wat hij over de liefde van een demi-mondaine had gezegd, moest hij toch nog eens overdenken. Zou 't wel zo helendal waar zijn? Wat wist hij er eigenlik van?

Niet veel.

Soms voelde hij zich zo onaangenaam kinderachtig naast veel dommere kennissen, die liefdesavonturen, heuse liefdesavonturen hadden gehad. Als de mensen eens wisten, hoe onnozel hij nog was. Dacht hij daaraan, dan kleurde hij in zijn eentje van schaamte.

Revens had er hem zo dikwels mee geplaagd.... Jammer, dat Revens naar Indië was gegaan.... Nooit maakte hij weer zo'n vriend.... Het ging hem niet gemakkelik af. Wel beschouwd had hij op het ogenblik niet één ware vriend.... Toch was dat plagen verkeerd geweest.... Dat had hem juist nog schuchterder doen worden....

Zonder die spottende dwarskijker zou hij zijn verlegenheid wel te boven zijn gekomen.... Enfin, wie weet wat er nog voor hem in het zout lag.

Wat was 't nog warm.... Wel een zeldzaam mooie avond.... Hij had toch die eerste om haar adres moeten vragen.... Weer niet l'esprit à propos gehad.

Ennu zaten ze t'huis nog altijd in die benauwde gashette. Hij zag ze zitten: mama verdiept in het Dagblad, Anna lezend in het een of ander tijdschrift en Willemien met Rijsenheim als altijd aan het vrijen. Toch een vervelend en onbeduidend heer.... die Rijsenheim! Hoe kon een vrouw iets zien in zo'n saaie, stotterende stadhuisschrijver?.... Toch was Willie erg verliefd. Overdreven zelfs....

onzinnig.... Twee mensen kunnen immers niet levenslang hand in hand blijven zitten. Plots doemde en geluidde de straat weer voor hem op met

de bleke lichtvallingen over de grauwe stenen, met de groengele starretjes in de lantaarns, met het rusteloos geratel en gerol en geroezemoes.

Helder zo'n slagerswinkel met de witte tegels langs de muur, de bonte op de vloer en het blanke marmer van de toonbank....

Als hij eens naar de Witte ging....?

Ach, neen; wie zou hij er vinden?.... Dan zou hij maar weer wat drinken; dat deugde niet voor hem; morgen zou 't hem berouwen....

Daar viel 't hem in, dat 't Zaterdag was.

Hé ja.... Tonia.... Jansen.... In lang was hij er niet geweest. Zou Jansen 's zomers ook?.... Waarom niet? Hij had immers gezegd: alle Zaterdagen ben ik vast in de Nieuwe Havenstraat; je loopt maar op; Tonia vindt 't heel aardig eens iemand anders te spreken.

Nu.... dit laatste was te begrijpen; Jansen was ook al saai en onbeduidend. Maar zij.... dat was nog eens een vrouw!

Op eens zag hij Tonia voor zich gelijk hij haar de laatste maal had aanschouwd: vlak tegenover hem op de kanapee, terwijl Jansen bij het vuur zat. Jansen was in slaap gevallen en lang hadden ze samen vertrouwelik gepraat.... zo vertrouwelik alsof ze heel alleen waren.... Verrukkelik blank die arm, waarop ze leunde.... geen mooie handen niet fijn.... maar van het stukje hals, tusschen blouse en wang had hij zijn ogen haast niet af kunnen houden. Een lief mondje.... vooral wanneer ze sprak.... zachte, vriendelike ogen.... Een bof toch die Jansen....

Neen, hij zou maar niet gaan. Dan komen er weer van die gedachten, van die begeerten bij je op. Een vrouw als Tonia.... ach, dat was toch niet voor hem weggelegd.... daar had hij geen fortuin genoeg voor.... waar zou-d-ie ze ook moeten

zoeken....?

Stilletjes naar huis gaan is 't veiligst. Geen drank en geen vrouw; daar

blijf je kalm en gezond bij. Als je de dag goed besluit, ben je morgen ochtend ook weer in je nopjes. Daar is de Gedempte Burgwal. Nu moet hij beslissen. Rechts af naar.... of recht-door naar.... huis?

Er is toch wel iets in, dat hem lokt.... al was 't maar alleen weer eens een poosje naar dat halsjeen die arm te mogen kijken.... Heel anders dan op een dienee naast een fatsoenlike dame.... Je kunt ook nooit weten.... ze was de vorige keer wel biezonder vriendelik.

Als Jansen er nu maar niets van merkt....

Neen, neen; recht-door.... Wat een onzin: de meid van zijn vriend.

Vriend.... vriend!

Zijn benijdend denken liet Jansen niet los.

Zou-d-ie om Tonia zo eenzelvig leve? Voor den ete komt ie even op de Witte; maar overigens.... nooit ontmoet je 'm op 'n dienee, nooit op 'n vieziete, nooit zie je 'm in de komedie, zelden op straat. Is-t-ie niet in 't stadhuis of op z'n kamers, dan kan je 'm zeker bij haar vinde. Dom.... je leve zo te vergooie.... want dit is toch vergooie.... 't Is waar: Jansen heeft geen eerzucht. Hij wil niets.... Hoe is 't mogelik, dat 'n man geen eerzucht heeft! Haast niet denkbaar. Wat moet je bestaan dan duf en vervelend zijn! Maar.... ook zonder ambiesie.... je zo aan 'n vrouw te binde.... letterlik schuw te worde voor de omgang met fatsoenlike lui.... Nee, nee; da's belachelik.... En.... wat 'n geld moet 't je koste! Jansen is wel rijk; maar van dat geld kon ie immers veel meer plezier hebbe.

Onwillekeurig begon Theodoor te prevelen, zo intens werd het denken in zijn brein.

'Dat j' eens 'n opwelling krijgt voor d' een of andere meid.... niet anders dan natuurlik. Tonia is de zonde ook wel waard. Sapristi, als je haar vergelijkt met de paar vrouwe, die ik tot nog toe.... Beroerd, dat waarlik mooie vrouwe.... mooie, met

'n beetje chic en wat beschaving, dat die zo moeilik te vinde zijn. Ten minste om....Zo'n bof.... die Jansen! Hoe zou dat aangekome zijn. Aan de

andere kant.... je aan bande te legge.... Nee, je vrijheid boven alles! Altans.... vóór 't huwelik. Trouwe?.... Och, ja wel.... later.... Trouwen en dan twee kindere krijge.... twee meisjes.... niet meer; maar.... nog niet.... nog lang niet.... en dan: eerst goed wikken en wege. Op 'n goedkooppie.... 'k zou je danke.... Heel mooi moet ze zijn.... en niet alleen maar 'n aardig koppie.... Gevuld, blank van vel.... blond.... met donkere wimpers en blauwe oge.... Dan.... niet dom; maar ook niet geleerd, opgeruimd, zonder kunsten of pretensies.... gezond, goedhartig, 'n beetje aanhalig.... ja, niet te veel.... niet lastig; maar toch aanhalig.... verliefd.... poessig.... ik ook verliefd.... Alleen om de duite?.... Ajakkes nee! Jansen en Tonia.... zouwe die twee nu van mekaar houwe, net als getrouwde lui?

Ach, waarom niet?

En 'k heb daarstraks beweerd, dat 'n Dame aux camélias niet in staat is liefde te voele.... Ja; dat hokt. Maar.... Tonia is eigenlik geen demimondaine. Ze leeftin elk geval maar met één man.... dus.... net alsof ze met 'm getrouwd was. En dan.... waarin 't zit weet ik niet; maar ze heeft zo in 't geheel niets gemeens.... o, nee, in 't geheel

niet! Integendeel! Zelfs iets beschaafds! Ze kan alleraardigst prate, vooral over kunst. Ze is dan ook van 'n kunstenaarsfamielie.

'k Zou toch wel 'ns wille wete, of ze nu heus.... met d'r hart van Jansen houdt.... Als ik me die twee same voorstel, dan wil 't er niet bij me in en....

Een greep aan zijn arm stuitte hem en wakker schokkend uit zijn droomwereld zag hij vlak voor zich de gele massa opbonken van een lomphoge verhuiswagen, die de Vlamingstraat uitboog en koers zette naar het stasion.

Hij schrok, merkte, dat een agent hem weerhield en moest zich bedwingen de man geen snauw te geven. In die kleine opwinding van schrik en boosheid wou hij fluks naar de Spuistraat oversteken en dan door de Poten.... de Korte Houtstraat naar.... Toch liep hij de Veenestraat in. 't Was, of de ogen van die agent hem dwongen in de richting naar huis.

Wat zou 't daar nu duf zijn!

Erg vol hier!

Kijk, daar gaan er weer twee. Wat 'n mierakels! Hoe kan 'n man zich met zulke schepsels afgeve? In 't bleke gloeilicht zie je zo goed hoe lelik, hoe verlept, hoe ongezond ze zijn.

Hij zou iets heel anders moeten hebben. Maar.... waar dat te vinden?.... Op straat zeker niet. Dom, dat hij die eerste niet om haar adres had gevraagd. Ofschoon.... goed opgenomen had hij haar niet. Wie weet, of ze hem niet erg tegengevallen zou zijn.

Beroerd toch in zo'n betrekkelik kleine stad te wonen. In Amsterdam had je al veel meer.

En in zijn fantazie doemden even de Amsterdamse schouwburgen op met de weinige mooie vrouwen, die hij er van name in kende.... hoe ze te genaken....? De café-chantants met hun wisselende bevolking van erg gedekolleteerde,

doorgaans rawe, halfzatte schoonheden, waaronder hoogstens een enkele.... nu ja.... en dan nog....?

Het paardespel, waarin hij ééns.... een schoolrijdster.... maar die was zeker al lang weg.

Hier in den Haag loop je ook dadelik zo in de kijker.

Was hij maar in Parijs.

Daar moet het wemelen van mooie vrouwen.

Weet je wat.... hij zou toch maar het Buitenhof nemen. Dan kon hij nog altijd zien wat te doen. Om was 't niet.... altans onbeduidend weinig.In de Nieuwe Havenstraat schelde hij aan een huis met drie ramen. Achter de gordijngleuven van de eerste verdieping gloeide rossig licht; ze was er dus.

'De juffrouw t'huis?'

'Gaat u maar na bove.'

Gek, dat hij die meid weer niet aan durfde zien.

Op hetduistere portaal tikte hij aan de voorste deur van de suite en zonder het antwoord af te wachten duwde hij die deur open.

Als vorige keren onderging hij op eens de beklemmende opdringing van veel te veel rood en goud in de kleine, warme, volle, hel-doorlichte ruimte, die hem omving.

Rode portières, rode gordijnen, rood kleed, rood behang. Overal grote en kleine schilderijen in vergulde lijsten; vlak tegenover hem de open piano; dan de schoorsteen met het Rozenburg stel; vervolgens de volle tafel met kanapee en leuningstoelen overtrokken met nagemaakt Smyrnaas er omheen, de hoge, breed uitzwierende palm er achter, links bij het venster enige bloempotten naast het zwarte schrijftafeltje dicht bezet met snuisterijen; bij de deur het zwarte kastje van binnen vol glimmend zilver met Japanse cloisonnévazen op het bovenblad. En midden in al die druk opwemelende kleuren en blikkerende schijnsels, gehuld in een lang naslierende sietroen-gele peignoir, overstraald door het licht van drie breed uitspattende gasvlammen, dat regenboogjes gloeien deed in de prisma's van een kristallen kroon, stond Tonia recht overeind, uit het rode tapijt omhoog rijzend als een felle vlam uit vurige kolen. Met de rug naar hem toe gewend, de romig glanzende armen uit omgezonken mouw-einden opgeheven naar het donker blonde haar, blikte zij in de spiegel naar de fijne krulletjes, die haar vingers oprondden en neerduwden, plooiden en schikten.

Ze keek niet om en hij zag niet, dat ze hem waarnam in het weerkaatsende glas.

Wat leek ze hem weer mooi met haar vorstelike gestalte, die te groot en te machtig scheen voor het lage vertrekje, met haar heerlike, ronde armen, met haar prachtige blanke hals, die het hoofd zo fier-recht ophield.

Dat was nog eens een vrouw!

'Zo.... Heb u 't huis nog kanne vinde? Ik docht, dat u 't al weer vergete was.'

Leuk hadden de woorden geklonken; maar toch deden ze Theodoor plezierig aan. Hij verontschuldigde zich met overdrijving, zeggende, dat hij 't verbazend druk had gehad door zijn promosie, een reisje naar Schotland, bezoeken aan autorieteiten enz. enz.

'Is Jansen er nog niet?'

'Nee; die komt ook niet. Hij is ziek.'

'Ziek?'

Ze keerde zich om en glimlachte.

'O, maak u niet ongerust. Verkouwe.... anders niet.... Ga zitte.'

Weer trof 't hem als vroeger, dat ze in haar manieren iets burgerliks had, waarvan hij zich geen rekenschap kon geven. Maar mooi was ze, mooi, mooi, verleidelik mooi.... al waren haar ogen zo klein, dat hij de kleur van haar pupillen niet goed kon onderscheiden en al geloofde hij wel, dat er op de regelmaat van haar trekken veel aan te merken viel. Wat een keurig getekende wenkbrauwen, wat een allerliefst dun gelipt mondje, wat een egale wittetandjes!

Het mondje vooral, nu op eens grappig fijntjes toegeknepen, leek hem verrukkelik. Hij kon er zijn ogen niet afhouden en zoende in gedachten de bewegelike hoekjes, die zo bekoorlik wegscholen in de schaduwen van wat al te ronde wangen.

Een beetje verbijsterd door zijn bewonderend kijken en het herdenken, dat Jansen er niet was en ook niet zou komen, hakkelde hij:

'Maar.... als Jansen niet.... ik weet niet.... zou-d-ie 't wel.... mag ik dan wel blijve?'

Tonia lachte even luid op en haar lach had iets minachtends.

'Wel, nou nog mooier! Ga gerust zitte, hoor. Of ben u bang, dat....?'

'Bang? - Wel nee. Waar zou 'k bang voor zijn?'

'Welnou dan. U wil wel 'n koppie tee, hè.'

'Graag.'

'Nog altoos zoveel suiker?'

'Weet je 't nog?'

'Dat u van 't zoete der aarde houdt? Zeker.'

'Waarom heb ie toch zo om die uitdrukking gelache?'

'Wel.... van 't zoete der aarde zal iedereen wel houwe.... ook al lust ie geen suiker in z'n tee.'

Ondertussen was ze naar een rond, rood koperen teetafeltje met hangketel gegaan, dat naast de piano stond tegen het vlakke, blauw grijze gordijn, waardoor achter- en voorkamer waren gescheiden.

Op deze grauwe grond werd Theodoor voor 't eerst gewaar, dat zij een fijn, licht gebogen neusje had.

Met het kopje in de hand trad ze op hem toe, ietwat loom heen en weder wiegend op de forse heupen. Ze zette de tee neer en hij zag weer, dat zij geen mooie handen had, veel te breed en met te korte vingers. Maar die handen waren wel wit, net als de armen, waarlangs zijn blik opstreelde tot in het gelige schijnsel onder de wijd afhangende mouw.

'En vertel u me nou 's wat er voor nieuws is in 't Haaggie.'

Hij antwoordde, dat hem in 't geheel geen nieuwtjes bekend waren; maar de waarheid was, dat hij geen lust had over zo'n onderwerp met haar te praten.

En op eens ontvielen hem scherp als een uitdaging de woorden:

'Eigenlik ben 'k d'r niet rouwig om, dat Jansen van avond niet kome kan.'

Ze scheen hem niet te begrijpen.

'Waarom niet? Hij is toch 'n vrind van u.'

'Vrind.... vrind.... Goeie kennis.... meer niet.'

'Dan begrijp ik niet, dat ie u mee heb gebracht.'

'Wel.... ik had d'r om gevraagd.'

Zwijgend lepelde zij de suiker uit haar kopje; maar al toonde zij geen nieuwsgierigheid, zijn verhaal moest er uit.

'Weet je hoe ik gemerkt heb, dat je met hem was?'

'Hoe zou 'k dat wete?'

'Ik had je al zo lang in 't oog.'

Ze glimlachte flauwtjes en stond op.

'Nog 'n koppie?'

'Graag.... Zeg.... is 't je nooit opgevalle, dat ik je zeker 'n jaar lang hadnagelope, eer 'k hier kwam? Natuurlik alleen 's Zondags.... in de week was 'k in Utrecht.... 'n enkele keer ook 's Zaterdags.... en in de vakansies. Nee, zeg 'ns, heb ie daar nooit iets van gemerkt? Heb ie nooit opgelet, dat ik in 't bos je voorbijliep en weer terug kwam en nog 'ns omkeerde en....?'

'Nooit.'

Het kortaffe antwoord viel hem tegen.

"t Is toch waar. Je liep altijd met 'n andere.'

'Ja, me zuster.'

'Niet mooi.... die zuster van je; maar jou heb ik dadelik 'n biezonder knappe vrouw gevonde.... met 'n erg lief koppie.'

't Was, of ze de vleiende woorden - waarvan

hij zelf kleurde - niet eens hoorde, zo bedaard ging ze met teeschenken voort.

'En op 'n dag.... in 't bos.... daar zie 'k jelui stilhouwe, kijke.... en.... wie komt voorbij? Jansen te paard. Ogenblikkelik dacht ik: z' is met hem.'

'En toe heb u met anderen u getroost, hè? - Groot gelijk. Ze noemde mijn altoos 't lelikertje van de famielie. M'n oudste zuster is de mooiste. Die heb prachtige oge.... grote, zwarte. Maar.... die is getrouwd. Hier is uw tee.'

Zwak lachend had ze gesproken. Nadat ze het kopje op de tafel neer had gezet, ging ze weer tegenover hem op de kanapee zitten.

'Ik vond 't jammer.'

'Wat?'

'Wel.... dat je met 'n kennis van me was.'

Ze scheen de opmerking weer niet te begrijpen.

Nieuwsgierigheid naar haar verleden welde even in Theodoor op; maar taande terstond weer voor zijn begeerte om door te dringen in haar tegenwoordige gevoelens.

'Zou j' ook getrouwd wille zijn?'

'Dat hangt er van af. Lief getrouwd.... rijk getrouwd.... vooral lief getrouwd.... O, ja wel.... wat graag; maar armoejig.... met 'n hoop onaangenaamhede.... merci.'

'Dan is 't maar veiliger vrij te blijven om je man de bons te kunne geven als-t-ie je verveelt, niewaar?'

Hij hoopte, dat haar antwoord hem iets wijzer zou maken aangaande haar verhouding tot Jansen. Ze zei echter niets en nu ging hij eensklaps recht op zijn doel af.

'Zeg me 'ns oprecht. 'k Zal 't heus niet oververtelle. Hou je van Jansen?'

Een afdoend ja of neen volgde niet.

'Wiens brood je eet, diens woord je spreekt.'

'Goed; maar je kan me toch wel vertelle, of je van 'm houdt. Daar doe je 'm immers geen kwaad mee.'

'Jansen is heel goed voor me.... hij geeft me veel geld.... hij zeit, dat ie me nie bedriegt en ik bedrieg hem niet.'

De koele opsomming met de twee aksenten sprak duidelik genoeg; doch juist daarom liet de verklaring Theodoor onvoldaan.

'Ja wel; maar.... hou je van 'm?'

Van de kanapee achter de tafel keek Tonia hem strak aan met iets ongewoon hards enstug-afstotends in haar blik; stug-afstotend klonk ook haar stem uit de nu-sirkelrond, als om iets uit te bazuinen, geopende mond:

'Zou 'n vrouw as ik nie krankzinnig zijn, as ze van 'n man hieuw, die d'r op straat niet eens g'n dag zeit? 'k Verwijt 'm niks. Alle manne benne 't zelfde. Maar.... denkt u, dat 'n man.... de beste niet uitgezonderd.... van ons houdt.... van 'n vrouw as ik? Kom.... u weet wel beter. As

de aardigheid d'r af is, dan krijge we 'n trap en worde we as oud vuil in 'n hoek gedoft. 't Is al erg genog, dat je van de honger verrekke mag, as d'r dan geen ander bij de hand is. Most ik d'r ook nog verdriet bij hebbe, dan hing ik me zeker dadelik op!'

Theodoor wist niet wat te zeggen. Het hartstochtelik minachtende van haar toon, dat hem zoveel had kunnen ophelderen, verblufte hem slechts. Zij hield niet van Jansen; dat was hem duidelik; maar zonder te beseffen van waar hem de gevolgtrekking kwam, voelde hij eensklaps scherp de oppervlakkigheid van zijn oordeel, t'huis zo pedant over alle Dames aux camélias geveld.

Intussen was Tonia, gans van toon veranderend als iemand, wie 't berouwt zich tot een onvoorzichtige uiting te hebben laten verleiden, gaan spreken over een tentoonstelling in Pulchri studio.

Ze noemde namen van schilders, beschreef schilderijen, weidde met fijnproevend toegeknepen lipjes over schoonheden van kleur, tekening, kompoziesie uit en vroeg ten slotte, of hij geen verzameling had. Zijn ontkennend antwoord scheen haar erg te verwonderen.

'Hè.... hoe is 't mogelik? As ik geld had, kocht ik elk jaar 'n mooi stuk.'

Theodoor wuifde met de hand naar de talrijke panelen in brede gouden lijsten. 'Me dunkt!'

'Da' benne maar kopië. Niet allemaal. 't Landschap achter u bijvoorbeeld is 'n echte van Borselen.... Mooi, hè?.... Deze Roelofs is echt.... en die Poggenbeek ook. Maar voor de rest.... kopië door 'n neef van me gemaakt. Toch wel knap, vindt u niet?'

En op nieuw sprak ze door over schilderijen en schilderkunst, vertellend wat zij al zo gezien en warm bewonderd had in den Haag, in Amsterdam en ook in Duitsland, in België op haar uitstapjes met Jansen.

Onwillekeurig dwaalde Theodoors aandacht af. Weer moest hij aan haar uiting over de liefde denken en dieper en dieper zich inprentend, dat zij voor Jansen volkomen onverschillig was, terwijl zijn ogen onophoudelik de bekoring indronken van haar mondje, van haar armen, van haar zacht geronde hals, van haar breed gewelfde borst voelde hij de begeerte in zich opvlammen, meer en meer los van elk dovend bezwaar.

Als hij ook nooit durfde....

Plotseling sprong hij op en ging naast haarzitten op de kanapee.

Zij week terug.

'Hè? Wat is d'r?'

'Tonia.... je ziet er van avond zo verleidelik uit. Wees 'ns lief.... wees eens van mij.... toe.... niemand zal 't wete.'

Een krachtige duw weerde de arm af, die hij om haar middel wilde slaan.

Nogmaals kwam op haar gelaat de harde, afstotende uitdrukking van zo even voor den dag en dwars over de kanapee achteruit schuivend voegde zij hem koel stug toe:

'Blijf dáár nou maar mee t'huis. Ik heb ie gezeid, dat ik Jansen nie bedriege wil. Je hoef heus niet t' onderzoeke, of 'k wel de waarheid spreek.'

'Maar als je nu niet van hem houdt!'

'Dan hou 'k daarom nog nie van 'n ander.'

Haar toon was zó beslist geweest, dat Theodoor van aanhouden niets meer kon verwachten; toch voelde hij zich te erg gefnuikt om terstond te kunnen inbinden.

'Dat komt wel met de tijd!'

Ze lachte schel op.

'Wacht dan maar tot 't zo ver is, hoor! Je hoef je anders niet te vleie. 'k Ben zo onverschillig as de beul.'

Doch weer naderbij schuivend en de goedig dikke hand zacht op zijn schouder leggend, voer ze vriendeliker voort:

'As je me nou 'n groot genoege wil doen, praat dan gezellig met me en laat dat andere ruste. Ik was blij, toen je kwam. Heus. Wil je 't gelove?

De vorige kere had ik zo aangenaam met je over allerlei dinge gekeuveld. Wie zie ik nou? 'k Zit haast altoos alleen. Vrindinne heb ik niet... Mijn

leven is de saaiheid zelf.... Jansen.... nou, daar weet je alles van. Die zeit geen tien woorden op 'n avond.'

Zonderling deed haar verzoek Theodoor aan. Misschien zou hij er iets vernederends in hebben gevonden, een nederlaag van zijn mannelike ijdelheid, als uit de hand, die zijn arm bleef drukken, niet zo'n koesterende, berouw-wekkende warmte zijn zenuwen had doorstraald. En toen ze die hand hem toestak, vragend:

'Is 't afgesproke?'... keken de groenbruine ogen hem zo goedig, haast smekend aan, dat hij bijna verlegen zijn lange, dunne, koele vingers neerlei in haar brede, warme palm.

'Afgesproke.... afgesproke.... op één voorwaarde dan.'

'Ach, nee.'

'Ja, één voorwaarde moet ik stelle. Je hebt zelf gezegd: als de aardigheid er af is, dan word ik in 'n hoek gegooid. Nu.... beloof me.... dat je je 't eerst tot mij zal wende, als Jansen je niet meer hebbe wil.'

Wederom lachte ze schel op.

'Dat beloof ik ie. Maar reken daar vooreerst niet op. Hij denkt er niet an.'

't Was Theodoor, of hij handig zijn nederlaag in een zegepraal had veranderd en met een nieuw verlokkend vooruitzicht zijn toekomst verrijkt. Als wilde hij zijn macht erkend zien om de komst

vandat genot te kunnen verhaasten, tartte hij:

'En als ik hem nu 'ns vertel, dat je niet van 'm houdt?'

'Dan zou je 'm volstrekt geen nieuwtje brenge.'

'En toch houdt ie van jou.... toch geeft ie je zoveel geld?'

Verwonderd keek ze hem aan.

'Wat zou dat? Hij kan toch wel van mijn houwe en ik nie van hem. 't Is niet altoos wederkerig. Pfff!'

Theodoor wist niet, of hij dit nu heel natuurlik dan wel zeldzaam onnatuurlik vond. Maar terwijl hij nadenkend stamelde:

'Hij kan.... hij kan.... maar....' gleed zijn blik over de pendule.

'Al zó laat?'

Verschrikt rees hij op.

'Ga je nou al weg? Wil je nog niet 'n grokkie?'

'Nee, nee. Ik wil niet zo laat t'huis kome. Ik woon bij m'n moeder in.'

'Nou.... kom dan maar gauw 's terug.'

Hij beloofde 't, kuste haar op de handrug en wilde heengaan.

Bij de deur viel hem echter iets in.

'Luister 'ns, kind.... wees nu niet boos op me, als ik je in de straten ook niet groet. Ik moet m'n carrière nog make, zie je en....'

Ze liet hem niet uitspreken en bazuinde hem weer tegen met boos rond-vooruitgestoken lippen:

'Maak je geen zorge. 'k Voel dat al lang nie meer. Ik ben verhard. Groet jij de fesoendelike Haagse dames maar, hoor! D'r zijn d'r genog bij, met wie ik me zou schame te ruile!'

Lachend waren de laatste woorden gezegd en in een lach gingen ze op; maar de vinnige toon had Theodoor getroffen. 't Was niet voor 't eerst, dat hij de wederkerigheid gewaarwerd van de even verachtende als

jaloerse haat, die de vrouwen scheidt in twee kampen; maar 't was wel voor 't eerst, dat hij het gegronde van die haat ook aan de overzij meende te voelen en in te zien.

'Zal je me schrijven als Jansen 'ns onverwachts....'

'Ga maar slape, hoor en droom van 'n andere.... 'n mooie!'

Vreemd ontroerd liep hij snel naar huis, blij, dat hij niemand meer op zou vinden. Aan mienisterie of griffie dacht hij vóór het inslapen niet meer.

II.

't Ging Theodoor niet naar wens.

Na de voorstelling op de Rechtbank aan zijn confrères, die hem de aangename senzasie had gegeven van opgenomen te worden in het maatschappelik gilde, had alleen het allengs-begrijpen van de rol met de verbijsterende uitroepen der advokaten hem een prettig gevoel van er-in-te-komen geschonken.

Hij begeerde niets liever dan zich door zijn kunde, zijn ijver, zijn takt te mogen onderscheiden; doch vond er zo goed als geen gelegenheid voor. Op de griffie's was nog geen plaats; in de besturen van verenigingen waren geen vakaturen; van zijn oom in bijna drie maanden.... taal noch teken.

Het antwoordvan de Griffier van de Rechtbank had hij maar half vertrouwd. Nadat de man zich in een eerste onderhoud zeer welwillend had betoond, was er iets voorgevallen, dat hem kennelik

had ontstemd. Op een morgen was mevrouw van Onderwaarden tot haar grote schrik op de trap een haveloos indieviedu tegengekomen, die meneer de advokaat moest spreken. Theodoor lei haar naderhand uit, dat er wel meer van dat slag zich zouden aanmelden; zij werden gezonden door het Buro van consultatie en moesten gratis door hem worden geholpen. Het indieviedu in kwestie wilde scheiden van zijn vrouw en nadat Theodoor hem zijn bewijs van onvermogen had afgevraagd, moest de gratis-admissie voor die procedure worden verkregen. Theodoor had toen een deftig rekest opgesteld en dit gezonden naar de griffie, waar het, in afwezigheid van de andere heren,

door een deurwaarder op andere rekesten was neergelegd.

De volgende dag had de griffier de jonge advokaat bij zich laten komen en in plaats van een bevredigend antwoord op zijn verzoek om beëdigd klerk te mogen worden, hem in gematigde termen, maar op zuurzoete toon een standje geschopt.

'Ik heb dat rekest van u gevonde; maar had u niet eerst 'n ouwere confrère eens om raad kunne vrage.... of anders even hier kome? Wij zijn immers bereid u in te lichte. Hoe kunne zoveel jonge advokate toch in dezelfde fout vervalle? Nooit eens vrage.... altijd maar denke, dat ze van zelf wel wete hoe 't hoort. Nu heb ik - nog wel ter wille van 't gemak van de here - voor zulke rekeste gedrukte formuliere late make. Die hebbe de here maar in te vulle. Is dat nog niet gemakkelik genoeg? Moet u doen, of er geen formuliere bestaan en 't hele rekest schriftelik opstelle? Begrijpt u niet, dat u 't ons en u zelf daarmee onnodig lastig maakt?'

Verbouwereerd en gekrenkt door de schoolmeesterachtige toon, die hij ongepast vond, geërgerd over zijn eigen ondoordachtheid en dus boos op de griffier, die ze hem onder de neus wreef, had Theodoor met gemaakte vriendelikheid aangeboden het rekest terstond over te schrijven op het formulier; maar al verkreeg hij daarmee een kompliementje over zijn leesbare hand, toch was hij overtuigd het uitblijven van zijn benoeming aan deze onhandigheid te moeten wijten.

Vast had hij zich voorgenomen geen tweede keer zo onvoorzichtig te zullen zijn; maar de gelegenheid om meer takt te tonen was hem niet weer te beurt gevallen. Integendeel bleef hem uit een volgende pro-deo-zaak de pijnlik schuwmakende herinnering bij van er op gans andere wijze weer flink te zijn ingelopen.

Hij had zich laten foppen; foppen door een boefje van de gewoonste soort, foppen op demeest alledaagse wijze. De man, wegens diefstal vervolgd, had beweerd de gestolen pendule gekocht te hebben van een onbekende, die hij aanduidde als een kerel van ongeveer vijftig jaar met een schram op zijn wang, een scheve neus en twee ogen, welke naar verschillende kanten keken. Bovendien had hij een aantal personen opgenoemd, die bereid waren de gunstigste getuigenissen van hem te geven.

- Blakende van ijver om een onschuldige in ere te herstellen en zelf een goed fieguur te maken, zijn hoofd vol van oratoriese wendingen, waardoor hij de uitkomsten van zijn onderzoek zo luid mogelik zou doen

spreken, had Theodoor veertien dagen lang gepoogd de mooie getuigenissen te verkrijgen en de kerel te ontdekken van ongeveer vijftig jaar met de schram op zijn wang, de scheve neus en de twee ogen, welke uitkeken naar verschillende kanten.

Toen hij eindelik enige verklaringen bijeen had, die niets zeiden of elkander beslist tegenspraken, terwijl van de onbekende geen spoor viel te ontdekken, was het boefje door de mand gevallen en had zijn verdediger op de zitting niets beters weten te doen dan hem aan te bevelen in de clementie van de Rechtbank.

Wat had hij zich gewichtig gevoeld bij zijn eerste binnentreden in het Spinhuis, wat had hij een belang gesteld in zijn kliënt! En met welk een vernederend besef van zich-belachelik-te-hebben-gemaakt was hij na dit eerste optreden zijn toga in de advokaten-kamer gaan uittrekken!

Altemaal schoeljes toch, dat mindere volk!

Nog had hij een verbetering in een akte van de

Burgerlike stand gekregen, waardoor een meneer Flis zich hersteld zag in het bezit van een tweede s, die hem maakte tot Fliss en daarna was er niets meer gekomen. De maatschappij ging zonder hem z'n gang en gramstorig zag hij de dagen vlieden, die hem links hadden laten liggen.

Slechts als toeschouwer op de zittingen en aan zijn tafeltje op de Witte vond hij de begoocheling van het er-in-zijn terug en als hij 's morgens in de gerechtszaal onder zijn confrères neerzat, scherp luisterend naar de vragen van de preziedent, naar het requisitoir van de ofsier, naar het pleidooi van een oudere advokaat, of 's avonds over het gehoorde meepraatte, het mee-bewonderde, mee-krietiezeerde, dan verging hem voor een poos zijn wrevel en kon hij het verbitterende vermoeden van zich afzetten, dat er een onuitgesproken en dus onweerlegbare reden bestond, waarom hij nog altijd niet tot aktiever-meedoen werd geroepen.

Maar stond hij weer alleen in de straat, of was de deur van zijn kamer achter hem gesloten, dan kwam de ontmoedigende twijfel terug: twijfel aan zijn bekwaamheid, twijfel aan de oprechtheid van de mensen, die hem hulp hadden toegezegd en vooral twijfel aan zijntakt om zich een weg te banen in het gedrang.

Had hij nog iets verzuimd, nog iets anders verkeerd aangepakt?

Wat dan toch?

Hij vroeg 't zich tot tobbens toe af; maar vond geen antwoord.

Met verreweg het merendeel van zijn tijdgenoten was 't niet beter gesteld; doch

die wetenschap bracht hem geen troost. Bezat er dan één zoveel werklust, zoveel ambiesie als hij? Had één ander zich zoveel moeite gegeven? De meesten waren ook dommer. 't Is waar: dat kon geen mens nog weten; maar waarom stelde men hem dan niet in de gelegenheid het te bewijzen?

Toeval?.... Soms gaf dat woord hem berusting en geduld; maar meestal wierp hij 't als zinloos ter zijde.

En dan meende hij duidelik te zien, dat hem in de weg stond: de kleinzielige vrees van ouderen voor een jongere toegerust met talent en ambiesie en de côterie-geest, waardoor ieder zijn vrienden en famielieleden voortrekt, ook al verdienen zij 't niet.

Zijn eerbiedig opzien naar maatschappelike tietels en ambten bleef ongedeerd; maar zijn respekt voor de dragers er van ondermijnde hij zelf zoveel mogelik door elke flater op te vangen, die van iemand werd verteld, elk lasterpraatje te geloven, dat de ronde deed, elk oordeel aangaande het schandalige van een benoeming als juist te onderschrijven.

Doch al gaf zijn mee-schetteren en mee-vitten

in het samenzijn met kennissen hem een opwekkend gevoel van eigenwaarde, tegenover zijn zusters en zijn moeder baatte 't hem niets. Te huis hadden uitsluitend feiten hem op een nieuw voetstuk kunnen heffen. Nu die feiten uitbleven, voelde hij zich telkens dieper vernederd, als er weer de draak gestoken werd met zijn geëmaljeerd bord van advokaat en prokureur, dat nog niet één betalende kliënt had getrokken.

En te denken, dat zo 'n Rijsenheim, zo'n suffe, stotterende stadhuisschrijver, zo'n man zonder enige toekomst beschouwd werd als een nuttig lid van de maatschappij!

In zijn balorigheid verloor hij zijn studielust geheel, kwam hij er toe deel te nemen aan uitspanningen als tennissen en komediespelen, waarvan hij zich eertijds had voorgesteld, dat na zijn promosie zelfs de tijd er hem voor zou ontbreken. En toen de grauwe regendagen wegen en velden hadden doorweekt, werd hij 's morgens op zijn studeerkamer een prooi van de ontzenuwendste verveling.

'Heer in den hemel, 'n mens kan toch niet de hele dag en dag in dag uit zich met leze bezig houwe en in gedachte rondzwerve door allerhande fiksies zonder ooit 'ns in aanraking te kome met 'n stukkie werkelikheid!'

Bij Tonia was hij maar ééns weer geweest.

De morgen na het meerderjarigheidsdienee had hij zich zelfs voorgenomen haar nooit weer te naderen.

Wat zou hij haar opzoeken, als zij toch niets van hem wildeweten?

En als ze toegaf.... dan kon hij onaangenaamheden met Jansen - waarin de mooie rol ongetwijfeld aan de andere kant zou zijn - onmogelik ontwijken.

Neen, neen; hij was nu zo lang verstandig geweest, hij wilde verstandig blijven.

Aldus had hij zich toegesproken en zo dikwels er een paar dagen voorbij waren gegaan, waarin hij haar niet had gezien, was telkens de aangename kalmte over hem gekomen, die ook de beginnende drinker kent, als hij zich een poos onthouden heeft en de verleiding voelt weg kwijnen, zijn belangstelling in duizenderlei dingen herleven.

Maar één zwijgende ontmoeting in bos of straten was voldoende om de herinnering van het samenzijn in de Nieuwe-Haven-straat weer met prikkelende levendigheid in hem op te roepen. Dan zag hij haar weer staan onder de kristallen gaskroon met de blanke armen omhoog geheven, of naast hem zitten op de kanapee met de heerlike buste onder het bereik van zijn arm. Dan voelde hij weer een jaloerse haat tegen die saaie Jansen in zich opwellen, dan verweet hij zich onhandig te zijn geweest als een schooljongen, die pas komt kijken, dan brandde het

besluit om verstandig te willen zijn hem in de ziel als een ergerlike lafheid. En om het verleidelike beeld woekerde eindelik de wrevel over alles en allen zo wild in hem op, dat hij lust kreeg op eens een einde te maken aan zijn tegenwoordig bestaan en òf op de dwaasste kunstgrepen zon om Tonia ten minste één keer.... òf er aan dacht zich schadeloos te gaan stellen in Parijs.

Wat, bliksem, als hij toch niet te werken kreeg, wou hij ten minste genieten en wat biezonders genieten ook!

Eenmaal had hij Tonia toch bezocht. 't Was geweest na de dag van zijn eerste pleidooi, toen de moed hem nog had ontbroken om weer op de Witte te gaan babbelen. Doch na dit bezoek had hij zich nog vaster dan vroeger voorgenomen niet weer tot haar terug te keren.

Ba, wat had die Jansen een beroerde indruk op hem gemaakt, toen hij daar zo lamlendig bij het vuur zijn kopje tee zat te slurpen, al leuterend over het schitterende huwelik van freule de Mare, over de zonderlinge echtscheiding van meneer en mevrouw Klaf, over het plotseling overlijden van generaal Houwen en tal van dergelike nieuwtjes meer. Wist een man van nog geen dertig jaar, die de hele morgen op het stadhuis zijn tijd met alleronbeduidendst schrijfwerk doorbracht, voor zijn vrije avond-uren geen betere bezigheid te vinden dan het herhalen van de praatjes van de dag met een vrouw, die ver beneden hem stond in verstandelike ontwikkeling? Hoe was 't mogelik, dat hij daar plezierin had? Theodoor vatte 't niet; maar tegelijkertijd begreep hij evenmin, dat een vrouw als Tonia dageliks kon omgaan.... en nog wel intiem omgaan.... met een dergelike man. 't Was, of zij naast Jansen tot een ander, een minderwaardig wezen werd dan hij vroeger in haar gezien had en het kwam niet in hem op hieruit af te leiden, dat er in zijn schatting van beide mensen een vervalsend gevoels-element was binnengeslopen.

Toen later in de avond, terwijl Jansen een krant las, Tonia het gesprek op de natuur gebracht en met naïef-bewonderende woordjes haar genieten van een mooie zonsondergang, haar liefde voor bloemen en bossen, haar vroom ontzag voor grootse onweers, heftige stormen geopenbaard had, was Theodoor zich gaan inbeelden, dat zij dit alles met hem besprak, omdat zij er bij Jansen geen meegevoel voor vond. En hij had

haar bijna weer even aantrekkelik geacht als de vorige keer.

Toch was hij heengegaan met het teleurgesteld weeë gevoel van iemand, die eens in de bergen een aardig meisje ontmoet hebbend, met wie hij avontuurlike tochten gemaakt, schone natuurtafrelen bewonderd, eigenaardige ontberingen gedeeld heeft, haar nu weervindt in een kleine stad, in een atmosfeer van keukenlucht en petroleum-stank, getrouwd en gedrukt onder huiselike beslommeringen.

In die ontnuchtering was de lust haar nog eens te bezoeken hem voor goed vergaan; maar juist het wegzinken van die lust had de leegte van zijn bestaan hem nog scherper doen gevoelen.

Laag hing de hemel neer en leek een dik, vaal gordijn van grijze watten.

Al vele dagen lang had geen windvlaag het gore floers in flarden gescheurd, geen zonnestraal het doorboord. Kil spikkelde nattige damp omlaag torenspitsen, bomen en huizen blauwig omwazend. Bleke glimmingen glansden over de zinken daken; aan de schriele, donker-omvochte takken bibberden grijze druppels en op de dof-gebruinde straatstenen papten vuil en stof en neergeslierd blad samen tot slijmerig slijk. 't Was, of licht, beweging, geluid waren opgelost in een al-verterende droefenis. Doods hieven de zware iepen hun spinneweb van druipende twijgen het grauwe zwerk in; doods druilden er achter de verlaten tuinen met hun kaal-zwartende perken omlijst door groezelig wegwerend gras, met de dorre bladeren

geel plekkend op bruine heestergeraamten; doods zag Theodoor onder zich liggen de modderige straatvloer en het smerige slootje met zijn roerloos inktig water, vol rossig rottend blad en wittige schimmel. En met lange tussenpozen van suffe stilte, waarin de stad veraf gromde als een snurkend dier, rammelde saai over de roestige reels een tremwagen achter het holle hoefgeklots van een klamdampend paard aan, tikten dof eenzame voetstappen voorbij onder de voortglijdende zwartheid van een glanzige parapluie.

Geeuwend stond Theodoor aan het venster.

Is den Haag dan uitgestorven, suisde 't mat doorzijn mistig denken! Grote Goden, wat 'n ondragelike saaiheid!

Een verlangen naar den avond, naar kunstlicht, naar het niet-meer-zien van de

diepe treurigheid buiten blonk even in hem op; maar doofde aanstonds weer onder het denken aan de verveling van dat zitten-rondom-de-tafel met Anna, die leest, met Willemien, die werkt, met zijn moeder, die zwijgend tee schenkt: alles van daag zoals 't gisteren was en zoals 't morgen zijn zal.

Lusteloos dwaalde hij naar zijn schrijftafel terug, ging zitten, sprong weer op, slenterde nogmaals naar het venster en wist niet hoe zich op te zwepen uit de loomheid, die als een loodzware last op zijn hersenen neerlag.

Starend door het ijle takkennet aan de overzij

van de straat zag hij diep achter de tuinen, die melankoliek weggrauwden in het druilende licht, een eenzame gasvlam rossig ontgloeien in de wazige grijsheid van een huis.

'Die hebbe gelijk' prevelden zijn lippen 'dag wordt 't toch niet meer'. Piepen van de deur deed hem omkijken; dof zwart vlekkend tegen het wegduisterende groen van de deur-portière stond zijn moeder in de kamer.

Nog hijgend van het trappenklimmen schoof de oude vrouw met haar sleutelmand aan de arm naar de chaise-longue bij het smeulende haardvuur en zeeg neer om op adem te komen.

Zij verscheen zelden in zijn kamer, omdat ze hem ongaarne stoorde. Hij wist dus, dat zij iets biezonders te zeggen had en wachtte zwijgend, dat ze beginnen zou. Maar eer zij nog op adem was, greep de grijzige hand een brief uit haar mandje en stak hem die toe.

'Voor mij?'

Ze knikte. Het adres beziende schrok hij en wierp de brief met gedwongen achteloosheid omgekeerd op het blad van zijn schrijftafel neer.

Hij kende het schrift niet; wat was 't, dat de gedachte door zijn brein had doen lichten: van haar?

Een schok was door hem heen gevaren en had zijn sluimerend leven

opgeschrikt tot ongewone werkzaamheid. Door zijn wolkig denken schoot een

zonderlinge glans. Als iemand, die onverwachts een ontzettende tijding heeft vernomen, waarvan hij de ver-strekkende gevolgen voor heel zijn toekomst vruchteloos poogt te overzien, werd hij in die helderheid duizenden beelden gewaar, die opstegen, aansnelden, neersloegen, weer opdoemden, weer taanden in de verbijsterende warreling van een koortsige droom. Midden-in stond Tonia onbewegelik en daaromheen als illustrasies om een portret zag hij haar schrijvend, wenkend, pratend, hem afwerend, hem aanhalend, hem bedekkend met kussen. Hij kon er zijn denken niet van weg rukken en 't was, of de gedachten, die omdwarrelden door zijn brein, woorden waren door hem en door haar in dit opspokende leven gesproken. Onwillekeurig wendde hij zich af naar het venster, opdat zijn moeder niet bemerken zou wat er omduizelde in zijn hoofd. Hijvoelde zich bleek worden en koud, buiten staat zijn ogen vast te richten en daarna weer opgloeien tot donkerrood, tot onverzettelike beslistheid van wil en van blik. Maar al die viezioenen, al die gedachten, al die gevoelens doofden eensklaps uit en verdwenen als vuurwerkschijnsel in zwarte nacht voor het ontnuchterend vermoeden, dat die brief zeker niets te beduiden had.... misschien wel was een aanbeveling van de een of andere leveransier.

Toen waagde hij 't weer om te kijken en zag hij, dat zijn moeder rondgluurde, of er overal be

hoorlik was gestoft en nergens zorgeloosheid viel te gispen.

Onderwijl had zij gesproken; maar de klanken waren hem ontgaan. Ze was nu midden in een fraze.

'.... En jelui hebt er altijd veel plezier in gehad. Guns, als ik nog denk.... Ik weet wel: in de laatste jaren is de aardigheid wat verminderd.... 't is niet meer zo.... de liefhebberij is d'r.... zo gaat 't; maar....'

'Welke aardigheid, mama? Waarvan?'

'Wat?.... Wel.... wel, van de Sint Niklaas! Dat zeg ik toch.... Jelui zijn geen kindere meer.... ik weet 't wel.... Jij bleef in Utrecht.... en.... en de meisjes

alleen.... en ik, 'n ouwe vrouw.... maar zie je.... nou.... nou met Japie.... en nou jij d'r ben.... nou is 't toch weer wat anders. 'n Volgend jaar is Willie weg.... ten minste, ik denk niet.... 't is ook te hopen.... en misschien.... en dus.... Daarom wou ik d'r weer 'ns ies van make; maar dan mot jij me helpe, zie je.'

Daar had Theodoor niet de minste lust in.

'Hè, mama, moete we nu weer flauwieteite gaan verzinne?'

Mevrouw van Onderwaarden liet zich even moeilik een plan ontraden als opdringen. Had zij de een of andere aardigheid voor haar kinderen in de zin, dan maakte 't haar kregelig, soms zelfs boos, als de kinderen die aardigheid niet schatten op de gewenste waarde. Kribbig wierp zij Theodoor tegen:

'O, is 't weer nie goed? D'r is met jelui ook nies te beginne! Al ben je nou advokaat.... me dunkt.... hier in huis.... je hoeft je toch niet an alles te onttrekke. Is 't nou te min voor je geworde? Zijn we nie geleerd genoeg?'

Theo moest lachen.

'Gut, mama, ik denk d'r niet aan; maar vraag nu eens aan Willemien en Anna, of zij ook niet vinde, dat wij aan die Sint Niklaas zijn ontgroeid.'

Een ongeduldige lippensmak verried, dat de oude vrouw zulk bezwaren-opwerpen alleronaangenaamst vond.

'Ja, als je alles gaat ontleje en.... en.... zifte.... uitpluize.... ja, dan.... dan gaat de aardigheid overal af. 't Is mijn.... ik.... ik heb d'r altijd na gestreefd 't jelui t'huis aangenaam te make. Ouwers motte.... 't is.... 't is onzeplicht. Zo heb ik 't ten minste altijd.... Ik wou niet, dat mijn kindere hun plezier buiten 's huis zochte. Nou.... en dat.... dat is nog zo. Al dat uitgaan van tegenswoordig.... en die opdrijverij en.... en.... de gevolge.... overal zie je.... ik vind 't verkeerd, heel verkeerd. Je mot me dus nou maar 'ns helpe. Doe je 't nie voor jou plezier, dan doe je 't voor mij en voor de meisjes.'

Niets kon Theodoor meer tot tegenspraak prik

kelen dan het vrouwelik strijden met woorden, waarbij steeds om de zaak heen wordt gepraat en van tegenwerpingen geen notiesie genomen.

'Maar wat zal ik me nu voor andere moeite geven en m'n hersens krenke, als ik vooruit weet, dat die andere d'r toch niet dankbaar voor zijn?'

'Ze zulle d'r wèl dankbaar voor zijn en al ware ze 't niet.... ik zeg maar altijd: 't Is mij genoeg van wel te doen; Ik kan de dank versmade.

Wie weet, of we wel ooit weer.... Ik.... 't Volgend jaar ben ik misschien al lang dood en begrave. Zeker.... daarom....'

'Nu goed, mama, goed, goed, goed. Ik zal surprises verzinne; ik zal verze make, al wat u maar wil.'

Zodra Theodoor voelde, dat zijn moeder, zonder er zich bewust van te zijn, de aardigheid voor zich zelf verlangde, gaf hij zijn verzet op. En nu knikte de oude vrouw tevreden, glimlachte even en ging over tot het volgende onderwerp, dat zij zich voorgenomen had te behandelen.

'Dan.... dan wou 'k nog vóór Sint Niklaas 'n dienee geve. Welke dag schikt je dat 't best?'

Dit plan had voor Theodoor nog minder verlokkends.

'Och, jé! Moet de ouwe garde weer in 't vuur? Zeker 't echtpaar van Grevelingen, juffrouw du Mont, d'r eeuwige dienee-vrijer van Pannerden,

generaal Moreels, meneer en mevrouw Jaspers van Wonderdam en onze enige jeune-premier, luitenant van Belveren. Niewaar? Hè, verlede jaar ben ik zo mooi aan dat zoodje ontsnapt. Wat heb ik nu aan die mense?'

Op nieuw werd mevrouw van Onderwaarden kregelig.

'Ja, Theo, op mijn leeftijd maakt iemand.... 'n weduwe geen nieuwe kennisse meer.... Dat zoodje.... Mijn.... als de kindere van m'n ouwe

vrinde en jou.... jou vrinde.... als die geen zin hebbe mij 'n vieziete te.... O, 'k neem 't nie kwalik.... daar ben 'k gelukkig bove verheve; maar ik weet 't wel.... De tegenwoordige jongelui zitte veel liever op de sosieteit of in gemene huize. Ik weet 't heel goed; maar jij most 'ns met wat anders te rade gaan dan met je eige wensen en je eige belange. Dat egoïsme.... en.... en nodig.... we hebbe alle mekaar.... Wie zegt jou, dat die mense, waarvoor je noude neus optrekt....'

'De neus optrekke!'

'Ja, de neus optrekke; dat doe je.... maar wie zegt, dat jij die mense niet eenmaal nodig zal hebbe? Is juffrouw du Mont d'r broer niet Referendaris an 'n Mienisterie? O.... en.... en van Belveren z'n vader, kan die niet voor de tweede keer mienister worde?'

Het argument trof doel; Theodoor schrok, dat hij dit alles zelf niet had ingezien. 'Nu goed, mama, goed. Vraag ze dan maar.'

Mevrouw van Onderwaarden had nog iets op het hart.

'En je zusters telle toch ook mee. Die hebbe toch ook d'r.... d'r belange, zou 'k denke, al zijn dat.... Ik weet wel, dat jij na 't goeie streeft.... dat je geen verkeerde dinge.... maar altijd an je eige te denke.... Zelfvoldoening krijgt 'n mens pas, as-t-ie wat voor 'n ander doet, zie je. Dat heb ik m'n hele leve....'

'Ik zeg u immers, mama, dat 't goed is. Late we d'r zoveel drukte niet over make! Vraag de lui maar. Vraag ze maar 1 Desember.'

'Dan hou je die dag dus ope, hè?.... Ik dien nou en dan mense te vrage.... waarlik niet voor m'n plezier. 't Kost maar geld en.... Ik doe 't voor Anna en Willie. Voor Willie is 't eindelik nie meer nodig; maar voor Anna.... 'k Weet wel: ze houdt niet van uitgaan. Dat zeit ze. Niet van dienees. Je hoeft me d'r nies van te zegge; maar.... dat is.... voor 'n meisje van haar leeftijd.... is dat niet natuurlik. 't Is verkeerd, dat ze zo weinig onder mense komt. En als ik verlang, dat de mense haar zulle vrage, dan mot ik van tijd tot tijd 'n beleefdheid terug doen.'

Theodoor kende de redenering, waarop Anna al zo dikwels had

geantwoord, dat zij gans andere genoegens verlangde dan mevrouw van Onderwaarden haar trachtte te verschaffen. Nooit had

den zulke opmerkingen iets gebaat en onwillekeurig moest hij denken aan de zonderlinge tegenstrijdigheid in de bewering van zijn moeder, dat een mens moet handelen ter wille van anderen en haar feitelik streven om alleen haar eigen zin te volgen. Op eens zag hij verband tussen deze tegenstrijdigheid en haar versmaden van elke dank. Het sprak immers van zelf, dat haar geen dank gewerd, daar zij zich nooit in de wensen van anderen verplaatste en toch moest die ondank haar dieper grieven dan zij zich zelf bekennen wilde, wijl zij altijd meende voor anderen werkzaam te zijn.

Zo meende zij ook er goed aan te hebben gedaan hem zoveel mogelik t'huis te houden. Zou 't echter zo kwaad voor hem geweest zijn, als hij wat meer had rondgeboemeld, wat meer met lui vanallerlei slag in aanraking was gekomen en wat meer avonturen had beleefd? Wie weet, of dan zijn takt zich niet duideliker ontwikkeld had, waarvan hij niet twijfelde, dat hij 'm in aanleg bezat; maar die hem toch meer in zijn verbeelding dan proefondervindelik door schitterende resultaten was gebleken.

Als hij eens trachtte haar dit alles te doen inzien?

Ach, zij zou 't immers niet willen.... niet kunnen geloven.

Vreemd toch.

Vreemd ook, dat iemand door een ander beter begrepen wordt dan door zich zelf. Terwijl hij zo dacht, had mevrouw van Onderwaarden weer doorgepraat.

'.... Je vergist je ook, als je denkt, dat 't allemaal ouwe kennisse zulle zijn. Ik geloof ten minste niet, dat jij Dora van Ouderhoorn al kent.'

Onverschillig had ze pogen te spreken; toch hoorde Theodoor, dat deze uitnodiging een bijbedoeling had.

'Dora van Ouderhoorn? 'n Vreemde eend in de bijt? Is dat 'n dochter van

't kamerlid, die verlede jaar hier is kome wone?'

'Ach, wel nee! Die is.... 't Is 'n nicht van 'm. Ze heeft beide ouwers verlore. Ze woont in 'n pension.'

'En wil die bij ons aan huis kome? Waarom? Waar heeft u d'r opgedaan?'

'Ik heb d'r lere kenne bij mevrouw Preller.'

'Dat is een van uw fatsoenlike arme, hè?'

De onwillekeurige klemtoon op het woord 'fatsoenlike' gelegd, gevolg van sarkastiese aanmerkingen door Anna gemaakt, kwam mevrouw van Onderwaarden kennelik verdacht voor.

Een vragende blik ontschoot haar donkere ogen en haar stem klonk droog onvriendelik, toen zij uitlegde:

'Juist. Mevrouw Preller is 'n fatsoenlike dame.... 'n heel fatsoenlike dame, die buite d'r schuld in.... in.... behoeftig is geworde. De tegenwoordige mode.... de mode-philanthropie bemoeit zich niet met dat soort van arme mense; dat weet ik heel goed; maar ik doe nie mee an dat.... dat vertroetele.... dat vertroetele van allerlei ver.... verliederlikte wezens. Ja, van die.... die als d'r 'ns oproer kwam, tot dank de glaze bij je zouwen ingooie.'

U versmaadt de dank dan toch niet zo helendal, was Theodoor op het punt te zeggen; maar hij hield de woorden terug. Waarom zou hij de oude vrouw kwetsen? En plotseling zich herinnerend wat hij gehoord had van haar jeugd, vroeg hij zich af, of haar behoefte aan sukses zich nu soms had omgezet in een behoefte aan dankbaarheid en of niet juist de onvoldaanheid en de onverzadelikheid van die behoefte haar verbitterd deden uitroepen: ik kan de dank versmaden.

Arm moedertje... ze voelde zich verongelijkt en...

Als om haar te troosten ging hij naast haar zitten, met gemoedelike aandrang vragend:

'Ik vind 't heus best, dat u mevrouw Preller helpt; maar vertel me nu 'ns: wat is die freule van Ouderhoorn voor 'n persoontje?'

De oude trekkenontstrakten zich en een zachtere glans straalde uit de zwarte ogen; de wenkbrauwen weken vaneen en in de plooitjes om de mond beefde nauw-zichtbaar een glimlach.

'Persoontje?.... 'n Allerliefst persoontje! Voor arme mense 'n.... 'n engel! Ja zeker. Ze is eindelik vrije verpleegster.... nou, daarmee heeft ze 't nog niet erg druk. Maar als je wist hoe die.... Ga jij tegenswoordig 'ns zoeke na 'n meisje, dat doen en late kan wat ze verkiest en toch meer van weldoen houdt dan van uitgaan. Je zal d'r niet veel zo vinde!'

Theodoor moest lachen om de ongewoon geestdriftige schildering.

'Herejee, mama, u heeft haar toch niet uitgekozen als toekomstige schoondochter.'

'En als ik dat nou wèl 'ns had gedaan?'

Theodoors verbazing was volkomen ongeveinsd. De gedachte, dat hij nu al zou kunnen trouwen, leek hem bijna monsterachtig onnatuurlik.

'Maar mama.... zo van de akademie papa worde? Me nu al in zorge steke.... me binde voor m'n hele leve?.... Moesje, moesje, dat kan u immers niet mene! Ik heb nog niet eens één betalende zaak gehad. Maar.... vertel 'ns.... is ze mooi?'

'Mooi.... mooi.... Wat de een mooi noemt.... Ze heeft 'n lief, vrindelik gezichie.... Ies lady-like's. Ze is nou ook nie schatrijk.... dat is niet eens zo gelukkig; maar.... onafhankelik. En zie je: ze is zo degelik.... o, zo'n degelik meisje en geestig.... Ze kan heel geestig zijn en.... nooit kwetsend.'

"k Ben bang, da 'k ze raak lelik zal vinde.'

'Foei, Theo, foei! Hoe kan je nou zo spreke? Je hebt ze nog niet eens gezien. 'k Zou je zo graag zien trouwe. 'n Mens.... 'n man kan haast

niet vroeg genoeg zorge krijge. Nee.... Al heb jij je nou goed gehouwe an de akademie.... in Utrecht; in den Haag zijn toch ook verleidinge.... nog wel meer.... en vast in d'r schoene.... D'r is d'r niet één.... Alle manne.... O, als ik daaran denk.... die here van de schepping! En dan.... als je eenmaal kindere hebt, is 't dan niet veel aardiger en veel beter ook, als je niet al te veel in leeftijd scheelt? Dat mot je toch zelf inzien.'

De argumenten lieten Theodoor volkomen koud. Zijn angst voor banden en beslommeringen, zijn behoefte aan vrijheid voor de botviering van zijn ambiesie deden zich krachtig genoeg gelden, om hem zelfs te vrijwaren tegen de verleiding van een schoonheid, die zijn iedeaal vrouw zeer nabij zou komen. Van een meisje, dat hem slechts aangeprezen werd, ging dus niet de minste bekoring tot hem uit.

"t Kan allemaal waar zijn; maar u moet u toch niet vleie. Van zo'n erg verliefde complexie ben ik niet. Over tien jaar of zo iets wil 'kwel 'ns aan trouwe gaan denke; maar dan nog alleen.... als ik van zelf ferm verliefd word. U zou ook niet wille, dat ik lief deed en lieve woordjes zei tot 'n meisje, dat me eigenlik onverschillig is. Dat zou gemeen zijn. Zeg 'ns, of 't niet waar is?'

Mevrouw van Onderwaarden glimlachte. Ze vond 't wel goed, dat Theo zo sprak. Het paste bij zijn leeftijd; maar toch bleef ze vast besloten hem een meisje van haar keus op te dringen.

'Als ze je helemaal onverschillig zou blijve.... ja.... nou ja.... maar anders.... zo'n verliefdheid.... Ik begrijp wel, dat je zo denkt.... je bent nog jong.... maar.... Maak nou 'ns zonder vooroordeel met Dora kennis. Beloof je me dat?'

'Ach, ja.'

'Maar niet zo koel.... zo.... zo.... zo uit de hoogte! En.... en kijk ondertussen 'ns rond na mense, die jou nou gelukkig-getrouwd lijke. Zeg maar 'ns wie je denkt. Misschien kan ik je dan wel vertelle, of die mekaar nou juist genome hebben uit louter liefde.'

'Gelooft u dan, dat 'n huwelik uit berekening....?'

'Berekening.... berekening.... Zo'n zogenaamd schitterende partij zal ik je nooit opdringe; dat weet je ook wel. Geld maakt 'n mens niet.... dat geef ik graag toe; maar die verliefdheid.... dat gedweep....'

'En Willie dan?'

'Willie? Nou ja.... ik vind 't heel gelukkig, dat ze zo veel van Japie houdt. Heel gelukkig; maar ik.... ik heb toch.... Als ik nie gewete had.... niet zeker gewete had, dat ie 'n beste, degelike jonge was.... van goeie familie en die nog wat te wachte heeft van z'n tante.... je begrijpt toch, dat er dan nies van gekomme zou zijn. Ik sijfer 't gevoel volstrekt nie weg.... Ik

lach d'r niet om, zoals Anna.... Ja, da's ongelukkig genoeg voor 't kind. En hoe komt ze zo? Ik begrijp 't niet. Maar.... de liefde is blind.... die ziet niet in de toekomst en dikwels.... meestal valle de dinge heel anders uit dan de mense zich voorstelle. Daar zou 'k je staaltjes van kunne vertelle! Daarom.... geloof me: wacht niet totdat je.... zo.... zo.... verliefd wordt. Als je 'n meisje.... 'n meisje, waarvan je verstand zeit, dat 'n man gelukkig met d'r kan worde.... als je die ontmoet en je vindt ze zelf 'n beetje aardig en lief.... bedenk je dan niet al te lang.'

Gemoedelik, haast teerhartig had mevrouw van Onderwaarden haar raad uitgesproken en toch voelde Theodoor er zich door gestuit, bijna geërgerd. Al zag hij het leven vóór zich als een aanhoudende kamp voor de bevrediging van zijn maatschappelike eerzucht, een kamp, waarin liefde hem alleen hinderlik kon zijn, op de bodem van zijn ziel sluimerde een verwekend verlangennaar de vrouw. Soms, als 't eens half uit zijn dommel ontwaakte, toverde dit verlangen hem naast het publieke leven van werken en uitblinken een stilverborgen hoekje voor van innig-lief-samenzijn, van strelen en kussen en genietend bewonderen, van zalige sensualieteit. En over dit opdoemend iedeaal lag dan zulk een warme glans van goedzijn en mooi-leven, dat elke poging om zijn ogen voor de bedriegelikheid van die schijn te openen,

hem een streven moest lijken om in zijn ziel te verstikken al, wat hij er in koesterde als zijn beter, ja zijn beste ik.

Doch op eens brak door de pijnlike gedachte, dat het zijn moeder was,

die aldus sprak, het vermoeden heen: zou ze met papa ongelukkig zijn geweest en toen ontzonk hem de moed haar te weerleggen, toen was 't, of haar woorden een wijding voor hem kregen, een wijding van een groot verdriet. En hij zei:

'Nu.... laat ik met uw Dora dan maar 'ns kennis make. Wie weet ook hoe goed ze me bevalt.'

Voldaan ging mevrouw van Onderwaarden heen. Indien ze op dit ogenblik haar broeder had ontmoet, zou ze zeker tot hem gezegd hebben: wat is mijn jongen toch altijd verstandig.

Maar nauweliks was ze de deur uit, of Theodoor's blik viel weer op de omgekeerde brief.

Hij had 'm glad vergeten. Nog overtuigd er een onbeduidende circulaire in te zullen vinden, dreef hij bedaard een vouwbeen door de omslag heen.... Edoch.... 't was geschreven schrift. Onderaan stond: Tonia.

Zijn hart bonsde hem in de keel en een siddering voer door zijn vingers, die koud werden, even als zijn gelaat.

Met een sprong was hij bij de deur, draaide de sleutel om en bleef als duizelend staan, weg uit zijn kamer, weg uit de grijze dag, weg van zijn

moeder, zijn zusters, zijn maatschappij, Dora en overgebliksemd naar de kleine, rode voorkamer in de Nieuwe-Havenstraat, waar hij Tonia zitten zag op de kanapee, met Jansen's afscheidsbrief in de hand, denkend aan hem, die gezegd had: beloof me, dat je 't eerst je tot mij zult wenden, als Jansen je niet meer hebben wil.

Redder zijn in de nood, dat....! Maar eerst lezen, eerst lezen!

En hij las:

Mon chere ami,

Ik zou je graag eens spreken. Kom een van deze dagen bij me aan, liefst zoo gauw mogelijk. Alle avonden ben ik te huis en in de middaguren ook als het weer niet heel mooi is, want dan gaan ik uit.

Tonia.

Nu herinnerde hij zich, dat zij verleden week in het bos een bloem in de hand had gehad.... dat die bloem haar ontvallen was.... dat hij toen in 't voorbijgaan gedacht had: er is zeker iets onaangenaamsmet haar gaande, zo lusteloos laat ze die bloem glippen. En door zijn hoofd galmden haar woorden: 't is al erg genoeg, dat je van de honger verrekken mag, als er dan geen ander bij de hand is.

Maar die ander was wèl bij de hand! Sapperloot, dat buitenkansje zou hem niet ontglippen!

Juist, juist, juist, suisde 't van zijn lippen.

En weer doorschalde hem gejuich, weer leefden er plannen op in zijn denken, weer hoorde hij in zijn hoofd gepraat van zinnen, die hij zeggen zou. Maar nu was 't, of die plannen, die woorden hem wegtrokken uit het volle mensenleven naar de

geheimzinnige afzondering, of hij het juichen moest smoren en verbergen onder de stille strakheid van zijn gelaat. Ineens doordrong hem het besef van iets te willen, dat niemand weten mocht en voelde hij de noodzaak van zich te beheersen en niets te verraden.

Bang, dat iemand hem kon overvallen, trok hij met geweld zijn wild jagende gedachten samen, gelijk een man, die al drinkend gevoeld heeft dat hij op het punt is te veel te krijgen en zich nu tracht te bezinnen, om zo nuchter mogelik te kunnen

optreden.

En toen dacht hij 't eerst aan de geldkwestie. Zijn vaderlik erfdeel en het legaat van zijn grootvader gaven hem een inkomen van ƒ6500. Als hij haar eens ƒ3000 bood. Zou 't genoeg zijn?

Voor hem was 't veel, zeer veel zelfs; maar.... 't zou niet voor altijd zijn.... misschien was 't niet eens voor heel lang. Hij bleef immers vrij. Zou hij dom genoeg wezen zulk een groot genot zich te laten ontgaan uit angst voor een armzalige duizend gulden?

Doch.... als ze hem nu eens spreken wilde over iets gans anders.... raadplegen als advokaat?

Het weer was lelik; zij zou dus niet wandelen van daag; nog heden ging hij naar haar toe.

In de Nieuwe-Havenstraat was op de eerste verdieping het gas al ontstoken. Onder de opgetrokken valgordijnen door zag Theodoor 't flets weerschijnen tegen het plafond van de rode voorkamer; het brandde dus dieper-in.... waarschijnlik in de slaapkamer, door hem vermoed achter het blauw-grijze doek.

Hij hoefde zich weer niet te laten aandienen; de meid zei hem maar naar boven te gaan.

Op het portaal dacht hij er een ogenblik aan de achterkamer binnen te treden; maar dit dorst hij toch niet.

In de voorsuite.... niemand; omkijkend zag hij Tonia naderen uit de blauwheid van een hel doorlichtte ruimte, waarin hij nog juist de tijd had een groot geel-overspreid bed, daarachter een breed, potjes, flesjes, bakjes dragend toilet en er-tegenover een zwarte schoorsteen-mantel met hoge, vergulde spiegel op te letten. Ook zag hij, dat Tonia in het roze was:een kleur, die haar slecht kleedde en die vloekte met de omgeving.

Toen doofde de glans van het licht, dat zij neerdraaide en bleekte zij uit de neergeslagen zwartheid langzaam op hem toe.

'Zo. Da's vlug. Ik had je van daag nog nie verwacht.'

De woorden klonken zo blij, dat 't Theodoor was, of hij het lachje om haar mond zien kon. Even dacht hij: als ze me nu eens om de hals viel; maar zij grauwde voorbij - 't was hem of hij de warmte van haar lichaam voelde - en zij donkerde op tegen de triestige daggrijsheid in de ruiten. Toen luidde zijn antwoord voorzichtig:

"k Had juist 'n uurtje vrije tijd van middag; maar.... als je liever hebt, dat ik 'n andere dag....'

'Wel nee. Waarom? Ga zitte. 'k Zal licht opsteke.'

Theodoor wist niets meer te zeggen. Zwijgend zag hij haar de valgordijnen neerlaten, in het donker een lusiefersvlammetje doen opspetteren en met omhoog gestrekte hand twee breed-uitsissende lichten op het kristallen kroontje ontsteken.

Van de roze peignoir vielen de mouwen niet om; de mooie blanke arm bleef onzichtbaar.

Nog plooide ze zorgvuldig de rood zijden overgordijnen dicht en ging weer tegenover hem op de kanapee zitten met de volle tafel tussen hen in, presies als drie maanden geleden.

In het stil-verbeiden van haar verklaring voelde

Theodoor zich onhandig en teleurgesteld tevens; kille zwartheid kleinsde heen over zijn glanzende verwachting.

'Vin je 't hier erg warm?'

'O, nee; 't is net behagelik.'

'Wat is 't al weer lang geleje, dat je 't laatst hier ben geweest, hè? Je heb 't zeker heel druk.'

Theodoor werd het spoor geheel bijster; waarom deed ze zo stroef.

'Druk en druk is twee. Als ik je met iets van dienst kan zijn, dan zal ik daar wel tijd voor wete te vinde; maar dan moet je me natuurlik eerst vertelle, waarvoor je me hebt late kome.'

Schuin naar de grond turend liet ze haar korte, dikke vingers spelen met het lange wit-zijden lint, dat van voren afhing over haar roze peignoir en deed als had ze de vraag niet verstaan.

Theodoor werd kregelig.

'Heb je me dan niets te vrage?'

Nu was 't, of ze met een schok knipogend uit een droom ontwaakte.

'Ik docht an wat anders. Neem me nie kwalik.'

'Ik zou graag wete waarvoor je me hier hebt late kome.'

'Waarvoor ik je hier heb late komme? Och.... nou.... ik geloof dat Jansen me bedriegt.... Ik weet 't wel haast zeker.'

Weer glansde Theodoors verwachting op; maar om aanstonds nogmaals in kille dofheid te tanen.

'Wil hij van je af?'

'Nee, dat niet. O, gut, nee.'

'Wil jij dan van hem af?'

'Nou.... as-t-ie mebedriegt.... natuurlik. Wijve mag-t-ie neme.... net zoveel as-t-ie wil. 't Is me zo onverschillig as....'

Een schouderophaling voltooide de zin.

'Maar hij kan 't me eerlik zegge. Hij hoef me nie voor de gek te houwe. O, 'k begrijp heel goed, wat ie denkt. Hij denkt: die meid gaat toch niet van me weg. Die heb niet te vrete.... die hou ik wel an 't lijntje met me duite; maar daar vergist ie zich toch in, hoor; daar vergist ie zich lelik in.'

Geen opwinding had Theodoor in haar toon kunnen bespeuren; maar de vaste intonasie liet hem niet in twijfel, of zij ook handelen zou naar haar woorden. Aan de andere kant nam die overtuiging zijn vermoeden niet weg, dat zij eenvoudig van een ander zeker wilde zijn, eer zij Jansen losliet en hoe verklaarbaar hij dit ook vond, voor zijn eigenliefde was er iets krenkends in, dat zijn verlangen naar haar bezit merkbaar temperde. Daarom zei hij koel:

'Dan zal 't het beste zijn, dat 'k maar 'ns afwacht hoe de zake lope. Vin je niet?'

Weer waren haar ogen afgedwaald naar de grond; maar op eens keek ze hem met zulk een zonderlinge, onderzoekende, achterdochtige blik aan, dat Theodoor er geheel van streek door

raakte, als iemand, die, voornemens een slechte daad te bedrijven, plotseling merkt, dat zijn toeleg geraden is.

Toen ze kalm trachtte door te spreken, klonk haar stem gedwongen.

'Och, ja. Waarom zou 'k nie bij 'm blijve, niewaar? Wie weet, of 'k ooit 'n andere man vin, die zo goed voor me is as hij. Want goed is-t-ie en edel van karakter. En van de ene hand in de andere te motte valle.... nooit vastigheid te hebbe.... nee, dat hoef ie ook al niet voor je plezier te doen.'

Zijn naam was niet genoemd; toch hoorde Theodoor in haar woorden een wantrouwen van zijn bedoelingen, waarvoor hij meende, dat ze geen enkele reden had en hem wantrouwen - dat besefte hij - stond gelijk met hem ontglippen.

'In de regel hebbe vrouwe meer vastigheid aan manne dan mannen aan vrouwe.'

Ze lachte en de brede rechterhand met uitgespreide vingers als een waaier voor het gelaat houdend, antwoordde ze honend:

'As de vrouw dan maar zó doet, hè.... en meneer z'n gang laat gaan. Ja wel, zo benne jelui allemaal. Maar daar ben ik nooit van t'huis geweest, versta je. As ik me moeite wil geve, dan hoef 'k gelukkig om 'n man nog niet verlege te zijn; maar as-t-ie me beliegt en bedriegt.... saluut! Zonder geld kan 'k nie bestaan.... net zo min as 'n ander; maar verkope.... verkope doe 'k me daarom tochniet!'

De laatste woorden werden Theodoor met boosgeronde lippen zo dreigend in het gezicht gesmeten, dat hij onwillekeurig lachen moest over de voorbarige woede. Evenwel.... in die lach was ergernis.

'Je doet waarachtig, alsof ik je minstens tienmaal al bedroge had. En

eigenlik weet ik nog niet eens wat je van me wil. Van de zomer heb je me afgeweerd.... nu schrijf je me 'n brief....'

Heftig belgerinkel deed hem verstommen. Ongewoon vlug voor haar zwaarte sprong Tonia op, trok haastig de deur open en riep over de trapleuning met hees gesmoorde stem naar beneden:

'Niet opedoen.... niet opedoen!'

Ogenschijnlik kalm keerde ze terug.

"t Is Jansen. Ik ken z'n bel. Doe me 't genoege.... ga eve na beneje.... in me voorkamertje. Daar komt ie nooit. In de gang is nog geen licht. Zien kan ie je dus niet en ik zal 'm wel gauw weer weg krijge.'

'Ja wel; maar....'

'Ga nou en wacht eve. Duurt 't je al te lang, snij dan maar uit, terwijl die hier boven is.'

Theodoor gehoorzaamde.

Zodra hij beneden de voorkamer binnen was gegaan, deed een hand de deur achter hem op slot. Toen hij een ogenblik later in de pikzwarte

duisternis Jansens 'goeie middag' en het kraken van de traptreden gehoord had, werd de deur weer op een kier geopend en schemerde gaslichtschijnsel naar binnen. Boven zijn hoofd bomden dof zware stappen en gromden stemmen grauw onverstaanbaar.

Een flauw gevoel van in-gevaar-zijn gaf aan zijn stil-wachten in het halfduister iets piekants, dat hem zenuwachtig opwond. De gedachte: als ze dat t'huis eens wisten, doorflitste zijn brein en met een angstige samentrekking van zijn aandacht op de geluiden boven, poogde hij te begrijpen wat er voorviel, te raden wat er uit zou volgen. Doch 't was te vergeefs; hij verstond geen woord en zag niet klaar in 't geen hem verbeidde. En toen het grommen altijd maar door aanhield, zonder dat heftiger-opgalmende klanken of boos-aanzwellende reeksen snel-uitgeschetterde woorden een konflikt verrieden, begon 't hem

onaangenaam te moede te worden in het donkere, onverwarmde vertrek.

Een dorre, nuchtere kou drong door zijn kleren, omsloot zijn lichaam als kil blik. Slangetjes slibberden over zijn rug en zijn kaken werden moe van het zenuwachtig geeuwen. De mogelikheid, dat de zaak wel eens een minder gunstige wending kon nemen, dan hij aanvankelik had ondersteld, ontverfde zijn kleurig denken en een bleek vermoeden scheen er doorheen, dat hij dom gehandeld had, misschien nog eindigen zou met een allermalst fieguur te slaan.

Indien Tonia zich met Jansen verzoende, was zij in staat hem te vertellen van haar brief, terwijl hij - Theodoor - zich dan nog gelukkig mocht achten, als zij er niet bij zei,dat die onnozele van Onderwaarden beneden zat te wachten.

En waarachtig: 't had er veel van, dat die twee zich met elkander verzoenden; twisten deden zij altans zeker niet; bij buien was 't doodstil.

Als hij nog eens heenging?

Tonia was wel een heerlike vrouw en misschien kwam hij er nooit weer een tegen, die hem zo aantrok; maar de kans te lopen, dat hij om harentwil op zijn nummer werd gezet door zulk een nonsenskerel als Jansen.... dat zou toch al te dwaas zijn.

O, wat had hij een hekel aan die vent!

En wie weet, of de lummel op dit ogenblik niet door haar werd gezoend!

Hoe was dat heer toch aan Tonia gekomen?

Dat zulke buitenkansjes ook altijd anderen ten deel vallen!

Maar er waren immers vrouwen genoeg te krijgen, die veel minder moeilikheden maakten en die hem waarschijnlik veel minder in moeilikheden zouden brengen. Hij zou ze wel weten te vinden.

Ja.... het beste was stilletjes heen te gaan.

Wat zouden die twee dan op hun neus kijken!

Maar als Tonia nu toch eens....

Een half uur lang hoorde hij het onverstaanbare grommen aan, geslingerd tussen het opperste machtsgevoel van nerveuze vervoering en de kwellendste kleinmoedigheid bezonken uit twijfel en argwaan.

Toen zwol plots het zeurige gonzen aan tot dreunend gedaver van woedende woorden en galmden fel-afgestoten klanken er uit op als pauken-slagen in de geluidenzee van een orkest.

Nu zal 't komen.

Weer boemen stappen zwaar heen en weer; boven zijn hoofd kraakt het in de planken!

Maar nogmaals wordt het stiller, zó stil, dat hij op nieuw denken moet aan een verzoening, aan onhoorbaar-elkander-kussen. En weer verwenst hij de nonsenskerel, weer staat hij op sprong schuw weg te schieten uit zijn schuilhoek.

Doch andermaal daveren de stemmen op, scherpe schreeuwen snerpen door de zoldering heen; een kamerdeur knarst open; een gulp geluid ratelt uit in de gang, smoort achter de dicht smakkende deur; traptreden piepen en in de tochtdeur rinkelen de ruiten.

Even wacht hij nog.

Dan bonst de voordeur schurend toe en sluipt hij de gang in, de trap op, rukt hij de deur van de rode voorkamer open.

En weer voelt hij zich teleurgesteld.... teleur

gesteld als iemand, die hard gelopen heeft om een geliefde persoon in te halen en dichtbij gekomen ziet, dat hij een onbekende is gevolgd.

Wat? - Komt ze hem nu niet te gemoet.... staat ze altans niet op hem te

wachten, verlangend, dat hij haar aan zal vatten en in zijn armen sluiten? Kan ze daar op de kanapee blijven zitten, zo kalm van houding, zo kreukelloos van japon? Mag ze op dit ogenblik een papier bekijken - dat een reklame lijkt van een winkelof publieke vermakelikheid - terwijl geen trilling van hand of lip, geen gloeing van oog of wang verraadt, dat ze na een heftig scheidings-toneel de man verbeidt, die haar wil troosten en steunen?

Neen, neen; dat is de Tonia niet, die hij in gedachten zo vaak aan zijn borst heeft gesloten en met kussen overdekt. En voelend de wrevel ontnuchterend en verkillend in zich opstijgen, voegt hij haar verwijtend toe:

'Als ik niet van zelf gekome was, had je me zeker benede late zitte, hè? Was je me nu al vergete?'

Een geoefender oog zou gezien hebben, dat Tonia maar schijnbaar kalm was en maar schijnbaar las, terwijl zij in werkelikheid niets anders deed dan met alle kracht beproeven haar verloren zelfbeheersing te herwinnen.

Theodoor werd daar niets van gewaar en schreef haar alleen ijskoude ongevoeligheid toe, toen zij

zwijgend oprees, langzaam om de tafel heenschoof en, met gedachteloze gewoonte-blik in de spiegel kijkend, toonloos zei:

'Nou.... wil je me hebbe?'

Niet zó had hij gehoopt haar eens te zullen krijgen.

Al was 't niet in hem opgekomen, dat zij verliefd op hem kon wezen, omdat hij meende dat zelf niet te zijn, toch had hij er onwillekeurig op gerekend in haar toegeven een weerslag te zullen vinden van zijn eigen gevoelen. En dit gevoelen was wel in hoofdzaak zuiver zinnelik begeren; maar daar ging toch in sterke mate die eigenaardige, melankolieke teerhartigheid mee gepaard, welke hem vaak beving bij het zien van een bekoorlike vrouw en dan aanhield een uur, soms een dag, een enkele maal nog wel langer. Niets toonde hem aan, dat er in Tonia een dergelike

sentiementalieteit aanwezig was en daarom klonk dan ook zijn antwoord koel:

'Zeker wil ik je hebbe; dat heb ik je immers al drie maande geleje gezegd.'

'Nou.... dan schrijf ik hem af.'

'Is 't dan nóg niet uit?'

'Wel nee.'

En recht hem aanziende, de kleine ogen ongewoon wijd geopend, de groenbruine pupillen donkerend in het melkige wit, de lippen hoekig samengetrokken, als om een nijdigheid te zeggen, vervolgde zij:

'Je ken d'r dus nog af, zie je. Ik zal je heus niet an je woord houwe.'

Koel weer klonk zijn antwoord.

'Ik wil er niet af. Ik denk er niet aan.'

'Weet dan wat je begint. 'k Zal je niet vrage me te trouwe. Zo ben 'k niet. Last zal je niet van me hebbe. 'k Heb net zo goed me fesoen as 'n ander en nog beter misschien; maar.... 'k wil vastigheid hebbe. Ben je niet van zins me die te geve, hou me dan ook niet voor de mal.'

Al begreep hij niet dadelik wat hem in deze woorden aangenaam aandeed, Theodoor voelde erzich door gestreeld. Ondanks zijn overtuiging, dat Tonia trouw aan Jansen was geweest, had zijn fantazie haar altijd omgeven met rijke en voorname mannen, die haar begeerden. Hij zag haar gekheid met hen maken in de gangen van de komedie, praten in afgelegen laantjes van het bos, Champagne drinken op soepees. En terwijl 't hem nu was, of hij zegevierde over die onbekende bent met zijn schitterende voorrechten van geld, van stand en van onbeschaamdheid, doemde de gedachte in zijn hoofd op, dat Tonia hem verkoos uit vertrouwen en dat hij zich dit vertrouwen waardig moest maken.

En dus sprak hij nog wel kalm; doch met zware nadruk van ernstig man:

'Ik hou je nú niet voor de mal en ik zal je nóoit voor de mal houwe.' Een lachje verzachtte even de spanning om haar mond en overtoog haar gelaat met glans van vriendelikheid; maar het minachtende van haar blik verstroefde die uitdrukking weer, als zij volgen liet:

'Beloof nou maar niks te veel. Zulke erg mooie dinge doe je toch niet. Ik zeg 't niet om je te beledige; maar.... 't is ommers altoos zo. 'k Weet heel goed, dat j' eenmaal genog van me zal krijge. Zeg maar niks; wacht maar. 't Is zoas 't is; ik ken me voorland. As 't maar niet al te gauw gebeurt, zie je.... en as je me dan maar niet ineens.... helemaal laat stikke. Met stene-bikke zou 'k me leve liever niet eindige.'

Verwekend mededogen vulde Theodoors gemoed met ongekende tederheid. 't Was hem, of hij 't tot berstens toe voelde uitzetten. Tranen trilden in zijn ogen, verduisterden zijn blik. De vrouw met de vorstelike gestalte, die hem aanvankelik geïmponeerd had, voor wie hij zich nog zo even de mindere had gewaand van talloze aanbidders, stond nu eensklaps tegenover hem als een arm, beklagenswaardig slachtoffer van wrede, maatschappelike toestanden, en de lust om haar te beschermen, haar te verdedigen, haar staande te houden tegen het onverschillige mensdom, dat hij huichelachtig vleiend en bot schimpend zag aandringen om haar te misbruiken en verachtend van zich te trappen, welde verwarmend in zijn borst

omhoog en doorgloeide kleurig zijn gedachten als opstijgende damp van edele wijn.

Zijn arm om haar nek slaande, drukte hij het mooie hoofd tegen zijn schouder aan en kuste 't op de wangen, kuste 't op de ogen, kuste 't eindelik op het verrukkelike mondje. En tussen het kussen door riep hij uit:

'Nee, nee! Jij zal geen stene hoeve te bikke. Ik zal voor je zorge, en 'k zal eerlik voor je zijn. Je zal 't goed hebbe, zo goed als ik 't je geve kan. Want jijbent niet slecht, jij bent niet gemeen. Wie jou kan bedriege, moet 'n ellendeling zijn.'

En Theodoor was te goeder trouw, toen hij deze verzekering gaf, al weerlichtte flauw, heel flauw door zijn brein de gedachte, dat het ten slotte wel van zelf tussen hen uit zou raken, als zij hem vóór die tijd niet met een ander bedroog en daardoor zowel het recht als het verlangen gaf haar zonder omzien te verlaten.

Nog had hij zich niet zat gezoend, als zij hem zacht afduwde en het hoofd achterover boog.

'Nou.... nou.... bedaar nou maar.... bedaar. Wat je zegt is heel lief; maar doe nou maar geen belofte, die je toch nie houdt.'

Hij liet zich niet meer afschrikken en terwijl zij, nogmaals op de kanapee plaatsnemend, het reklamepapier op nieuw begon te bekijken, kennelik zonder te weten wat zij deed, barstte hij los in opdringende betuigingen van zijn oprechtheid en zijn

trouw aan het eens gegeven woord. Een poos hoorde zij zwijgend toe met ronddwalende blik, schijnbaar volkomen onaangedaan; maar toch de fijne lippen over elkander wrijvend als proefde ze iets buitengewoon lekkers. Doch eensklaps stak zij die lippen hoofdknikkend weer rond vooruit, als ging ze zeggen: praat jij maar, je meent er toch niets van, en riep met sterk sarkastiese betoning uit:

'Dag Nel, slaap wel!'

Overbluft wist Theodoor niets te antwoorden; maar dadelik vervolgde ze:

'Zeg me liever 's wanneer je wil ankomme. Hoe meer hoe beter en je zeg maar wanneer je 't verkiest. 'k Weet 't alleen graag vooruit, omdat 'k d'r niet van hou overvalle te worde.'

Op eens dacht hij nu weer aan het geld; dat had hij zo waar bijna helendal vergeten.

'Wanneer ik kome wil, zal 'k je straks zegge. Eerst hebbe we nog iets anders te beprate.... nota bene 't voornaamste van alles.'

'Wat dan?'

'Hoeveel ik je zal geve. Wie weet, of je niet veel meer van me verwacht dan ik betale kan?'

Onverschillig haalde zij de schouders op en een peperhuis draaiend van het papier, bromde ze met neergeslagen, haast gesloten ogen en ternauwernood-geopende mond.

'Och, dat geld! Wat geef 'k om dat ellendige geld?'

Deze betuiging had Theodoor allerminst verwacht. Hij werd er verlegen mee en stotterde schuw lachend:

'Ellendige geld?.... Nu ja; maar.... ik moet toch wete wat je nodig hebt.'

'Je geef me wat je geve kan.'

Theodoor had de moed niet te vragen, wat gaf Jansen.

'Da's goed; maar 'k zou toch wel wille wete hoeveel je nodig hebt.'

Het antwoord bleef uit.

'Is drie duizend goed?'

'Ik zeg je ommers: geef wat je misse kan.'

'Nee, nee, zo kome we d'r niet. Antwoord me asjeblieft op m'n vraag. Is drie duizend per jaargoed?'

Dromerig keek ze op.

'Hoeveel is dat per maand?'

'In de maand? Wat kan je dat schele? Twee honderd vijftig.'

Minachtend schoven de lippen over elkaar; de ogen dwaalden weer weg.

'Veel is 't niet; maar 't zal wel goed zijn.'

Een dergelike overeenkomst was Theodoor allesbehalve naar de zin.

"t Zal wel goed zijn.... 't zal wel goed zijn; maar als jij d'r niet van rond kan kome, wat dan? Weet je nu niet ongeveer hoeveel je tot nog toe per jaar of per maand gebruikt hebt? Hoeveel reken je?'

'Ik reken in 't geheel niet! Waarom zou 'k rekene? Van me zelf bezit ik toch niemendal. Heb 'k veel, dan gebruik ik veel; heb 'k weinig, dan.... dan is 't ook goed. Kom, late we nou nie zanike over dat vervloekte geld. Ik haat 't geld. Geef me wat je goedvindt.... wat je misse kan. Ik zal d'r wel mee toekomme en kom 'k niet toe, dan.... nou, dan zal 'k me wel zien te helpe.'

Hoe, dacht Theodoor. Door aan te leggen met een ander?

Een kille vrees doorsijpelde zijn denken.

'Op welke manier wil jij je helpen als je met mijn geld niet toekomt?'

Boos trokken haar wenkbrauwen samen en schel viel ze uit:

'Dat komt er niks op an, hoor. Da 's nou 's mijn zaak. Maak jij je maar geen zorge. Ik heb me tot nog toe altoos wete te redde; 'k zal 't voortaan ook wel doen en jij zal d'r geen last van hebbe.'

Theodoor dorst niet verder onderzoeken.

'Is drie duizend dan naar je zin?'

'Och, ja.'

'Je moet bedenke, dat ik niet schatrijk ben.'

'Ik bedenk niks. 't Kan me allemaal geen zier schele.'

Theodoor besefte, dat hij in zooverre onhandig was geweest, als Tonia er klaarblijkelik een hekel

aan had over geld te spreken; maar tegelijkertijd was hij veel te eenvoudig, veel te degelik, veel te eerlik om niet te willen, dat juist de geldkwestie naar beider zin geregeld zou zijn. Hij meende, dat zijn ernst werd miskend en wilde haar dit doen inzien. Overwippend naar de kanapee klemde hij een arm om haar middel en beduidde haar gemoedelik, haast fluisterend:

'Kindlief.... als ik over geld spreek, dan doe 'k dat alleen in jou belang. Begrijp dat toch. Je wilt vastigheid.... zoals je zegt.... goed; maar dan dien ik toch te wete, of ik in staat zal zijn je die vastigheid op den duur te geve. Is 't niet zo? Denk toch niet, dat ik gierig ben. Waarlik, ik ben 't niet.... vooral niet voor jou.'

Bij zijn laatste woorden begon een vriendelik lachje haar strak getrokken mondhoeken te omtrillen en terwijlhaar fijne tandjes zacht haar bovenlip streelden en naar binnen trokken, dreef de stugheid van haar gelaat weg als de somberheid van een overwolkt landschap voor de eerste zonnestraal brekend door grijze lucht. In haar groen-grauwe ogen lichtte iets, dat Theodoor voor dankbaarheid hield en eensklaps voelde hij haar kus op zijn wang. Maar, als berouwde haar terstond deze uiting van gevoel, sprong zij schichtig op, schoof om de tafel en ging voor de spiegel staan, knutselend aan haar kapsel. Doch ook Theodoor was opgesprongen en aan de andere zij om

de tafel heengegaan. En nu greep hij haar aan, klemde haar aan zijn borst, troonde haar langzaam, lieve woordjes lispend, mee naar de blauwe kamer.

Die avond lachte Theodoor aan tafel met buitengewone luidruchtigheid en praatte hij met zeldzame veelheid van woorden. Op alles maakte hij koddige toespelingen en herhaaldelik riep Anna verwonderd uit:

'Mijn hemel, wat ben jij van daag uiïg!'

't Was hem dan ook te moede, of 't in hem schaterde van pret.

Een heerlike voldaanheid lag over zijn effen denken, als blauwe hemelspiegeling

over de zee op een zonnige Augustus-dag. En onder die effen glanzing gloeide van na-genieten elke zenuw in zijn lijf. Nog nooit had hij zich zo verrukkelik voelen leven en met meer blijmoedigheid het morgen tegemoet gezien. En nu hij niet zeggen mocht waarom hij zo vrolik was gestemd, terwijl hij toch al de momenten van zijn namiddag: het weggescholen-zijn, het boven-terugkeren, het krijgen van haar eerste zoen, het klemmen-haar in zijn armen, het zalige genot, het verlangensvol afscheidnemen zó levend nog voor zich zag en in zich voelde, dat zijn lippen de melodiën, de

zegekreten, de jubelwoorden niet weerhouden konden, die opborrelden in zijn overvol gemoed en naar buiten sloegen als gouden vlammen door de rookwolken van een felle brand, nu moest hij wel zoeken naar onschuldige aardigheden, des noods flauwieteiten ten einde er iets van die opschetterende zielsmuziek bij te kunnen uitgalmen en uit-lachen en zijn moeder, zijn zusters in de waan te brengen, dat van daag overschuimende levenslust en wispelturige dartelheid maar eens hoger in hem opspatten en wilder door hem ombruisten dan ooit te voren.

Toch bleven zij hem vreemd vinden en kon Anna vooral niet bekomen van haar verbazing. Met vrouwelike intuïtievieteit riep zij eindelik uit:

'Nou mag je zegge wat je wil; maar d'r is ies biezonders met je gebeurd.'

'Zou-d-ie 'n prijs in 'n loterij hebbe getrokke?' vroeg mevrouw van Onderwaarden gekscherend.

'Juist, mamaatje, juist, dat is 't! U heeft 't geraje! Ik heb 'n prijs getrokke, 'n prachtige, hoge prijs! En nu ga ik 'n pret make.... 'n pret....!'

Anna raakte het spoor weer bijster.

'Wel beschouwd geloof ik voor 'tnaast, dat j' op de Witte 'n borreltje te veel hebt gedronke.'

'Mis poes, mis hooggeschatte zuster! Ik ben niet op de Witte geweest en ik heb zelfs niet één borreltje gedronke.'

'Nee' zei Willemien hoofdschuddend, 'ik geloof, dat ie verliefd is.'

En weer lachte Theodoor met de overmoedige lach van iemand, die de sleutel van een geheim bezit, dat, naar hij meent, niemand anders in staat is te ontraadselen en die aan dat geheim een schat dankt, waarnaar hij weet, dat tallozen om hem heen in machteloos begeren te vergeefs de handen hebben uitgestrekt.

'Presies, zuster van ondervinding, ik ben verliefd.... smoor verliefd.'

Doch als vreesde hij zich te zullen verraden, voegde hij er gauw aan toe:

'Wacht anders nog maar met 't kope van 'n kado in m'n huishouwe. M'n aanstaande wenst zich vooreerst niet aan den volke te vertone. Toch wil ik wel 'ns met je klinken en mag je me gelukwense; want de gelukwense van 'n liefhebbende zuster zulle zeker worde vervuld.'

En zij klonken.

'Die van 'n moeder niet?'

'Wel mama.... misschien vliege die al te hoog om op dit ondermaanse vervuld te kunne worde.'

Mevrouw van Onderwaarden liet de gelegenheid niet ongebruikt voorbij gaan.

'Dat hoop ik niet.'

Heel ernstig voegde zij er aan toe:

'Ik drink d'r op, dat je gauw 'n lief, net meisje mag vinde, die je genegenheid verdient en krijgt

en dat je met dit meisje 'n gelukkige toekomst tegemoet zal gaan.'

'Amen!' schertste Anna.

Theodoor klonk, maar zweeg. De toespeling op Dora van Ouderhoorn had hem onaangenaam getroffen.

III.

Theodoor kwam nu dageliks in de Nieuwe-Havenstraat.

De afspraak luidde: elke avond om acht uur en tegen vijf bij verhindering 's avonds. Minder het verlangen om vaak met haar samen te zijn dan wel de redenering, dat

hij haar niet te veel alleen mocht laten, had hem er toe gebracht aan Tonia zó veel tijd te offeren. Toch nam zijn genieten van haar bezit voortdurend toe. De heerlike gestalte gade te slaan in haar bewegen door de kamer, haar zich-opschikken voor de spiegel, haar arm-heffen naar het gas en nu eens een stukje hals-blank te zien glanzen, dan weer een zacht neergolvende profiel-lijn te volgen, of een aanzwellende arm-witheid zich te zien strekken uit een mouw.... geen genot heugde hem, dat daarbij was te vergelijken. Nog nooit had hij zo duidelik de wellust gevoeld van het zien. Soms was 't hem, of zijn

blikken vingers waren, die aaiden de fluwelige koelheid van haar vel, dan weer proefde hij er haar fris-warme kussen mee, als hadden ze, lippen gelijk, zich gedrukt op haar mond. Ja, het overkwam hem met zulk intens zelfvergeten te dwaalogen over haar romige huid, dat hij boos werdwanneer zij bewoog en hem uit zijn genietend staren terug bracht tot bezinning. Hij kwam op de inval haar te laten pozeren als een schoon model in een zinnestrelende houding en doorgaans deed zij al wat hij vroeg. Doch, of zij 't lachend deed, dan wel kribbig weigerde, altoos verdacht hij haar van een onverschilligheid, die hem meer en meer begon te verdrieten. Zelfs haar gewone opgeruimdheid, haar neuriën-van-opera-wijzen, haar vragen-naar-nieuwtjes, haar zwijgen-over-zich-zelf-in-hun-nieuwe-verhouding, haar spelen-met-de-poes.... alles lei hij uit als kentekenen van volmaakte koudheid voor de man, met wie ze leefde. Haar glimlachend toegeven leek hem een mom, dezelfde mom, die zij Jansen had voorgehouden, de gewone mom van de vrouw, die om der wille van het geld gedwongen is genegenheid te veinzen. En, terwijl deze veinzerij hem met den dag onuitstaanbaarder werd, verbeeldde hij zich de reden van dat gevoel te moeten zoeken in zijn eigen afkeer van te worden misleid. Hij begreep zelf niet goed van waar zijn hevig verlangen gekomen was, dat zij in gevoelskwesties

oprecht met hem zou omgaan, en toch droeg hij dit verlangen in zich, toch kwelde hem de twijfel, wanneer hij haar vriendelik lachen zag en zich plooien naar zijn wil.

En ondertussen dacht hij telkens aan Jansen en steeds met dezelfde haat.

Tonia was niet te bewegen geweest hem de brief te tonen, waarin zij Jansen afgeschreven had.

'Ik zal 't doen.... morge.... maar hoe ik 't doe, dat gaat je niks an.'

Hij had berust; maar toen zij een poos later eens zei:

'Jansen weet heel goed wie z'n opvolger is, hoor.'

.... viel hij heftig uit:

'Dan moet jij 't 'm verteld hebbe.... dan komt ie ook nog hier.... dan heb je 'm niet afgeschreve, zoals je hadt beloofd!'

Ze lachte nauw merkbaar en wat haar blik hem terstond geantwoord had, sprak haar mond een ogenblik later uit:

'Je lijkt wel gek! Hij kan me toch schrijve.'

'Zeg me dan eerlik, of je 'm afgeschreve hebt en of-t-ie na die middag van 't standje hier nooit meer over de vloer is geweest; maar.... eerlik versta je.... eerlik.'

Tonia bleef ijzig kalm.

'Ik heb 'm afgeschreve en hij is hier nooit meer

over de vloer geweest. Ben je nou tevreje?.... 'k Ben maar 'n sent en 'k wor nooit 'n kwartje; dat weet ik; maar.... uitgespoge spek eet ik nie weer op. Zover is 't nog nie met me gekomme.'

Beseffend, dat hij zonder reden wantrouwend was geweest, wist Theodoor niet wat zo dadelik verder te zegge en nu vervolgde zij:

'Anders.... as ik wil.... hij neemt me terstond terug. Ja.... ik heb 'm lelik behandeld en hij heb me lief geschreve. En daar trekik me nou 's niks van an. Zo ben 'k! Uit is uit.... Gul is-t-ie anders genog; dat zal 'k 'm altoos nageve. Hij biedt me vijftig gulde meer in de maand en hij wil al me schulde betale.'

'Schulde?'

Het woord doorschalde Theodoors brein angstwekkend scherp: de aankondiging van een onheil, waarvan hij nog geen ondervinding had.

'Heb je dan schulde?'

Tonia wierp hem snel een speurende blik toe.

'Och nee! Maak ie toch geen zorge. Hij verbeeldt 't zich maar. Hij verbeeldt zich zo veel. Hij denkt ook, dat ik van 'm hou, al weet ik 't zelf niet. Wat 'n onzin!'

De openhartigheid van deze laatste mededeling moest Theodoors laatste beetje twijfel wel weg nemen; maar nu kwam de onaangenaam zelfverwijtende gedachte in hem op, dat hij tegenover Jansen geen mooie rol had gespeeld.

Misschien zou hij zich daar nooit iets van hebben aangetrokken, als hij maar steeds had kunnen denken: Jansen weet er niemendal van. Tans echter voelde hij, dat Jansen en hij voortaan elkander zorgvuldig zouden mijden en dat hij daarbij telkens in zich zelf zeggen zou: toch bedonderd.

Maar tegelijk voelde hij ook, dat deze gedachte hem niet zou beletten Tonia te houden en als de zijne te beschouwen, ook al moest hij daarvoor dageliks komen in het huis door Jansen betaald.

Een ander huis kon hij haar immers niet geven en om zulk een reden haar terug te laten gaan tot een man, van wie zij zelf niet meer weten wilde.... dat was toch zeker al te dwaas.

En als Jansen haar nu eens liefhad.... liefhad met zijn hart.... wat bij hem

het gevalt niet was en ook nooit zou worden....?

Ach, nonsens! Zij hield niet van Jansen; dus hield Jansen ook niet van haar. Zulke dingen zijn altijd wederkerig.

Intussen was het Sint Nikolaas feest al weer achter de rug.

Theodoor had er zich veel moeite voor gegeven en veel tijd, veel geld aan besteed.

Gaandeweg

was de oude liefhebberij in hem herleefd om te bedenken en uit te vorsen wat moes en de meisjes nu eens biezonder welkom zou wezen, om er naar te zoeken in de winkels, om het te verstoppen in een onschuldige plagerij.

Toch was, bij ieders gebrek aan spontaan, egoïst plezier in het verkregene, het genoegen verschrompeld tot gedwongen vrolikheid.

Zijn moeder weet de mislukking vooral aan Anna, die niet mee had willen werken om van haar geschenken kleine voor-de-gek-houderijtjes te maken en dan ook aan Willie en Rijsenheim, die zich uitsluitend beijverd hadden voor elkander aardig te zijn; maar Theodoor besefte wel, dat de hoofdreden was: zij waren werkelik aan de grap ontgroeid.

En voor 't eerst in zijn leven voelde hij ditontgroeid-zijn als iets smarteliks, als een onaangenaam ouder-worden, als het achterlaten van een tijdperk vol lieve, mooie dingen.

Nog te Utrecht op zijn eenzame kamer met daarbuiten om hem heen de toch-altijd-vreemde vrienden en kennissen, hadden de verrassingen van moeder en zusters een eigenaardige bekoorlikheid voor hem bezeten. 't Was hem geweest, of

ze in hun dozen en papieren en touwtjes hem kwamen vertellen van mensen, die er pret in hadden gevonden hem dit alles te zenden, in wie onder het inpakken duizenderlei lieve gedachten en gevoelens voor hem waren opgeweld, mensen aan wie hij niet hoefde te zeggen wat hij niet meende, voor wie hij niet hoefde te veinzen wat hij niet voelde, mensen,

die van hem hielden, alsof 't zo van zelf sprak en aan wie hij gehecht was op dezelfde wijze. En onwillekeurig had hij zijn jeugd in het ouderlik huis moeten rekapietuleren, waarop hij nu bouwen ging zijn naar-buiten-uitstralend bestaan. Tans kon hij van dat opwindend gevoelsdenken niets meer in zich vinden. Koud en nuchter overdacht hij, dat alles een opgeschroefde aardigheid van zijn moeder was, dat Anna met haar dwarsdrijverij wel beschouwd weinig hart toonde, dat Willie zich kennelik al weg voelde uit de kring, die zij nog verlaten moest, dat de vroegere vertrouwelikheid niet meer bestond. En 't was hem onmogelik geweest even hartelik als vroeger te bedanken. Maar toch had op die avond één ding hem genoegen gedaan: hij ergerde zich niet meer zo vreselik aan Willemien en Rijsenheims gevrij. Zou dit komen, doordien hij nu zelf met Tonia...?

Hij geloofde van neen.

Ook het dienee, waarop hij kennis zou maken met Dora van Ouderhoorn; lag al weer achter de rug.

Het meisje had hem niet bekoord; uiterlik was zij hem zelfs tegengevallen. Dat kleine schriele lichaampje, die uitpuilende blauwe ogen, dat sluike, asblonde haar, die grote mond.... hè neen. De smakeloos simpele manier, waarop zij zich kleedde - of, gelijk Anna 't noemde, zich toetrapte - werkte ook niet mee, om van haar voorkomen nog te maken wat er van te maken viel. Toch wekte zij wel Theodoor's belangstelling, in 't begin meer nog zijn nieuwsgierigheid, op. Op zijn eerste: 'Mag ik u eens inschenke?' antwoordde ze niet alleen: 'Neen, dank u', maar ook nog zeer beslist:

'Nooit.'

Toen vroeg hij, waarom zij een genot versmaadde, dat - gelijk haast alle genietingen - pas nadelig werd door onmatigheid.

'Als ik nou zei: omdat ik geen wijn lust, dan was u voldaan; maar ik niet. Daarom wil ik 't u maar eerlik bekenne, al vindt u me dan ook dwaas en overdreve. Ik geloof, dat er voor arme mense niks schadelikers bestaat dan de borrel ennou kan ik me tegen die borrel niet met goed gevolg verzette, zolang ik zelf me niet van onze borrel, dat is de wijn, onthou.'

Het antwoord had Theodoor doen glimlachen. Wat onthouding als vrijwillig-zich-zelf-aan-banden-leggen was, wist hij bij ondervinding; maar hij kon zich die zelfbeheersing, die lustenbedwinging niet anders voorstellen dan ten eigen

nutte. Dat iemand zich ontberingen oplei ter wille van derden, die er niet eens

rechtstreeks door werden gebaat, leek hem bijkans onzinnig van overdrijving.

Toch lag er zowel in de toon van Dora's verklaring als in haar kennelike begeerte om hem niet af te schepen met een praatje iets vleiends, waarvoor hij zijn erkentelikheid trachtte te tonen door haar eerst te verzekeren, dat zij hem in 't geheel

niet overdreven of dwaas voorkwam en dan te biechten, dat hij zelf, ter wille van zijn studies, in Utrecht de twee laatste jaren geheel-onthouder was geweest. Als men vast wilde, ging 't gemakkelik genoeg; maar.... wat zou de wereld onmogelik worden, indien alle rijke mensen zich de genoegens gingen ontzeggen, die een arme niet hebben kan of mijden moet. De minder bevoorrechten zouden er zelfs slecht bij varen.

'Ach', zeide zij, 'dat woord genoegens is zo vaag. Hoe meer 'n mens er meent te hebbe, hoe minder hij er in de regel heeft.'

Het antwoord sloeg niet presies op hetgeen Theodoor had gezegd; maar klonk hem toch als een verwijt in de oren, zonder dat hij begreep waarom. Niet goed wetend hoe weer op dreef te komen, zweeg hij stil en nu diste Dora uit haar ervaring enige eigenaardige staaltjes op van mensen, die zelf hele dagen lang de genietingen vervloekten, waaraan zij op enkele ogenblikken reddeloos verslaafd waren. Ze haalde genotzoekers van allerlei aard aan, gaf uit-het-leven-gegrepen biezonderheden en Theodoor voelde zich geboeid als bij het lezen van een interessante roman. Blijmoedigheid bezat Dora in hoge mate; ja, haar goedlachsheid, geholpen door haar open oog voor het komieke, dwong haar soms allergrappigste verhalen af van mensen en toestanden, waarmee zij toch het diepste medelijden had en waaraan zij

de hartelikste zorgen wijdde.

Dat zij zich klaarblijkelik weinig om de gewone mannen-bewondering en vrouwen-jaloezie bekommerde, dat wie haar niet kende geneigd was haar te houden voor een huissloofje of een onderwijzeresje, die een minder benijdenswaardig lot

met blijmoedigheid torste, kwam haar niet te stade tegenover een jongmens van Theodoor's leeftijd.

Nu gaf haar goedhartige vrolikheid, gepaard aan eenvoud en beslistheid van optreden, haar wel iets aantrekkeliks, dat voor een zinnelikkoele, verstandelik-strevende man op den duur schoonheid kon vervangen; maar zulk een man was Theodoor in de verste verte niet. Toch voelde hij in zijn belangstellende nieuwsgierigheid een zweem van bewondering binnensluipen en tegelijkertijd - als goldhet een man - een zweem van benijding.

Daar hij zich armenbezoeksters nog alleen voorstellen kon in de gedaanten van jonge, lelike, femelende dweepsters of oude, niet meer mooie, verbitterde afgunstigen, deed hij zijn best om er achter te komen, wat dit levendige, rijke meisje bewoog zo een gans ander bestaan te kiezen dan zij - altijd naar zijn opvatting - overeenkomstig haar stand en karakter doen moest.

Eerst was 't, of de bedoeling van zijn vaag toespelende, vragende zinnen met opzet door haar niet begrepen werd; maar toen vroeg hij recht op zijn doel af: 'Hoe is u er toch toe gekome ziekeverpleegster te worde?'

Zijn verwachting van een geheimzinnige fraze ten antwoord te zullen krijgen, waaruit hij opmaken zou, dat er een ongelukkige liefde in het spel was geweest, werd niet bevredigd. Tot zijn verbazing zei ze leukweg:

'Net als u er toe gekomen bent advokaat te worde. U wilt iets ernstigs te doen hebbe. Ik ook. Daarom ben ik vrije verpleegster geworden en doe ik aan armebezoek en alles wat er mee samenhangt.'

'U heeft m'n vraag immers niet kwalik genome?'

'Wel neen; ik wil u ook nog wel zegge, dat ik mijn werk in de regel veel amuzanter vind dan handwerkjes-maken, op partijtjes-gaan, op 'n pianoklimperen of rondzwieren op 'n fiets. Je ziet nog 'ns wat, hoort nog 'ns wat en je hebt 't gevoel, dat je niet helendal nutteloos bent.'

'Is 't dan bij u niet behoefte geweest om de lijdende mensheid te helpe.'

Lachend keek ze hem aan.

'Wees nou 'ns oprecht, meneer van Onderwaarden. U bent advokaat. 'n Advokaat moet ook.... op zijn manier.... de lijdende.... de verongelijkte mensheid bijstaan, nietwaar? Nou.... hebt u bij 't kieze van dat beroep gedacht: ik word advokaat om de mensheid bij te kunne staan, of.... ik word advokaat, omdat ik plezier heb in dat vak?' Terecht gewezen te worden door een vrouw was voor een ijdel jongmens als Theodoor niet gemakkelik te verkroppen; maar Dora's toon wekte tegelijk de strelende gewaarwording in hem op van bejegend te worden als iemand, die in staat is een ander te begrijpen. En hij moest denken: hoe komt het, dat ik, waar 't een vrouw geldt, die iets in de maatschappij te doen wil hebben, dadelik denk aan overspanning, dweperij, ja zelfs malloterij, terwijl ik 't van me zelf doodgewoon vind? Dat is toch onrechtvaardig.

Lachend om haar raden-van-zijn-gedachten antwoordde hij:

'U heeft gelijk.... ik kan 't niet ontkenne; maar.... heeft u er dus waarlik plezier in gehad zieke te gaan verplegen en arme te verzorge?'

'Zeker en ik heb er nog altijd plezier in. Vindt u dat vreemd?.... Als de mensen 'ns wiste hoeveel genot't geeft 'n beetje pijn te kunne verlichte. 't Gevoel, dat iemand hunkert naar je komst is al zo prettig.'

Verwonderd over het uitblijven van mooie frazes met plichtbesef, roeping en zelfopoffering en in de war gebracht door het woord plezier ging Theodoor aarzelend voort:

'Maar.... u moet me niet kwalik neme, dat ik 't ronduit zeg.... als iemand iets louter voor z'n plezier doet, dan doet hij 't toch niet met 'n heel verheve bedoeling.' Dora's antwoord volgde niet terstond. Een ogenblik

keek zij hem met haar grote,

blauwe ogen haast achterdochtig onderzoekend aan, terwijl de lach om haar lippen langzaam zwond.

Toen begon ze aarzelend:

'Zet u 'n valletje voor me ope? Moet ik er inlope?'

Theodoor kleurde.

'O nee! U zegt: 'n mens doet de dinge, omdat hij d'r plezier in heeft, niewaar?' 'Ja, ja; dat meen ik ook; maar.... ik vind, dat 'n mens beter is, naarmate hij meer plezier heeft in betere dinge. Hoe hoger iemands iedeaal staat, des te hoger stel ik hem zelf.'

Hoe vrouwelik-opgeschroefd Theodoor deze redenering ook vond, toch voelde hij het verlangen in zich om door Dora hoog gestejd te worden; maar tegelijkertijd was 't hem, of dit nooit zou gebeuren en bekroop hem daarom de lust met haar

opvatting de spot te drijven.

'Dus.... zo'n wereldhervormer, zo'n onbesuisde utopist, zo'n Savonarola of tegenwoordig 'n Domela Nieuwenhuis, dat is voor u 't iedeaal van 'n man?'

Weer lachte Dora luid op.

'Neen, meneer de advokaat, u wilt me uithore; maar zo loop ik er niet in. Over mijn iedeaal van 'n man heb ik geen plan me uit te late! Maar zonder gekheid.... vindt u niet, dat elke eerlike hervormer hoger staat dan de knapste en de braafste man, die maar berust in 't bestaande?'

'Wel nee, freule, wel nee! Moet er dan maar altijd door hervormd worde? Kom, kom, de maatschappij is heus zo kwaad niet ingericht. Als der maar beter partij werd getrokke van de bekwame mense.... van de lui, die hun vak goed kenne. Ieder behoorde het werk te krijge, dat voor 'm past.'

Afgeleid door een vraag van haar andere buurman moest Dora het onderwerp laten glippen. Theodoor bleef dus een poos in de waan, dat hij haar flink schaakmat had gezet en knoopte heel voldaan een gesprek met juffrouw du Mont aan over de voordelen van rijwielen zonder ketting.

Dora had echter nog iets voor hem in het zout en hem weer vrij ziende hernam ze: 'U zei daarstraks, dat er niet genoeg partij getrokke werd van de bekwame mense; maar gelooft u niet, dat we veel meer behoefte hebben aan goeie en onafhankelike mense?'

De woorden klonken te mooi, dat Theodoorze durfde tegenspreken; maar met de vraag wist hij geen raad. Goed voor het maatschappelik leven leek hem ieder, die niet dom was en geen schurkestreken deed en onafhankelik-zijn.... wat bedoelde ze daar eigenlik mee? Weifelend hakkelde hij: 'Natuurlik.... iemand moet goed zijn....'n Slecht mens.... maar.... als iemand z'n vak niet kent, hoe kan hij dan goed doen?'

Een teleurgestelde blik was Dora's enig antwoord; luitenant van Belveren gaf een ander onderwerp aan.

Toen het dienee was afgelopen, vroeg mevrouw van Onderwaarden hem terstond wat hij van Dora vond.

Het antwoord was:

"n Zonderling schepseltje; maar.... wel interessant. Lang niet de eerste, de beste!....

't Is vreemd.... het ene ogenblik kan je met d'r spreken als met 'n man en 't andere komt ze weer zo erg vrouwelik uit de hoek.'

Mevrouw van Onderwaarden was met dit antwoord vrij tevreden. Zij vermoedde niet, dat Theodoor juist jaloers genoeg van Dora's werkzaamheid en ondervinding was, om evenmin te kunnen erkennen hoezeer hij bewonderend tegen haar opzag, als hoe aangenaam 't hem zou zijn indien zij omgekeerd bewonderend tegen hem opkeek.

Anna was door zijn uiting geërgerd.

'Ik vind 't 'n mal spook. Omdat ze geen aandacht kan trekke door d'r uiterlik, probeert ze 't door anstellerij.'

Theodoor en zijn moeder spraken tegelijkertijd en op heftige toon tegen; de eerste bleef het langst aan het woord, ten slotte zeggend:

'In elk geval vind ik 't belachelik je zo over iemand uit te late, met wie je pas 'n paar ure lang bent same geweest.'

Willemien kwam haar zuster te hulp.

'Here m'n tijd, wat maak jij je dik voor Dora van Ouderhoorn! Krijge we ze tot schoonzuster?'

De vraag hinderde Theodoor. Willie's woorden moesten in zijn moeder weer verwachtingen opwekken, die hij niet van plan was vooreerst te verwezenliken.

Waarom mocht hij in Dora niet gewoonweg vriendschappelik belangstellen? 'Ach, kom, je weet heel goed, dat ik niet zo gemakkelik ontvlambaar ben.' Beide zusters barstten in lachen uit.

'Jij niet ontvlambaar? Dan ben je te Utrecht merkwaardig veranderd.' Rijsenheim voegde er bij:

'Ten minste Willie zegt, da.... da.... dat jij als jongen altijd 'n vl.... vlam hadt.' Theodoor kleurde.

'Kinderdwaashede telle niet mee! De tijd van kalverliefdes leit achter me. Ik vind Dora 'n interessant meisje. Dat heb ik gezegd en daar blijf ik bij; maar geflirt hebbe we niet. Heer in den hemel.... flirte met die Dora!' Deze uiting viel mevrouw van Onderwaarden weer tegen; doch zij gaf de moed niet op. Theodoor dacht gunstig over het meisje; zij zou wel zorgen, dat hij ook veel aan haar denken moest.

Dit lukte evenwel minder goed dan mevrouw van Onderwaarden vermoedde. Theodoor kreeg allengs te veel zaken aan hethoofd, die zijn aandacht in allerlei richtingen deden afdwalen. Hij werd Sekretaris van

de Afdeling van het

Toneelverbond, Sekretaris van de Kiesvereniging Residentie, Penningmeester van een Vereniging tot verstrekking van schoeisel aan schoolgaande kinderen, Bestuurder van ettelike genootschappen, kwam door die baantjes weer in aanraking met tal van mensen, die hem voor nog andere doeleinden trachtten te winnen, ging daarbij veel op dienees, verzuimde even ongaarne op de Witte zijn gemengd borreltafeltje vóór het eten als zijn advokaten kringetje er na en moest dan nog dageliks één à twee uren over houden voor zijn bezoek aan Tonia.

Soms - vooral als hij dagen achtereen op dienees was geweest en meer wijn had gedronken dan gewoonlik - werd al het geschrijf hem te machtig en zon hij er op zich te ontslaan van 't geen hem 't minst nuttig scheen voor zijn toekomst of 't minst plezierig voor het ogenblik;

maar doorgaans voelde hij zich met al die drukte juist in zijn element en gaf 't hem telkens een aangename voldoening te kunnen denken: dat is weer afgedaan; ik ben bij met mijn werk.

Op dergelike avonden genoot hij 't meest van Tonia's bezit. Dan kon hij zo aangenaam alle zorgen, alle plannen, alle beslommeringen in zijn hoofd voelen wegzinken en geheel opgaan in het genot van zijn hand te laten dwalen over haar zijïg blank vel, van te zoenen op haar vochtig warme lippen, van te zien opronden haar ievoren armen, van te voelen tegen zijn borst het weke veren van haar machtige buuste.

Maar juist dan gebeurde 't, dat het verlangen in hem opsteeg ook eens zijn hoofd omvat te voelen, zijn lippen gedrukt, zijn armen gestreeld. En op een avond kon hij 't niet langer uithouden, vroeg hij 't haar rondweg.

Hij kwam toen van van der Pijl, waar hij met een Russiese dieplomaat en een Fransman de gast was geweest van een zijner vrienden. Ze hadden boven in het kleine kamertje gegeten en de Russiese dieplomaat was onder de invloed van de Champagne aan het vertellen gegaan uit zijn leven.

Hij had veel ondervonden, voornamelik liefdesgeschiedenissen van

allerlei aard en soort, van het lichtzinnigste avontuur tot de machtigste passie. Brutalieteit en levensverachting hadden tal van vrouwen in zijn armen geworpen, zonder dat hun verovering hem enige moeite of opoffering had gekost.

Theodoor benijdde die man een verleden, waarin het botvieren van lusten klaarblijkelik zo gemakkelik te verenigen was geweest met het maken van een mooie carrière, en dat benijden deed hem waarde hechten aan elke mening door de Rus verkond. Deze, oordelende naar de exemplaren, die hij had leren kennen, dacht over vrouwen in het algemeen vrij geringschattend enmoest daarmee Theodoor ergeren, die besefte, dat de druiven, door de Rus geminacht, voor hem toch altijd te hoog zouden hangen.

's Mans verhaal, dat hij jaarliks een 'dîner des cocus' gaf, waarop hij gewoon was al de vrienden te nodigen, wier vrouwen hij genoten had, vond Theodoor dan ook in de hoogste mate stuitend. Maar diep boorden zich de woorden in hem vast: 'Qu'est ce que l'amour d'une femme mariée? Quand elle n'aime pas son mari, elle est bien forcée de se contenter de celui qui ose s'offrir. Tandis qu'une cocotte peut choisir et faire des comparaisons. Une cocotte acquiert de l'expérience; une femme mariée reste toujours novice. Aussi en amour il n'y a d' exquis que l'amour.... mais le véritable amour d'une demi-mondaine. Etre l'amant de coeur d'une cocotte est pour un homme la plus haute distinction.'

Van het ogenblik af, dat hij deze zinnen in zich had opgenomen, sprak Theodoor haast niet meer. Het verlangen, dat Tonia verliefd op hem zou zijn, brandde alle andere gedachten weg uit zijn hoofd, trilde door zijn zenuwen, gloeide in zijn bloed. Verlamd door de wijn was hij buiten staat zijn denken te beheersen en wat er verder gesproken werd drong niet meer door tot zijn besef.

Toen het dienee was afgelopen, weigerde hij mee te gaan naar de Witte, voorgevende naar huis te moeten. Langs een omweg liep hij naar de Nieuwe-Havenstraat.

De ontvangst was een tegenvaller.

Gehuld in een verfonfaaide jurk, met slordig opgemaakte haren zat Tonia bij het vuur te lezen. Zodra zij hem zag, sprong zij op snauwende:

'Is dat nou 'n uur om nog te komme! Wat beduidt dat? Je heb toch gezeid, da'k niet op je rekene most!'

Een koele schaduw gleed over de glanzende viezioenen, die omspookten door Theodoors geest; maar de kalm argwanende gedachte verteerde terstond in de hete gloeing van zijn hoofd. Even hoorde hij het bloed suizen in zijn oren, toen galmde hij uit:

'Wel nu nog mooier! Ik zie kans nog 'n stuk avond voor je vrij te make; ik haast me naar je toe, denkend, dat je opgetoge zal zijn en in plaats daarvan ontvang je me met verwijte! 't Is de moeite waard!'

Onderzoekend keek zij hem aan.

'Je heb zeker veel wijn gedronke.'

'Geendroppel te veel. 'k Weet heel goed wat ik zeg.'

'Waarom heb ie me niet vooruit gezeid, dat je misschien komme zou?' 'Omdat ik 't niet wist en zelfs niet dacht.'

Een spotachtig dichttrekken van het linker oog was haar antwoord. Die twijfel aan zijn oprechtheid maakte hem op eens woedend; maar eer hij wist wat te zeggen, was ze de deur al uit.

'Ga maar zitte.'

Eenogenblik later keerde zij terug in de gele peignoir met open mouwen, die hij 't liefst haar dragen zag. Bekoord zweeg hij stil.

Nu trad ze voor de spiegel - hij had 't haar al zo dikwels zien doen - en schikte en kroesde en frommelde net zo lang aan haar krullende lokken, tot ze er weer zorgvuldig gekapt uitzag, gelijk hij haar anders altoos aantrof.

Ondertussen was hij, ook in de spiegel blikkend en even ziende hoe

schel zijn eigen ogen lichtten, haar van achteren genaderd en toen zij klaar scheen, boog hij haar hoofd achterover, zoende haar op het voorhoofd en sprak:

'Zeg me nu 'ns eerlik: was je daarnet boos, omdat ik je en négligé aantrof, of omdat je m'n komst onaangenaam vondt?'

'Och.... ik was in 't geheel nie boos.'

'Weet je wat ik eerst dacht? Ze verwacht Jansen.'

Knorrig fronsde zij haar mooie wenkbrauwen.

'Noem die naam toch nie meer.'

De woorden klonken Theodoor in de oren als sensueel opwindende muziek. Zijn armen nog immer om haar heen geslagen voelde hij uit zijn zinnelik begeren van het mooie lichaam weke verliefdheid zijn gemoed doortintelen, zijn denken vertederen, zijn ogen overwasemen.

'Heb ie heus nooit van 'm gehouwe?'

Wrevelig rukte ze zich los, schoof weer tussen tafel en schoorsteen door naar de kanapee en ging zitten, statig rechtop, terstond grijpend naar een boek. En terwijl zij scheen te gaan lezen, star van blik en stug van mond, gromde ze zonder op te zien: 'Wat kan je toch zanike! Ik wil nie meer an die man denke. Praat niet over 'm.' Naast haar inschuivend liet hij zijn arm haar middel omsluipen.

'Snoes.... ben je dan nog nooit.... verliefd geweest?'

Zwijgend bladerde ze voort, als had ze niet verstaan wat hij vroeg. Hij herhaalde zijn vraag.

'Toe.... beken 't me. Heb ie al 'ns veel van 'n man gehouwe?'

Strak gesloten bleven haar lippen; ook haar neerblikkende ogen zeiden niets. Angstig vroeg Theodoor zich af hoe dit zwijgen te moeten verklaren. In zijn door-wijn-opgezweepte hartstochtelikheid was 't hem

onmogelik er een ontkenning

in te horen. Veeleer kwam 't hem voor een bevestiging te zijn en terwijl zo'n algemene bevestiging hem onder andere omstandigheden zeker tot de kwellende slotsom zou hebben geleid: ze is vroeger eens op een man verzot geweest en die herinnering maakt haar tans onvatbaar voor een nieuw gevoel, werd er nu zijn verlangen door geprikkeld, dat zij van hem zou houden en meer dan ooit te voren van een ander. Zachtkens het boek haar uit de vingers futselend, met zijn vrije hand haar strelend over schouder en wang, al zoekend in zijn brein naar mooie overtuigende woordjes, begonhij zoet-indringend te fluisteren:

'Kindlief, waarom antwoord je me niet? Ik weet wel, dat je niet van 'n man.... van 'n heer houwe wilt en daar kan ik wel in kome. Wat je zegt van die minachting.... daar is waarheid in; maar.... je moet toch onderscheid make. Liefde is zo iets zaligs.

't Is 't hoogste geluk, dat 'n mens op aarde kan geniete.... Vin je zelf niet?.... Ik wed, dat je denkt van ja.... Zeg 't 'ns.... Je bent niet zo ongevoelig als je wel schijne wilt.

Ja, kijk me maar spotachtig aan. 't Is toch waar wat ik zeg.

Maar je hebt 't er nu eenmaal op gezet je ongevoelig voor te doen en nu hou je maar vol, nu hou je maar vol. Doe 't niet.... toe, doe 't niet. 'k Zou zo graag wille, dat je van me hieldt. Is dat zó onmogelik? Je denkt, dat 't maar kort tussen ons zal dure; maar waarom? Daar heb je geen enkele rede voor. Ik meen 't heus heel ernstig en heel eerlik met je.'

Ze sprak niet; maar tans rees ook haar hand langzaam op en zwierf een wijle aaiend over zijn blonde knevel, terwijl haar blik omdwaalde over zijn gelaat. En helemaal vertederd voer hij voort met iets hees in zijn stem:

'Jij wilt immers ook heel lang met me blijve.... is 't niet?'

'O, ja.'

'Geloof dan ook wat ik je zeg. Je bent me al zó lief, alsof ik ie jare lang

kende.

Voor geen goud zou 'k je wille misse. Je bent net 'n zonnetje in m'n leve. O, ik wou zo graag, dat je van me hieldt.... heel veel van me hieldt. Toe.... doe 't.... zeg, dat je 't doen wilt. Probeer 't ten minste.'

Zacht strelend doolde haar hand nog immer over zijn hoofd; starend rustte haar blik op zijn snor; doch haar antwoord bleef weer uit.

Een zenuwachtige beklemming klom in Theodoor omhoog, kneep de keel hem samen. Hij wilde nog meer zeggen; maar de angst, dat zijn woorden tegelijk zouden komen met de hare, trok ze terug achter zijn lippen. Zweeg ze nu, omdat ze uit onverschilligheid niets te zeggen had, of omdat ze integendeel niets zeggen wilde, van 't geen er omging in haar gemoed? Hij durfde de vraag niet beantwoorden.

Nu hield ook haar hand stil en zonk neer; roerloos als beelden zaten ze naast elkander.

Maar plots duwde zij hem weer af, sprong op, stootte een kort lachje uit en galmde de kamer in:

'Dag Nel, slaap wel.'

Een hete bloedgolf zwalpte in Theodoor omhoog en insgelijks opspringend barstte hij verwilderd los:

'God in den hemel, hoe is 'tmogelik?... Heb ik ie dan niet verzocht die vervloekte aardigheid voor je te houwe? Waarom terg je me nu weer, hè?

Uiterlik bleef ze volmaakt kalm.

'Ik terg je volstrekt niet; maar as je wil, dat we aangenaam met mekaar zalle omgaan; praat me dan nooit meer over liefde.'

'Integendeel, ik....'

'Nee, nee, nee; ik wil d'r niks van hore! Al die verliefdhede bezorge 'n

vrouw as ik ben nooit anders dan ellende en verdriet. Daar heb ie nou Koos Harms, die onderhouwe wordt door die ouwe generaal. Hoe dol verliefd is die niet op de Jeude.

Nou.... 't is 'n mooie jonge; daar gaat niks van af. Maar wat heb ze d'r van? Dat ze geen leve heb van jaloersheid en angst. Ik dank ie hartelik, hoor. Als we trouwe konde was 't wat anders; maar van 'n man te gaan houwe, die je elk ogenblik in je

ellende kan late stikke.... merci!'

'Maar dat zal ik immers niet doen. Scheer toch alle manne niet over één kam!

Weet je nu nóg niet, dat je te doen hebt met iemand, die 't eerlik met je voorheeft?' 'Je hebt 't me genog verzekerd; da's waar.'

'Welnu?'

'Welnou.... je meent 't goed; maar op 'n mooie dag doe je toch net as de rest.' 'Waarom, waarom? Wat weet je daarvan?'

'Ik ken de manne. As je wist hoe dikwels ik al dezelfde beloftes heb motte hore.

As ze allemaal waren uitgekomme, was ik nou schatrijk. Gelukkig heb ik d'r nooit

ies van geloofd. Ja, gelukkig, want 't ware praatjes, praatjes. Praatjes en anders niet!' Haar volhouden sloeg gelijk een windstoot in smeulend vuur weer vlammende woorden op uit de sluimerende woede in Theodoors door-wijn-verhitte zenuwen en het tergend lachje, dat haar laatste zin vergezelde, deed ze losbrallen uit zijn mond. 'Ik zeg je nog eens, dat 'k niet vergeleke verkies te worde met de patsers, die jij misschien vroeger hebt gekend! 't Komt niet in m'n hoofd

op je schatte te belove, die ik niet geve kan. Trouwens.... jij maalt immers niet om geld. Niewaar? Maar.... wat ik wèl beloof, dat zal je ook hebbe. Daarvoor ben ik eerlik man, vat je?'

Zijn heftigheid scheen haar nog altijd koud te laten.

'Goed dan.... ik geloof je; maar weet je wat er zou gebeure as ik verliefd op je werd?'

'Nu.... wat dan?'

'Dan zou jij 'n afschuw van me krijge, want je weet niet hoe ik dan ben. Nee, dat weet je niet.'

'Dan ben je dus toch wèl verliefd geweest.'

'Nou ja, ik ben 't geweest. Verlang maar niet, dat ik 't ooit weer zal worde. Alleen tot last zou 'k ie zijn en.... mezelf nie minder. 'n Vrouw as ik mot 'n steen in d'r lijf hebben in plaats van 'n hart. Da's 't beste. Kom, late we lief same zijn as goeie vrinde.

Dat duurt 't langst en dan kan je ook 't makkelikst van me af.'

'Waarom ik? Waarom jij niet?'

'Omdat jij veel eer van mijn af zal willen as ik van jou.'

'Dan ben je dus toch niet zo helendal onverschillig.'

Een laatste hoop glansde in hem op en wierp een bleek licht over zijn wegduisterende viezioenen van hartstochtelik verliefd samenzijn.

Tot vlak bij haar genaderd lei hij een hand op haar ronde schouder neer, bereid haar in zijn armen te sluiten en schreiend van geluk te versmoren onder zijn kussen voor één enkel liefdewoord.

Maar plots zich omkerend beet ze met sarrende lach en nijdige hoofdknik hem toe:

'Dag Nel, slaap wel!'

Een Godverd.... schalde los, ratelde weg in de opengerukte kamerdeur,

die dadelik weer toe bonsde, trillen doende alle meubels en vazen en de kristallen hangers aan de kroon.

IV.

Door het lange staan bij het graf had Theodoor ijskoude voeten gekregen. Terwijl de anderen dus beraadslaagden hoe ze naar den Haag terug zouden keren en sommigen op een trem wilden wachten, enkelen zich lieten overhalen om plaats te nemen in de rijtuigen van goede vrienden, liep hij maar dadelik alleen de ombuigende inrijlaan af en de rechte straatweg op. Het vroor wel niet meer en de hemel was vol opengewaaide, fel blauwe plekken; maar de zon had nog weinig kracht en snijdende vlagen Noordewind doorijsden de flauw verwarmde atmosfeer.

Toch leek 't hem geen onaangenaam weer. De lucht was dun en pittig; de telegraafdraden zongen vrolik; de horiezont-lijn sneed helder door de witte wolken heen; brede glanslichten huppelden mooi, alle tinten als met vernis opkleurend, over de wit berijpte weiden, de gelige duinen en de spiegelende slootjes. Een lust om hard aan te stappen staalde op eens zijn spieren en onwillekeurig moest hij denken aan zijn enige bergtocht in de Zwitserse Alpen, toen hij, door de opwinding van het klimmen naar fijnere en fijnere lucht zo veer-licht omhoog gedragen, de heerlike dronkenschap had leren kennen van het triomferend aankomen op een spits zonder vermoeienis te gevoelen.

Maar eensklaps steeg uit het Noorden een donker grijze wolk snel naar boven, voor zich heen jagend het bleek-wegspokende licht. Horiezont en hemel doezelden ineen; de glanzige tinten van weide, water en duin verdoofden; 't was, of ontkleurende grauwheid de ruimte verengde en onder het gedwarrel van mat-witte vlokken natte sneeuw werd ie al kleiner en kleiner.

Dof dreunde een wagen voorbij en verdween in het stil-witte gewemel; droefgeestig drensden de draden omhoog.

't Was maar eenbui; Theodoor stak zijn scherm op, boog 't voorover tegen de verblindend aanzwierende dotjes en stapte voort op de nattig bevlokte weg.

En nu zag hij weer die grauwe graf kuil met de gelige kist er boven en de

dichte kring van zwarte heren er om heen.

Wat hadden die sprekers de dode opgehemeld.... en met een ernst, met een nadruk, met een aangedaanheid....! De toehoorders hadden er ook

zo aangedaan uitgezien.... en zo plechtig.... zo dief getroffen. Toch kon dat onmogelik ernst zijn. Ze wisten 't immers allen, dat die man in de laatste jaren aan de drank was, dat hij op de zittingen de grofste flaters beging, dat hij t'huis zijn vrouw het leven tot een hel maakte! Op de Witte, op dienees, op viezietes werden dageliks grappige toespelingen op hem gemaakt, hele verhalen van hem opgedist. 't Is waar: op de rechters werden nog al vaak aanmerkingen, zelfs zeer oneerbiedige, gemaakt, veel meer dan Theodoor voorheen mogelik had geacht. Was op het jongste dienee, door de deken van de balie aan de rechterlike macht gegeven, niet door een der advokaten, toen de rechterlike macht 't eerst heenging, leukweg achter hun ruggen de verzuchting geslaakt: 't is een dun zoodje? Ja.... maar toch was aan diezelfde rechterlike macht op ditzelfde dienee door diezelfde advokaat in een sierlike rede niet weinig lof toegezwaaid. En tans was deze gestorven voorzitter van het hof ook weer opgehemeld als een zeldzaam talentvol jurist, een ongewoon scherpzinnig kenner van wetten en mensen, een biezonder edel mens, braaf echtgenoot en goed vader. Zó kras had Theodoor de tegenstelling van openbare en intieme waarheid nog nooit zien uitkomen. Een beetje werd hij er door geërgerd; meer nog voelde hij zich van zijn stuk gebracht. Hoe de dingen volgens een iedeale opvatting zijn moesten,

was een vraag, die zelden bij hem opkwam; des te vaker vroeg hij zich af hoe ze nu eenmaal waren en hoe hij naar die maatstaf zich behoorde te gedragen. Hij had er vrede mee, dat de mensen elkander omtrent de kleinigheden van het dageliks leven geregeld verlakten; in die soort van omgang voelde hij zich zelfs volkomen t'huis. Wie zegt nu altijd de waarheid; dat gaat immers niet. Maar een deftig liegen zó overdreven en zó doorzichtig tegelijkertijd, stuitte hem nog. Het ontbrak hem nog aan moed de gebruikelikheid er van te aanvaarden.

En het besef van casu quo zelf niet te zullen durven wat anderen zo gemakkelik scheen af te gaan, gaf hem een onbehagelik gevoel van minderheid. Onwillekeurig zocht hij naar een reden voor deze

bedriegerij, om dan later uit die reden de kracht tot navolging vanhet voorbeeld te kunnen putten.

Waren de praatjes misschien toch onwaar?

Neen.... altans zeker niet wat de zittingen aangaat.

Hoe durfden dan al die sprekers, zonder dat iemand protesteerde....?

'Van Onderwaarden.... van Onderwaarden!'

Omkijkend zag hij een oudere confrère op een drafje naderen.

'Nou.... jij kan bene make!.... Maar je hebt gelijk.... Zo'n looppie.... na dat kouwe stilstaan.... Heb j' ook zulke ijsvoete?'

Het sneeuwen hield op; blauwe gaten scheurden open in het grijze hemelfloers. Een rijtuig met twee paarden rammelde hen achter-op, ratelde voorbij. Zijwaarts tredend groetten beiden.

'Kriewelaar, hè? Mooi heeft ie gesproke, vin je niet?'

'Dat is te zegge....'

'Wat? Heb jij er ooit een gehoord, die 't hem nadoet? Sapperloot, wat liepe die zinne.... en wat 'n zeggingskracht, wat 'n rijkdom van beelde!'

'Ja wel; maar.... neemt u al 't moois voor uw rekening, dat ie van de overledene heeft gezegd?'

De ander lachte.

'Van die ploeteraar in oud-Hollands recht? Ben je dwaas! Niet de helft.... geen kwart!'

'Maar dan vind ik toch....'

'Wat? Zou jij iemand na z'n dood.... bij z'n ope graf, nog 'ns de waarheid wille zegge? Nee; die zou fijn zijn! Hoe kom je 'r bij? De mortuis nil nisi

bene. Ieder verstandig mens weet ommers toch wat ie er al of niet van moet aanneme.'

Theodoor voelde zich verzoend; maar nog niet helendal omgepraat.

'Da's wel waar; maar.... juist omdat de verstandige mense de waarheid toch al kenne.... hier waren alleen verstandige mense tegenwoordig.... dus....'

De andere liet hem niet uitspreken.

'Maar l'esprit de corps.... Kriewelaar was toch

z'n ambtgenoot.... waar blijf je met l'esprit de corps? En dan de krante.... de krante, die van avond de lijkrede door de hele stad, zelfs door 't hele land verspreije! Denk ook 'ns aan 't prestige van de rechterlike macht. Waarom zit 'n rechter in 'n toga en niet in z'n gewone jasje? Jij en ik, wij wete best, dat rechters doodgewone, feilbare mense zijn.... enkele knap, andere.... de meeste zeer middelmatig, sommige zelfs vervaarlike knoeipotte; maar waar moet 't heen, als 't volk dat gaat inzien? Je zult zegge: daar zijn we niet ver meer van af.... de rechters zelf, de lagere rechters denke maar al te dikwels meer aan hun promosie dan aan hun prestige.... daar heb je gelijk in, volmaakt gelijk; maar.... moeten we juist daarom niet alles doen om ten minste 't laatste ziertje prestige nog op te houwe? Zie jij in wat er gebeure zal, als dat laatste ziertje ook nog naar de maan is?'

Neen, dit zag Theodoor ook niet in en het nut, ja de noodzakelikheid van de deftige komedie werd hem nu veel duideliker. Vooral de tegenstelling van jij en ik tegenover het volk hadindruk op hem gemaakt. Hij voelde er zich door opgenomen in een bond van ingewijde, maatschappelike autorieteiten. En toen de ander er nog op gewezen had, dat voor de vrouw en de kinderen van de overledene de gehouden lofreden zeker een grote troost waren geweest - al was

hij er van overtuigd, dat 's mans heengaan hun een ware verademing gaf - toen leken de bombastige redevoeringen hem niet alleen volkomen gerechtvaardigd; maar voelde hij zich ook gereed om bij de eerste de beste offiesiële gelegenheid zelf even vals de lofbazuin te doen

weerklinken. De waarheid zeggen.... soms is 't nuttig en nodig; maar altoos.... zelfs meestal.... gaat dat niet.

Te begrijpen hoe 't komt, dat de dingen zijn gelijk zij zijn, gaf Theodoor steeds een aangename senzasie van gerustheid. Elke verklaring was voor hem een rechtvaardiging. En toen de zon weer doorbrak, felle schitterplekken leggend over de dun-besneeuwde velden, terwijl door het lopen een prettige warmte zijn huiverend lichaam begon te doorgloeien, hoorde hij weer vrolike muziek in de gonzende telegraafdraden, voelde hij zich weer kalm-tevreden worden, blij-gezond en ingenomen met zijn plaats onder de mensen.

Doch.... even moest hij denken aan Tonia, aan die verborgen schat, welke hem alleen toebehoorde, aan het warme genot, dat hij maar voor het grijpen had, dat geheime genot zonder angst, zonder banden, zonder enig schadelik gevolg. Heerlik toch!.... Als hij haar nu maar kon laten zeggen, dat zij 't ook van haar kant heerlik vond. Nam hij echter in die richting een aanloopje, dan werd ze dadelik strak-onverschillig of grof-brutaal. Soms kon dit hem niets schelen, vond hij die leuk

heid zelfs verkieselik. Dan kon hij immers zo nodig des te gemakkeliker met haar breken. Maar ook gebeurde 't, dat hij weer zo'n knagend verlangen in zich waarnam om te worden begeerd en aangehaald. Gek, dat hij 't ene ogenblik zo heel anders voor haar voelde dan het andere. Weet een mens dan wel beschouwd niet eens wat hij zelf wenst? Op dit moment: zo tevreden en opgewekt voortlopend in die pittige lucht had hij er een lief ding voor gegeven, als hij onverwachts naar haar toe had durven gaan met de zekerheid van te zullen horen:

'O, hoe prettig, dat je nog even komt!'

Hé, dat waren Dora's woorden!

Tonia zou ze wel niet uitspreken.... neen, zij zou ze zeker niet uitspreken. En daarom zou hij ook niet gaan. Hij wilde zich flink tonen, om haar genegenheid in 't minst niet verlegen.

In gedachten bij Tonia had hij toch met een half oor gehoord, dat zijn confrère aan het uitweiden was gegaan over een pas-gebeurd

schandaaltje. Twee jonge advokaten hadden geduelleerd vooreen vrouw uit een café-chantant.

'Wat 'n stommelinge, hè! Voor zo'n meid je hele carrière vergooie! En die van Doeveren wou nog wel in de rechterlike macht zien te kome, Hij kan zich de moeite van het solliesietere gerust bespare.'

Theodoor vond 't ook erg stom; maar kon toch

niet nalaten met een warme opwelling van lieberale ergernis - waarbij zijn fantazie Tonia met een café-chantant-zangeres vergeleek en veel hoger stelde - voor van Doeveren in de bres te springen.

'Zijn al onze rechters dan zulke toonbeelde van zedelikheid? Ik betwijfel 't zeer. En van Doeveren wordt er niet minder knap om, omdat ie leeft met 'n vrouw, die d'r brood verdient met liedjeszinge? U zegt zelf, dat zij in d'r soort vrij fatsoenlik is. Hij schijnt erg op d'r gesteld te zijn. Moet ie dan maar toelate, dat 'n kerel, die d'r nazit, die d'r in 'n hotel lokt, die d'r dronke maakt....?

Een schaterlach deed hem zwijgen.

'Wat ben je nog naïef! En je valt me aan, of ik de mienister was, die hem niet benoeme zal! Maar late we nu 'ns eventjes prakties redenere. Dat ie 'n beetje verkikkerd is op zo'n juf.... nu.... verstandig is 't niet; maar dat zou 'm geen kwaad hebbe gedaan, als-t-ie 't maar voorzichtig had aangelegd. Wil je carrière make, dan moet je geen aanstoot geve. Dat is nou eenmaal zo en dat kan ook niet anders. Je kunt pret genoeg make. Hang 't alleen niet aan de grote klok en maak er vooral geen ernst van. 'n Lolletje hier en 'n grappie daar.... wat drommel, dat kan je in geval van nood hete liege; maar zo'n vaste liaison, waar de lui al gauw achter kome.... jonge, jonge,

't is zo gevaarlik en.... haal je zelf poliesie en justiesie er bij.... ja.... dan....!'

De zin bleef onvoltooid; maar de klank verried duidelik genoeg, dat hij zeggen wilde: dan ben je voor goed verloren.

Theodoor begreep 't en terwijl hij nog altijd Tonia voor zich zag, bekroop hem een verkillend gevoel van wrevel en angst. Wel doorschemerde zijn denken verontwaardiging over dit vergoeliken van 't geen kwaad heet, als 't maar onopgemerkt en frievool blijft, over dit straffen er van niet wanneer, doch omdat het zich durft tonen. Niet hierover dacht hij echter door. Terstond het gehoorde op zich zelf toepassend vroeg hij zich af, of er omtrent hem al praatjes de ronde zouden doen? Liep ook hij geen kans op een goede dag aanstoot te geven?'

Indien de een of de ander hem eens een paar keren bij haar had zien binnengaan?

Zijn carrière in gevaar brengen?.... Dat kon ze tochniet van hem vergen.

En als las de ander in zijn gedachten, zei hij:

'Wees dus maar voorzichtig.'

Een gedwongen lachje was het antwoord. Theodoor dorst niets meer zeggen en tot aan de kruising der reels van de twee stoomtremlijnen liepen zij zwijgend naast elkander voort.

Toen vroeg de ander:

'Ben jij geen clubgenoot van Revers geweest?'

'Zeker. We zijn nog dikke vrinde.'

'Hij zit in Indië, niewaar?'

'Ja, hij zit in Semarang. 't Spijt me wel; maar.... van de andere kant.... 't Gaat 'm daar uitstekend. Hij is compagnon van van der Kolk geworde.'

'Dan zal je 'm vooreerst wel niet terugzien.'

'Dat vrees ik ook. Ik moest eigenlik zegge: dat hoop ik ook.'

Nog wisselden zij een paar woorden over het

elkaar-uit-het-oog-verliezen, het allengs-niet-meer-schrijven; daarna stak de ander Theodoor de hand toe.

'Tot weerziens; ik ga links af.'

Met deze korte afscheids-groet boog hij af naar de Noord-West-Buitensingel; Theodoor ging rechtdoor de stad in.

Een poos benauwde hem de gedachte, dat het toch een zwaar gevoel van eenzaamheid geeft zo te moeten voortleven zonder een intieme vriend, aan wie je je geheimste gedachten kunt openbaren. Doch op eens verzoende hij zich daar mee, beseffend, dat hij met Revens nooit over Tonia zou hebben gesproken, dat hij van zo'n intieme vriend tegenwoordig meer last dan genoegen zou hebben gehad.

Vlak bij huis kreeg hij nogmaals een sneeuwbui op het lijf; maar toen hij - na beneden wat gegeten te hebben - de suite binnentrad, zag hij de achterkamer weer doorglansd met de koel-blanke weerschijn van een bezond sneeuwlandschap, die, terugkaatsend tegen het plafond, 's winters een warm vertrek soms zo vreemd gezellig verheldert.

Er was woeligheid in het anders zo rustige salon. De grote tafel met de lamp was verschoven en midden in de kamer zaten zijn moeder en Willemien tegenover twee stoelen, waarop grote stalenboeken stonden opengeslagen. Een behanger grabbelde op de grond in hopen gordijnstof en Rijsenheim hield patronen van Deventerse tapijten in de hoogte. Verder af in de lichte serre zag hij Anna bezig met een werkje, onverschillig voor 't geen er naast haar voorviel.

Theodoor had nog geen woord uitgebracht, als hem door Willemien het zwijgen al was opgelegd.

'Stoor ons nou asjeblieft niet; anders rake w' in de war.'

'Ik zal zo stil zijn als 'n muis. Dag, Japie, hoe gaat 't?'

Zwijgend drapeerde de behanger over een stoelleuning een zware lap met olijfkleurige bloemen op roomkleurige grond; zwijgend hield de rossig gebaarde Rijsenheim een tapijt-patroon er onder met grijzige

rococolijnen op donkergroen fond.

'Juist' riep Willemien tevreden uit 'dat vin ik mooi; dat wil ik hebbe.'

Rijsenheim lachte blij en wilde iets gaan zeggen; maar mevrouw van Onderwaarden vroeg naar de prijs en datveroorzaakte een onaangename stilte. Zodra de behanger op zijn zakboekje een bereke

ning had gemaakt, kwam hij met een sijfer voor den dag. Mevrouw van Onderwaarden schrok.

'Zó veel? Voor twee ramen en een portière. Me dunkt.... Is dat goed zó duur? Guns, vroeger.... Nee, nee; dat gaat niet, dat.... Wij zijn al honderd gulde boven onze begroting en nou komme d'r nog kante-overgordijne, vitrages, valgordijne bij. Nee, nee, dat....'

'Neen' hakkelde Rijsenheim, schuw Willemien aanziende, haar na 'dat ka.... ka.... kan niet.'

'Dan zal u wat goedkopers motte neme, mevrouw.'

'Maar vroeger heeft u voor al deze stoffe toch 'n ander getal genoemd.'

'Ja wel; maar toe had ik 't huis in Goor nog niet gezien. Ik heb d'r nou de mate van opgenome en die valle nie mee. De verdiepinge zijn hoog en de porte-brisée is buitengewoon breed. Ik docht eerst, dat 't zo 'n gewoon huis zou weze; maar dat is 't lang niet.'

Willemien keek Rijsenheim vragend aan en toen deze ook verklaard had:

'Neen, 't is ge.... ge.... ge.... ge.... geen gewoon huis; daarom wou jij 't immers juist hebben. Nu moeten we dus maar iets anders kie.... kie.... kiezen,' sprong zij op en druilde zij weg, narrig uitroepend:

'Dat mot jij dan maar doen met mama. Jelui bent 't toch altijd samen eens. Als 'k niet krijg, wat 'k hebbe wil, dan kan 't me ook nies meer

schele wat er hangt! Voor mijn part neem je nou jute of helemaal nies.'

'Maar, Willie, is 't nou al weer zo? Hoe kan je zo weze? Gebruik toch je verstand. 'n Jong huishouwetje hoeft om te beginne niet....'

Herhaaldelik was mevrouw van Onderwaarden nu al met dat woord beginnen aangekomen en iedere keer had 't Willemien nijdiger gemaakt.

'Hè, mama, schei nou toch eindelik 'ns uit met dat nare beginne! Motte we dan op uw dood gaan spekulere.... of dat Japie z'n tante sterft? 't Mens kan ons best overleven en u ook. Zoals we nou beginne, zo.... zo.... enfin zo motte we 't nog lang genoeg uithouwe.... misschien wel levenslang.'

'Des te minder rede heb je om dan 't onderste uit de kan te verlange.'

'Dat doe 'k ook niet; dat doe 'k ook niet! Ik zeg ommers, dat Japie neme mag wat ie wil! Wat zal ik nou nog kieze? Al die andere lappe late me koud. Van de eetkamer heb 'k m'n hart al afgetrokke; nou doe 'k 't van 't salon ook. 't Kan me nies meer schele.... absoluut nies!'

Theodoor zag, dat Rijsenheim tranen in de ogen kreeg en voelde medelijden met de goedige stotteraar, die zo hulpeloos op zijn tapijt-patroon stond te turen. Maarop eens scheen de gegriefde bruidegom een opfleurende inval te krijgen.

'Laten we dan eerst maar de ge.... gordijnen en

het ke.... ke.... kleed van je boudoir kie.... kie.... kiezen. Dat ka.... ka.... kamertje is veel ke.... ke.... kleiner. Dat zal zo duur niet ko.... ko.... kosten.'

De behanger had al weer in de lappen gegraaid en plooide een nieuw staal over de stoelleuning heen. Willemien was nog niet weer gaan zitten; maar met zacht gefluisterd aandringen wist Rijsenheim er haar toch toe over te halen. Doch nu begon zij pruillippend alles af te keuren, wat haar voor werd gehouden en als Rijsenheim of haar moeder iets mooi noemden, haalde ze minachtend haar schouders op.

Zulk plagen ergerde Theodoor. Hoe was 't nu mogelik, dat iemand het ene ogenblik een man zo sentiementeel kon zitten aanhalen en liefkozen

en 't andere hem zo onhartelik, ja onaangenaam dwarsbomen? In Rijsenheims plaats had hij alle stalen en patronen neergesmeten en Willemien toegeroepen:

Alles same doen of niemendal. Ik laat me niet als 'n kwajonge door jou behandele.

Dan zou ze wel eieren voor haar geld hebben gekozen.

Maar Japie was niet flink genoeg. Zo'n manier van om te gaan met een jong meisje.... haast nog een kind.... het leek naar niets! De lust bekroop hem Rijsenheim eens duchtig de les te lezen; maar heel verstandig bedacht hij zich. Verliefde lui - hij wist 't immers - luisteren nooit naar goede raad.

Ontstemd wendde hij zich af en trad de serre binnen.

'Zo' zei Anna, 'heb j' al genoeg van dat gekwebbel en dat gesjacher? Als ik Willie was, ging ik veel liever in 'n hotel. Van dat huishouwetje-spele op 'n goedkooppie zou 'k nies motte hebbe.'

Theodoor hield wel eens graag een babbeltje met zijn jongste zuster. Hij genoot daarvan als vele lezers van een gedurfd boek. Zij weten vooruit, dat het hen ergeren zal en willen 't toch lezen. De stellingen, die Anna bij de onbeduidendste aanleiding ten beste gaf, ergerden hem bijna altoos en toch bleef hij er nieuwsgierig naar. 't Was hem, of Anna in de ommuring van zijn denken deurtjes ontsloot, die hij zelf niet bij machte was te openen.

Ruiter-te-paard op een rieten stoeltje tegenover haar neer gezeten, begon hij:

'Dus jij neemt alleen 'n man met veel geld.'

Schampere lachtrekkingen omspeelden Anna's mond en terwijl haar lange, blanke vingers met resolute rukken een rood-zijden draad heentrokken door een zwart-laken lap, blikte zij even met de klare, koel blauwe ogen tot hem op.

'Neme?.... Wat hebbe wij te neme? We worden ommers genome.' 'Laat ik dan liever zegge: jij wil alleen door 'n rijke man genome worde.'

Ijverig doorwerkend keek Anna nietweer op.

'Als 'k verstandig kon zijn, liet ik me in 't geheel niet neme. 'k Geloof, dat de aardigheid d'r gauw genoeg af is.'

Daar heb je nu weer zo'n paradox, dacht Theodoor en om haar aan te moedigen ging hij voort:

'Alsof jij niet altijd verstandig was.'

Weer glimlachte ze.

'Niet sentiementeel genoeg voor Willie en voor jou, hè? En toch nog altijd te sentiementeel. Dat komt van onze iediote opvoeding. We worden op behagen en trouwen afgericht, alsof er daarbuite voor 'n vrouw geen geluk op de wereld was te vinde. Nou.... geluk.... geluk.... Wat de naam van geluk verdient, is misschien nergens te vinde; maar wat er nog 't meest op lijkt vin je toch.... geloof ik.... eer buite dan in 't huwelik. Daar ben je ten minste vrij; maar ik most eigenlik zegge: naast 't huwelik. Ja, da's beter. Trouwe wille we allemaal.... hoe onzinnig 't ook is.'

'Hoe kom j' op 't iedee, dat jelui afgericht worden op behagen en trouwe? Wie doet dat dan?'

'Wie?.... Wel, iedereen. Mama, onze kinder-juffrouwe, onze vrindinne, de hele wereld.... Wat is ons eerste stuk speelgoed? 'n Pop. Waarom? Om ons asjeblieft zo gauw mogelik plezier

te doen krijgen in de heilige moedervreugde. 't Is wat fijns!... Gaan wij ooit met jonges om als met kamerade?... Nooit! 'n Man blijft altijd ies biezonders.... ies geheimzinnigs.... Vroeg of laat komt ieder meisje tot 't besef, dat ze mooi wordt opgedirkt voor 'n man, dat ze uitgaat en zich verveelt voor 'n man, dat ze zich preuts en naïef anstelt voor 'n man. O, an anstellerij doen we allemaal! We bekenne 't niet.... niet eens an ons zelf; maar we weten 't toch wel. T'huis hore we over mooie huwelike

spreke als 'n jongen over 'n mooie carrière. Ja, net op dezelfde manier. En zolang we geen man hebbe, moge we dit niet doen, dat niet zegge, hier niet na luistere, daar niet na kijke.... net, of 'n vrouw zonder man levenslang 'n onnozel kind blijft. Wat 'n onzinnigheid! 'n Man alleen maakt 'n meisje eigenlik pas vrij.... pas ontgroend. Als ze maar 'n man heeft, mag ze op ongetrouwde vrindinne medelijdend neerzien. Is 't nie bespottelik?'

Echt Anna, dacht Theodoor en om haar weer aan te zetten, vroeg hij:

'Dus je wilt toch trouwe.'

'Ik mot wel. Wat is nou 't leve van 'n ouwe vrijster? Verbeeld je: hier met mama te motte hokke.... tot an d'r dood en dan alleen op kamers te moge gaan zitte. Hè! Maar.... 't is waar.... ben ik eenmaal getrouwd.... wie weet hoe ik dan m'n leve weer vervloek.'

'Deksekater, zus, jij ziet de dinge nietvrolik in.'

Met geringschattende berusting bleef Anna zwijgen.

'En als je nu 'ns veel van 'n man gaat houwe?'

Een ogenblik liet ze haar draad rusten en keek ze hem vast in het gelaat. Theodoor voelde 't: nu zou er iets komen, dat zij heel ernstig meende.

'Hoor 'ns, Theo, verbeeld je nou maar niet, dat 'n meisje van onze stand ooit uit liefde trouwt.'

'En Willie dan?'

Als gebelgd over de dwaze tegenwerping klemde ze even de lippen op elkaar terwijl haar wenkbrauwen omhoog rezen.

'Die is verliefd; da's heel wat anders.... een soort ziekte. Had 'n ander d'r gevraagd, dan zou ze net zo met hem gevreje hebbe, als nou met Japie. Ach.... 't kan misschien wel 'ns voorkomme, dat 'n meisje al waarlik liefde voelt voor de man, die ze anneemt. Onmogelik, helemaal onmogelik is 't natuurlik niet; maar meestal is 't toch.... 'n boel

sentiementalieteit en 'n beetje berekening of 'n boel berekening en 'n beetje sentiementalieteit. Van de kant van de man ommers ook. Liefde.... of ik ooit liefde.... what you call: liefde.... voor 'n man zal opvatte.... wel, ik weet 't niet en ik hoop 't nog minder; maar in alle geval kan 't me pas overkomme, als ik goed en wel getrouwd zal zijn. Zeker! Hoe kan ik vóór die tijd beoordele

wat 'n man in z'n schild voert? En.... zo lang iemand bepaald trouwe wil, is liefde ook maar inbeelding.'

Hoe weinig waarde Theodoor voor het werkelike leven ook hechtte aan de beschouwingen van zijn zuster, die hem een mengsel leken van vrouwelik koket-piekante en kinderlik-onnozele konverzasie-opienies en hoe groot hij de afstand schatte, die Anna van Tonia scheidde, toch moest hij weer aan de laatste denken en.... gaan vergelijken.

Beiden waren vrouwen. Hoe vreemd dus, dat zowel de ene als de andere zich zo wars toonde van liefde. Al nam hij als van zelf sprekend aan, dat hun liefdegevoel geheel verschillend was, hij had toch altijd gemeend, dat een vrouw eigenlik aan niets anders dacht, voor niets anders leefde. Trouwens, de fatsoenlike meisjes, die hij kende, leken hem in hun verlovingstijd allen te hebben gedaan, alsof zij wel degelik liefde gevoelden. Was dit dan louter aanstellerij geweest en toonden alleen Anna en Tonia zich gelijk vrouwen werkelik waren?

Hij wist niet wat er van te denken; maar voelde, dat hij aan Tonia vergaf, wat hij in Anna niet kon uitstaan.

Maar, dacht hij ook, wat zijn alle dingen op de keper beschouwd toch anders dan je afleije zou uit de praatjes van ouwers, meesters, vrinden en uit de voorstellingen in romans!

Die gedachte verbijsterde hem.

Al zinnend had hij naar buiten gestaard in debesneeuwde tuin; onwillekeurig lette hij op, dat de mooi-egale witheid wegsmolt onder het warmende zonlicht. Donkere gaten vielen er in als weggevreten plekken in blinkend damast.

Vruchteloos pogend Anna getrouwd te zien.... Anna, de ijskoude Anna.... en dan: een fatsoenlik meisje, zijn zuster.... met een andere man in liefde levend.... het zou hem toch vreselik ergeren.... zag hij op eens Tonia weer.... met de mooie armen om zijn hals, haar lippend uitstrekkend naar zijn kussen.

Had de Russiese dieplomaat niet gezegd: 'en amour il n'y a d' exquis que l'amour d'une demi-mondaine?'

Hoe zalig zou 't zijn als Tonia hem zó aanhaalde! Tonia, die al eens dol van een man had gehouden, Tonia, die vergelijken kon!

Zou hij dit dan niet kunnen bereiken.... langzamerhand.... door heel lief, heel goed voor haar te zijn.... veel liefs te zeggen.... veel moois te geven?

'Hé, daar heb je Dora.'

Anna riep 't uit.

Hij keek om en ontwaarde in de schemerende kamer naast zijn moeder de zwarte gedaante van een verpleegster. Nog nooit had hij Dora in haar kostuum gezien en toen ze, zich

omwendend, op de serre toetrad, trof 't hem weer, dat ze niets mooi was. Wat een onregelmatig gevormd, benig bleek gezichtje, wat een brede mond en wat puilden die ogen hinderlik uit. Toch moest hij erkennen, dat het kostuum haar beter kleedde dan een gewoon toilet. Onder de stemmige omlijsting van het zwarte kapje scheen het energieke van haar blik meer uit te komen; ze leek ook groter en minder schriel.

Intussen had zij Anna en hem haar koude hand gereikt.

'Dag Anna, dag meneer van Onderwaarden. Mag ik 'n ogenblikje hier kome zitte? Ik schijn geen goeie smaak voor gordijne te hebbe. Willie heeft me ten minste beleefd, maar dringend verzocht m'n mond te houwe, tot de behanger weg zal zijn.'

Theodoor schoof een stoel bij.

'Heel goed,' zei Anna, 'hier kom je als geroepe.'

'Voel je 'n pijntje, waarvoor je geen lust hebt 'n dokter te late kome?'

Theodoor lachte.

'Nee,' hernam Anna, 'gelukkig heb ik je hulp nie nodig in je hoedanigheid van verpleegster; maar alleen in je kwalieteit van even onbegrijpelik opgeruimd als handig schepsel.'

Anna was van haar eerste ongunstige mening aangaande Dora van Ouderhoorn teruggekomen.

Ze had haar eenvoud en natuurlikheid leren erkennen en daar zij op niet één terrein gemakkelik met haar in botsing kon komen, zou ze van Dora misschien een vriendin gemaakt hebben, als zij maar zelf tot vriendschap-koesteren in staat was geweest. Van haar kant had Dora veel minder met Anna op; maar haar behoefte om hulpvaardig en lief te zijn, gevoegd bij haar ijdelheidje van met iedereen goed te kunnen omgaan, noopten haar die minder gunstigemening nooit anders dan half schertsend te laten doorschemeren. Zo antwoordde ze nu:

'Heel vereerd met 't kompliement, maar ga jij eens wat ernstigs uitvoere, dan zal je zien wat 'n dozis opgeruimdheid en handigheid je bezit, waarvan je geen flauw vermoeden hebt.'

'Lieve Dora.... als we mijn deugden en ondeugde 'ns onbesproke liete, hè. Op 't ogenblik kom ik je smeken ons met ies te helpe, dat Theodoor niet doen wil en dat ik niet doen kan.'

'Wat wil ik niet doen?'

Theodoor werd bang, dat Anna hem een minder mooi fieguur ging laten maken.

'Wel, dat vertoninkie sameflanse voor Willie's bruiloft. Mama geeft 'n feest.... 'n dienee, zie je.... tien Januarie.... en nou wil ze absoluut, dat

daarbij wat vertoond zal worde. Waarom nou? Ik geloof niet, dat 't Willemien of Rijsenheim ies kan schele. 'k Heb m'n hersens gekrenkt, maar

ik ben niet in staat wat aardigs te verzinnen en Theo....'

'Theo heeft geen tijd. Dat weet je heel goed. Je hoeft dus niet te zegge: hij wil niet.'

'Nou best. Theo heeft geen tijd en ik geen talent. Jij, lieve kind, ben van alle markte t'huis. Ik bid je dus: help ons.'

Dora, die al hoofdschuddend had zitten te giegelen, gaf nu met de magere, witte vingertjes van haar rechter hand een krachtige tik op de rieten tafel en riep wel lachend, maar toch verontwaardigd, met een energies hoofdknikje uit:

'Hoe is 't nou mogelik? Zo'n kleinigheid en als je weet, dat je daar je mama 'n groot plezier mee doet! Jelui moest je schame! Ja, heus. Geen talent, geen tijd! Alsof zo'n beetje talent en tijd niet te vinde waren als je maar wilt.'

De klemtoon op 'wilt' beviel Anna volstrekt niet; daar hoorde ze weer de aanstellerij in, waarvan zij vroeger Dora had verdacht.

'Jij kan misschien al wat je wil; maar zo gelukkig ben ik nou niet. Ik zal me schame zoveel je verlangt, als jij me dan ook maar helpt.'

Dora bleef haar lachend aanzien.

"k Ben bereid je te helpe; maar wat weet ik van Willemiens levensgeschiedenis af? En wat moet 't zijn? 'n Komediestukje.... 'n monoloog.... 'n....?'

'Net wat je wil. 't Komt er nies op an.'

Theodoor kreeg lust Dora te hulp te komen. Hij schaamde zich inderdaad een beetje en werd ook enigsins meegesleept door haar bereidwilligheid en veerkracht.

'Als wij 't 'ns same dede, freule. Ik zal u 'n onderwerp aan de hand doen. Er valt me daar juist wat in.... 'n Avontuurtje, dat Willemien 'ns bij Delden heeft gehad.... op 'n wandeling.... met 'n vrindin, bij wie ze loozjeerde. Toen zijn ze 'n half-dronke landloper tegengekome, die de meisjes 'n paarbenauwde ogenblikke heeft bezorgd. Rijsenheim, die toevallig te paard voorbij kwam, is als Perseus d'r redder geweest. Dat was hun eerste kennismaking. Ik wil er wel iets van op papier zette; dat kunne wij daarna misschien samen uitwerke. Wil u.... en wil u 't dan aan 'n paar meisjes instudere?'

'Wel zeker; maar kijk nou 'ns aan. Had ik zo'n goed onderwerp kunne verzinne? Ziet u nou wel, meneer van Onderwaarden en zie jij nou wel, juffrouw Anna, dat er altijd 'n weg gevonde wordt en dat er ook tijd gevonde wordt, als er maar eerst 'n wil is?'

'Nou ja, voor zo'n nietigheid,' gromde Anna doorwerkend; Theodoor glimlachte. Hij vond, dat Dora's schel blauwe ogen toch wel heel eigenaardig konden kijken, als zij 't een of ander eens flink wilde zeggen. Ook haar lachende mond met de strak-getrokken lippen, die altoos een

weinig vaneen weken, zonder de uitdrukking van haar gelaat krachteloos of weifelend te kunnen maken, deed hem op dit ogenblik volstrekt niet onplezierig aan.

Gestommel in het salon verried, dat de onderhandelingen met de behanger waren afgelopen; Dora stond op.

'En nou moet ik nog eventjes wat met uw mama afhandele.'

'Heeft u weer 'n arme te helpe?'

Een uitdrukking van diepe deernis overtoog de bleke trekken.

'Verbeeld u: 'n mooi, lief, jong meisje.... pas geangaazjeerd.... heeft bloed opgegeve. De dokter zegt, dat 't helemaal terecht kan kome, als ze maar dadelik naar Davos gaat. Nou heb ik al 'n famielie gevonde, die bereid is haar mee te neme; maar dat gaat natuurlik niet voor niemendal. De moeder kan onmogelik wat geve. Als ik nou maar vier

mense kon vinde, die ieder vijftig gulde wilde betale, dan deed ik er zelf wat bij en dan ware we altans voor deze winter geholpe.'

Ze vroeg niets en dat deed Theodoor plezier, want door zijn maandelikse uitkeringen aan Tonia was hij voortdurend slecht bij kas. Toch had hij graag iets bijgedragen en alsof hij daarmee zich zelf verontschuldigde, getuigde hij van zijn moeder:

'Ik vrees, dat u mama in geen goeie stemming zal aantreffe. 't Opdrijve van de belastinge....

dan al die kollektes. Ze was van morgen erg uit d'r humeur over allerlei bedelbrieven en circulaires. Ze zei: 't is tegenwoordig maar plukken en plukke! In de regel heb je niet één waarborg, dat je geld goed wordt besteed en overschat wor je altijd.'

'Nou ja, die belastinge.... dat is hatelik geld. 't Meeste gaat weg aan kanonnen en vestinge; maar anders....'

Wederom lette Theodoor haar energies hoofd-knikje op, waarbij zij eventjes de ogen sloot, als zocht ze in haar brein naar heel ongewone woorden om toch eens biezonder duidelik te zeggen watzij vond.

'....Waar moet 't geld van daan kome, als de rijkere mense 't niet geve? Dat plukken is heus zo erg niet en dan.... hoeveel geve de mense niet elke dag uit voor klere, voor allerlei mooie, kostbare dinge, voor reize.... weet ik wat al niet meer! Is 't niet waar?.... En nou vraag ik maar: hebbe ze daar ooit zoveel plezier van, als ze konde hebbe door maar de helft weg te geven aan armen en zieken en mense, die in moeielik-hede zijn?'

Theodoor zag, dat Anna schokschouderde; kennelik had ze weinig vertrouwen in dat voorspelde genot.

Toch zeide ze tot zijn verbazing:

'Vijftig gulden is me te veel; maar vijf en

twintig kan je krijge. Kalk me maar an op je boekkie. En dan ben ik nieuwsgierig, of me dat nou zoveel plezier zal geve.'

Dora liet zich niet overbluffen.

'Zeer bedankt namens de zieke; maar.... als je 't alleen geeft bij wijze van proefneming.... nee, dan zal j' er geen plezier van hebbe. Je moet 't geve, omdat.... omdat je helpe wilt.... uit medelije. Weet je wat.... ga met me mee en geef 't zelf.'

'Om me te verlustigen in de dankbaarheid van dat arme schepsel? Nee, kind, daar denk ik niet an.'

'Je bent 'n wonderlik mens,' zei Dora nog, toen een hoestbui haar belette door te spreken.

'Is u verkouwe, freule?'

'Nog 'n restantje influenza. Let er maar niet op. Hoe minder aandacht je dergelike dinge waardig keurt, des te gauwer ben j' er af.'

Theodoor was 't er niet mee eens. Integendeel wilde hij haar waarschuwen geen onvoorzichtig-heden te begaan; maar een andere fraze, die hij zoeven nog had willen zeggen, drong zich naar voren.

'Ik geloof, dat 'n mens om zoveel genot in 't weggeve te kunne vinde, zeldzaam goedhartig moet zijn.'

Dora schudde het hoofd.

'Wel neen! De mense wete maar niet, dat er

genot in steekt. Dat is 't. Ze zoeke hun genoegens haast altijd in de verkeerde richting. Maar nou ga ik naar uw mama.'

Ze stond al op de kamerdrempel, toen ze zich eensklaps weer omwendde.

'Daar zou ik zo waar nog vergete te vertelle, dat m'n broer terugkomt. Hij is 'n heel jaar weg geweest. Lang hè?' en tot mevrouw van Onderwaarden, die naderde:

'Hebt u 'n ogenblikje voor me, mevrouw?'

'Kom maar mee na de voorkamer, Dora.'

'Zijn wij nog altijd te slecht om ies van de goeie werke te hore?' spotte Anna beiden achterna.

't Was Dora, die antwoordde:

'Integendeel! 't Is juist hoog nodig, dat....'

Intussen had Theodoor gezien, dat Rijsenheim diep in de kamer met een zakdoek zijn ogen afdroogde en haastig heenging. Verwonderd vroeg hij dus, zijn moeder terughoudend:

'Wat isdat? Huilt ie nog? Is Willie dan zó onaangenaam geweest?'

'Ach, kinderkure, anders nies.'

'Ja, mama; maar u mag Japie wel 'ns waarschuwe, dat ie zich door Willie niet zo op de kop moet late zitte. Wat moet dat geve? Hij dient toch de baas te blijve.'

'Hoor die man van ondervinding 'ns prate!' spotte Anna weer.

Mevrouw van Onderwaarden werd kregelig.

'Ieder heeft zo z'n maniere. Willie is.... Ach, 't zal wel beter worde, als z' eenmaal getrouwd zijn en kindere hebbe.'

Die voorspelling prikkelde Anna's spotlust op nieuw.

'Wel zeker, dan komt er van zelf zóveel gezanik, dat ze om ook nog mekaar te plage geen tijd of lust meer overhouwe.'

Boos de lippen op elkaar persend wilde mevrouw van Onderwaarden zonder antwoord te geven heengaan; doch nu hield Dora haar terug.

'Zouwe we niet hier blijve? Ik heb geen geheime te behandele.'

'Maar ik wel. Ik wou je spreken over.... over je weet wel.... uit de Galileï-straat'

Eer Dora wist, wie bedoeld werd, viel Anna weer in.

'Juffrouw de Rans.... ik raai 't al. U mot uw geheime beter wegsluite, moesje. Zou die vrind d'r nog trouwe?'

Mevrouw van Onderwaarden keek Anna aan als een Engelse schooljuffrouw een lachende leerlinge bij een vreemd klinkend woord.

'Ik weet niet wie je bedoelt, Anna.'

'Moesjelief, kijk nou asjeblieft niet zo preuts. Ik weet net eve goed als u, dat juffrouw de Rans 'n ongelukkie heeft gehad.... poor creature.... en dat die vrind.... ik ben z'n naam vergete....

niet trouwe wil, omdat ie al even arm is als zij.'

Mevrouw van Onderwaardens gelaat veranderde niet van uitdrukking.

'Ik verzoek je vrindelik dat onderwerp te late ruste. Juffrouw de Rans is 'n meisje van heel fatsoenlike famielie. 'k Heb alle hoop, dat 't me lukke zal d'r geplaatst te krijgen als juffrouw van gezelschap bij de ouwe mevrouw van Brakelen-kamp, die voor d'r gezondheid na 't zuije gaat.'

Knipogend knikte Anna met het hoofd.

'Ik wens d'r alles goeds. Wat mij betreft mag u ze zelfs in huis neme. Maar.... dan mot u voortaan ook eve lieberaal zijn als 't de meide geldt en nie meer, zoals verlede week, de keukemeid op staande voet de deur uitzette, omdat u merkt, dat ze 't zelfde gedaan heeft als die fatsoenlike juffrouw de Rans.'

Mevrouw van Onderwaarden beheerste zich; maar het trillen van haar lippen verried, wat er omging in haar gemoed. Zonder Anna een woord meer toe te voegen greep ze Dora bij de arm, alleen herhalend:

'Kom nou maar mee na de voorkamer.'

V.

Opklimmend over de schemerende trap hoorde Theodoor langzaam en zwaarhortend pianogetokkel. Hij herkende de Faustwals.

De glanzing van de rode voorkamer ingetreden zaghij Tonia zitten spelen. Met voorovergebogen hoofd hield zij gespannen-aandachtig haar korte, dikke vingers in het oog, die met krampachtige strekkingen heenwipten over de toetsen en bevend kleine pauzen maakten, zo vaak ze een nieuw akkoord moesten aanslaan.

\Luisterend trok Theodoor zijn jas uit, ging achter haar staan, keek neer op het blanke stukje hals, gaf haar eindelik met een snurklachje een zoen op de kroesende nekhaartjes. Nadat zij met zware neerdruk de slotnoten had doen weerklinken, keerde zij zich met een schokje om.

'Slechte vingers om piano mee te spele, die stompies van mijn, vin je niet?' 'Me dunkt, dat 't nog al schikt. Van wie heb ie les gehad?'

'Ik? Van niemand. Maar 'k ben altoos dol geweest op muziek. Goeie muziek zie je.... degelike, ernstige muziek. Offenbach kan 'k niet uitstaan. Mooie, ouwe dinge bespottelik te make.... want die gode en die helde, dat benne toch mooie, ouwe dinge. Hè, nee! Maar de Faust, de Huguenots, Manon, Carmen, de Lohengrin....'

En op eens zong ze: du Aermste kannst wohl nie ermessen, wie zweifellos mein Herze liebt?

Het trof Theodoor, dat ze, keurig zuiver de melodie weergaf. Doch de tekst.... zong zij die ook?.... 't Klonk wel zo; maar toch verstond hij haar niet.

'Wat voor woorde zing je?'

'Woorde? 'k Zing in 't geheel geen woorde. Ik ken geen Duits. Ik doe maar zo'n beetje na, wat ik gehoord heb.'

Hoe jammer, dacht Theodoor, dat zo'n uitstekend gehoor onontwikkeld is gebleven. Hij vond iets weemoedigs in die gedachte en drukte met een

uitroep van biezondere teerhartigheid het mooie kopje tegen zich aan.

'Arme snoes! Wil ik ie Duits lere?'

'Hè, ja! Leer jij me 's Duits en Frans. Dan kan 'k verstaan wat ze zinge. O, je weet niet hoeveel ik van muziek hou. Ik kan d'r haast nie buite. Ik heb m' ook maar weer voor 'n half jaartje in de opera geabonneerd.'

'En wie zal dat betale?'

"t Kost zo weinig.'

'Ik vind 't best, als je maar toekomt.'

'Hoor 's: wanneer ik oud ben, mot ik toch bedele.'

'En ik zou voor je zorge?'

'Daar reken ik niet op. Laat ik nou nog maar 's geniete.'

En zich opwindend, terwijl ze voor de spiegel staande de platgedrukte haartjes weer krullen deed, voer ze voort:

'Denk maar niet, dat ik ies te goed voor me zelf vin! As je van de mense nooit anders krijgt dan d'r verachting.... O, ik geef 't ze wel terug.... maar zachs, dat je dan ook alles neemt, wat er voor geld op de wereld te hebben is. Of denk ie, dat ik 't nie merk en niet voel hoe ze over me oordele? Dochie misschien, dat 'k nog lol in me leve had en niet veel liever in d' armoei zat; maar.... fesoendelik.... as getrouwde vrouw.... met m'n eige man en me kindere?'

'Kom, ben jij nu iemand om arm te zijn?'

'Dat zou je nog meevalle.'

Zulk soort klachten vond Theodoor hoe langer hoe onaangenamer. Hij besefte flauw, dat Tonia juist als niet-fatsoenlike vrouw hem bekoorde; maar dit besef deed hem tevens gevoelen, dat

haar minachting van de fatsoenlike mensen ook hem trof, al dacht zij daar niet aan.

Terwijl hij verlegen naar een afleiding zocht, gleed zijn blik over een grote boeket rozen met orchideëen.

'Van wie komt dat?'

Droog klonk het antwoord:

'Weet ik 't.... Van Jansen zeker.'

'Geeft ie de moed dan nog altijd niet op? Je moest z'n bloemen en z'n kado's nu eindelik 'ns niet meer aanneme.'

Grappig verbaasd keek zij hem aan.

'Waarom? Wat zou 't nou, of-t-ie me 's 'n kado'tje geeft? 'n Soevenier? 'k Neem alles an, hoor.... Zie je wel waarin ze staan? In jou Delftse Jacoba-vaas. Mooi, hè, die donkere rozen op dat grijs?'

Was dit naïeveteit.... gebrek aan fijn gevoel.... onverschilligheid.... of wat? Theodoor vroeg 't zich te vergeefs af en eer hij wist wat nu weer te zeggen, was ze al voortgegaan:

'Is 't erg koud? Had ik 's uit motte gaan? Ik wandel zo graag; maar soms kan 'k d'r toch niet toe komme m'n huissie uit te gaan. 't Is hier ook gezellig, vin je niet?'

Toen hij niet dadelik antwoordde, herhaalde ze:

'Of vin jij dat niet?'

'Zeker, kind, zeker. Ik vind 't hier heel gezellig en 't weer was van daag allesbehalve mooi. 'n Scherpe Noordewind.'

Ondertussen was zij naar gewoonte op de kanapee gaan zitten en had hij naast haar plaats genomen.

'Schat, nou mot ik ie 's wat vrage.'

Sinds een paar weken had zij de benaming 'schat' voor hem ingesteld. Het woord stond hem maar half aan. Hij vond 't banaal. Op zijn vraag, of zij die naam soms vroeger aan een ander gegeven had, was de ontwijkende uitroep gevolgd:

'Zeur niet, hè!'

Nieuwsgierig en toch bang voor het antwoord, vroeg hij wat ze dan vragen wilde.

'Ik wou vijf duizend gulde van je hebbe.'

'Ben je gek!'

Verbijsterd keek hij haar aan. Het verzoek gaf hem een alleronaangenaamste indruk.... een senzasie, alsof hij onverhoeds de hand stak in iets vuils. Twijfel aan zijn weten zo-is-ze deed hem omspeuren in zijn herinneringen. Zij, die niet over geld wilde spreken.... die beweerde het geld te verachten.... die gezegd had geen schulden te hebben.... en nu op eens vijf duizend gulden! Ajakkes.... ajakkes! Daar had je nu zeker de gewone afzetterij van een meid, die eersteen man het hoofd op hol brengt en dan.... Maar.... het hoofd op hol brengen?.... Neen; dat had ze toch niet.... Of zou haar onverschilligheid op de keper beschouwd.... berekening zijn geweest?.... Hij had zo weinig ondervinding van vrouwen.... Eigenlik kende hij ze alleen uit romans.... D'r inlopen.... daar bedankte hij voor; maar.... Ze had ook gezegd, dat Jansen bereid was haar schulden te betalen.... Dan hoefde ze hem - Theodoor - toch niet.... Of zou 't niet waar zijn.... een poging om....? Hij begreep 't niet; hij begreep er niets van!.... Vijf duizend gulden! 't Was waarachtig geen kleinigheid! Hij zou ze van zijn kapietaal moeten nemen. Dat was dus elk jaar en voor altijd weer twee honderd gulden minder. Opleggen.... daar was natuurlik geen denken aan. Verdienen?.... Ja.... wanneer? Als Willemien getrouwd was, zouden Anna en hij voor hun inwoning moeten betalen. Hij had nu reeds maar ƒ3500 over; dat werd dus ƒ3300.... vijfhonderd voor de inwoning er af maakte ƒ2800....

't Was niet veel; angst voor de toekomst maakte hem zenuwachtig,

geneigd tot overhaast boos uitvallen.

Opeens voelde hij een hevige afkeer van het gescharrel, waarin hij was verzeild.

Edoch op zijn barse uitroep had ze haar arm om zijn hals gelegd en met de punt van zijn knevel spelend, vleide zij zacht:

'Word nou nie dadelik zo heftig. Help me maar voor één keertje an vijf duizend gulde, dan zal 'k je nooit meer om ies extra's vrage. 'k Heb dat geld heus dringend nodig. Anders zou 'k d'r je ommers niet mee lastig valle. Toe, doe 't maar voor één keertje.'

't Werd hem weer onmogelik te geloven, dat er beetnemerij kon schuilen onder die bedaarde, smekende toon.

'Maar.... hoe komt 't, dat je in eens zóveel nodig hebt?'

'Vraag dat nou maar niet.'

Nogmaals stoof hij op.

'Dat vraag ik wèl! Dat vraag ik wel degelik! Denk je, dat ik zo maar 'ns vijfduizend gulde zal dokke zonder zelfs te vrage waarvoor? Waar zie je me voor aan?'

De vriendelike uitdrukking van haar gelaat versomberde; gramstorige rimpels doorlijnden de blanke huid boven de toegeknepen ogen.

'As ik je nou verzeker, dat ik 't geld dringend nodig heb? Zijn vijf lappies van duizend dan zó ontzettend veel?'

Weer ving in zijn brein het verwarrend gewoel aan der opbliksemende en wegkwijnende en weer opglanzende, weer tanende gedachten.

Waarom mag ik niet wete waarvoor ze dit geld nodig heeft? Het woord schulden is haar al 'ns ontvalle. Toen heeft ze die schulde weer ontkend. Wat ware dat dan voor schulde? De hare niet? Misschien die van 'n amant de coeur? Zijn er soms in 't geheel geen schulde?

En dandat belachelike neerzien op zulk 'n grote som! Is zij in staat met werken ook maar één gulde per dag te verdiene? - Wat is dat voor gekheid! - In armoede groot gebracht en....

En hij riep 't uit:

'Vijfduizend gulde is misschien voor jou 'n kleinigheid; voor mij is 't heel veel.... zó veel, dat ik er in de eerste vijfjaar.... en waarschijnlik nog wel langer.... niet aan hoef te denke die som per jaar te verdiene.... zelfs niet als ik werk van de morge tot den avond! Begrijp je? En als je me niet vertelle wilt, waarvoor je al dat geld nodig hebt, dan geef ik geen vijf duizend gulden en ook geen duizend en ook geen honderd! 'k Wil graag goed voor je zijn; maar me beet late nemen als 'n kwajonge.... me late plukke.... daar denk ik niet aan!'

Zacht ontzeeg haar arm zijn schouder; moedeloos mat mokte ze:

'Late we d'r dan maar nie meer over spreke.'

Deze ommekeer was allerminst geschikt om Theodoor's achterdocht te doen slinken.

'Wat betekent dat nu? Daar net had je 't geld dringend nodig en nu stap j' er met de grootste kalmte weer van af?'

'As jij 't toch niet geve wil.'

'Wat.... als ik 't niet geve wil? Wil je daarmee zegge, dat je dan probere zal 't van 'n ander te krijge?'

Een zonderlinge uitdrukking van bitterheid,

vermengd met iets, dat Theodoor niet doorgrondde, deed eventjes, haast onmerkbaar haar bovenlip trillen.

'Dat is dan mijn zaak.'

Voor Theodoor had ze evengoed terstond kunnen zeggen: natuurlik

vraag ik 't dan aan een ander. Deze uitlegging drong zich onmiddellik en onweerstaanbaar aan hem op; maar de gedachte, dat hij dus voor het dilemma werd geplaatst: betalen of dulden, dat een derde rechten verkrijgt, was hem ondragelik. Hij erkende haar recht niet om hem zo te dwingen en voelde tegelijkertijd, dat hij toch liever zou toegeven dan zijn alleenheerschappij verliezen. Maar vóór alles moest hij die geheimzinnigheid verbreken, te weten komen wat er bij haar omging.

'Heb ik je 't geld al geweigerd? Nee, hè?.... Ik vraag alleen: waarvoor heb je 't nodig? Me dunkt, dat ik dat vrage mag.... 'k Ben toch je kassier niet.'

'Hè, wat ben je vervelend!'

Met deze wrevelige uitroep veerde zij van de kanapee omhoog, ging naar haar bloemen en berook de rozen een voor een. Theodoor bleef zitten.

Een wijle sprak geen van beiden een woord.

Toen herhaalde hij, scherp elke lettergreep betonend:

'Ik verlang te wete, waarvoor je dit geld nodig hebt.'

Nu keerde zij zich om en hij zag, dat een minachtende plooi haar bevende mondhoeken neertrok, terwijl een diepe vore opstond tussen haar wijder openkringende,donkerende ogen.

'Goed! Je zal 't wete. Waarom wil je me late voele, dat ik van je afhang?.... Vin je dat zó aardig?'

'En Jansen dan? Die is er immers ook nog?'

Een schouderophaling ging vooraf; toen volgde trots:

'Ik neem geen geld an voor niks.'

De kalme verzekering stelde hem gerust; geen ogenblik twijfelde hij er aan, dat zij waarheid sprak.

'Zeg dan ook niet zo aanstellerig: dat is mijn zaak. Wat kan ik daar anders uit afleije dan dat je 't geld aan 'n ander gaat vrage, als ik 't niet geef?'

Maar weer bracht zij hem gans en al van de wijs.

'Zo is 't ook! As jij 't niet geeft, mot 'n ander 't geve. Daar gaat niks van af. D'r zijn nog meer mannen op de wereld en 't geld mot er weze.'

Reeds lag een scherp antwoord op zijn lippen, toen zij voortging.

'As je 't nou presies wete wil.... en as je 't nou nie zelf begrijpe kan of niet verkiest te begrijpe.... nou.... dan had ik 't geld liever van jou en van jou alleen. Zie je.... da 's de zaak.... Ben je nou tevreje? Vin je me nou onderdanig genog?.... Maar jij valt me tege,

hoor! Jij valt me bitter tege.... Ik had gedocht, dat jij me nou 's zou helpe, omdat je 'n beetje genegenheid voor me hadt.... o, niet veel.... 'n ziertje maar. Daar was ik al mee in me schik. Maar, och.... je ben.... je ben al net as de rest en....'

Plotseling zich zelf in de rede vallend trok zij weer nijdig de schouders op.

'Ik most ook zo dwaas nie zijn.'

Was dat een bekentenis?

Het klonk wel zo.... Ja zeker!.... Theodoor kon er eigenlik niet aan twijfelen. Een beetje genegenheid.... daar was ik al mee in mijn schik.

Dat had ze ook gezegd... heel duidelik gezegd.

En eensklaps was 't hem, of een schitterend-wit, jubelend-blij, koesterend-warm licht optintelde uit de diepste diepte van zijn gemoed, omhoog stralend al zijn gedachten doorgloeide, naar buiten golvend de meubels in de kamer, zijn leven t'huis, onder de mensen, op de Witte, heel zijn toekomst vol werk, vol aanzien, vol eer omtoverde met vrolike glans!

Ze had 't gezegd; ze had 't gezegd; ze had 't gezegd!

Hij ging opspringen, haar in zijn armen sluiten, haar zoenen, haar.... Doch waarom stond ze daar nu zo ver van hem af.... zo koel.... zo roerloos.... zo vreemd?.... Waarom rook ze weer aan die bloemen?

Jij valt me tege, hoor; jij valt me bitter tege....

Ook die woorden doorklonken weer zijn hoofd en weg grauwde over zijn zieleleven het zonnige, juichende, koesterende licht. Loodzware lamheid lijmdehem vast op zijn plaats, vol verbittering om haar onverdiend vernederend miskennen, vol schaamte om zijn blijven-beneden-de-mooi-gefanta-zeerde-rol.

Zou hij het goede ogenblik nu juist verspeeld hebben.... hij, met zijn takt?

't Scheen waarachtig zo te zijn. Hoe stom!

En wat dan?

Hij voelde zich zijn stuur kwijt en toen hij eindelik weer in staat was iets te stamelen van:

'Ik vat niet.... Niet verkieze te begrijpe.... Wat bedoel je toch?.... Wat verkies ik niet?... Waarom....?'

.... overschreeuwde zij hem met boos geronde lippen:

'Maak maar geen praatjes! As je nou alles mot wete.... alles.... alles.... luister dan. 'k Zal 't je vertelle, hoor.... 'k Zal 't je biechte. Alles zal 'k biechte.... net as an 'n priester... an 'n priester, die je absolusie geeft van je zonde!'

En een schamper lachje uitschetterend vertelde zij hem nu van haar oude vader, die niets meer verdienen kon en aan wie zij een vast maandgeld schonk, van haar doodarme zuster, voor wie zij een zaakje had aangekocht, dat in een faljiesement was ondergegaan, van de Jood,

die geen uitstel meer wilde geven en dreigde met beslag op haar boel. 't Was de naakte feiten-opsomming van iemand, die tegen wil en dank de ellende van de haren bloot moet leggen voor een koude, onbescheiden blik, het dorre relaas van een machteloos-zich-weren tegen de rampen van armoede en domheid en ouderdom en ziekte, van een wanhopend-worstelen voor de bevrediging van knagende behoeften en voor het geloof in de bereikbaarheid van een immer-deinzend geluk.

Heen en weer drentelend tussen schoorsteen en deur was Tonia stug-langzaam sprekend begonnen, voor de spiegel staande en gedachteloos haar beeltenis bestarend had ze vlugger haar verhaal voortgezet en op de zijleuning van een stoel gezeten besloot zij met wrevelige woordschokken, wrokkend over de dwarsheid, die haar dit alles ontdwong.

'Daar.... nou weet je 't.... nou weet je alles.... Heb ik genog gebiecht? Zijn me zonde me vergeve?.... En wat zal je nou doen?'

Het verhaal was zo simpel-vrij geweest van elk gevoelvol-klinkende of sterk-kleurende uitdrukking, dat Theodoor onmogelik aan de volkomen juistheid er van twijfelen kon. Hij dacht: wat zijn zulke mensen toch dom en tegelijkertijd moest hij denken: zou er veel anders en beter zijn, als ze niet dom waren? Hij vond al die ellende naar, erg naar; maar meer nog hinderde en ergerde 't hem, dat Tonia en door Tonia hij zelf, zich met al die beroerde dingen moesten bemoeien.

Dat hij in zijn eigen belang haar niet in de nood mocht laten zitten, was duidelik. Maar.... als hij er met vijf duizend nu eens niet af was.... als ze voortging schulden te maken... als hij dan toch eindigen moest met haar los telaten.... als hij zijn geld dus in het water smeet....? Was 't niet verstandiger van de gelegenheid partij te trekken en op staande voet....?

Maar nu hoorde hij weer haar woorden:

Ik had gedocht, dat je 'n beetje genegenheid voor me voelde.... 'n ziertje maar.... daar was ik al mee in me schik.

Tot geen besluit zwangerde zijn zwalkend denken.

Ondertussen was zij opgestaan, weggedwaald, genaderd en nu hurkte ze naast hem neer op de grond. Liefkozend gleden haar vingers over zijn hand en van de fijne lippen, die heen en weer wrijvend, elkander schenen te kussen, suisde 't hem vleiend-vriendelik tegen:

'Wat zal je nou doen?'

Een ogenblik voelde hij een haast onweerstaanbare lust om haar mooie hoofd tussen zijn handen te vatten, haar te zoenen op de lieve ogen, te zoenen op de teer-roze wangen, te zoenen op de bekoorlike mond en dan uit te roepen:

Alles, alles! Maar zeg nu ook, dat je van mij houdt. Zeg 't! Toe, zeg 't!

Doch op eens dacht hij aan dat half-jaarliks abonnement in de opera en viel 't hem in, dat zij haar schulden niet gedetaljeerd had.

'Ik moet eerst nauwkeurig wete hoe de stand van zake is.'

'Maar je weet alles!'

'Volstrekt niet. Hoeveel geef je per maand aan je vader?'

'Bemoei je daar nou maar nie mee. Dat zal 'k wel van me maandgeld betale.'

'Zo spreek je van daag; maar als je niet toekomt met je drie duizend gulde, dan maak je weer nieuwe beren en....'

'Nee, nee, nee; ik zal geen nieuwe bere make.'

'Weet je dan hoeveel je nodig hebt voor je huishouwe, hoeveel voor je belastingen, hoeveel voor je klere, hoeveel....?'

'Och, wat zal 'k gaan rekene? Ik kan 't niet en van me zelf bezit ik ommers toch geen sent!'

'Weet je dan in 't geheel niet wat je uitgeeft?'

'Wel nee.'

Voor iemand, wie - als Theodoor - de behoefte aan een zorgvuldig afpassen van inkomsten en uitgaven in het bloed zat, had Tonia moeilik een ontzettender uiting kunnen verzinnen. Schoon niet gierig was hem de zekerheid van ruimschoots rond te komen onontbeerlik, om zich in het leven

gerust en behagelik te kunnen gevoelen. Een bestaan van de hand in de tand leek hem even ondragelik vreugdeloos en martelend door aanhoudende angst als het leven van een ongeneselike zieke. En al kon Tonia hem niet rechtstreeks in het hare betrekken, wat zou hij moeten beginnen, wanneer ze in haar zorgeloosheid plotseling bleek op nieuw haar maandgeld geregeld te hebben verteerd, voor onvoorziene uitgaven op nieuw te hebben geleend en wederom te worden bedreigd door die vervloekte helper.... de Jood? Zou hij dan toch moeten dulden, dat een ander....?

Neen,hij bedankte er voor ten slotte volkomen dupe te worden van zoveel onverstand, zoveel lichtzinnigheid, zulk een overmacht van al, wat hem verderfelik leek.

'Ik geef je geen sent, als je niet begint met orde te stellen op je zake. Iedereen moet de tering naar de nering zette; ik net eve goed als jij en de grootste Amerikaanse millionair net zo goed als ik.'

'Goed, goed! Ik zal orde stellen op me zake.'

'En als je dan inziet met drie duizend gulde per jaar niet toe te kome?'

'Ik zal toekomme.'

De belofte leek hem te mooi; hij vertrouwde ze niet.

'Vertel me dan eerst, waar die vijf duizend gulde voor moete diene. Gaat die hele som naar de Jood?'

Hoe bedaard Tonia's woorden hadden geklonken, Theodoor had er toch de opkrieuwende toorn in gespeurd, die zij met een trillende spanning

van haar hele wilskracht neerhield. Maar hij dacht, dat ze alleen om het geld zich zo bedwong en besefte niet, dat ze nog altijd zich over hem ergerde en juist die ergernis trachtte te smoren. Nu echter barstte de samengeperste drift haar keel uit en opspringend heibeide ze als in een uithijging van haat.

'Hè! Wat ben jij vervloekt vragerig! Wat ben je eeuwig vervelend!'

Deze woede kwam Theodoor al heel verdacht voor en zijn verdenken maakte hem kalm oplettend.

'O.... ik heb dus maar te betale, hè?.... Op de eerste aanvraag te betale.... En waaraan het geld wordt besteed, da's jou zaak.... alleen jou zaak. Dankie voor de eer. Ik wil je helpe; maar jou, zie je.... jou en voor goed. M'n geld weggooien aan Jode, aan je famielie, misschien wel aan....'

Ze liet hem niet uitspreken en haar hoofd tot hem neerbuigend, haar lippen rondend krijste zij hem in 't gezicht:

'Hou je geld! Ga d'r op zitte! Neem 't mee in je kist!'

Nog bleef hij kalm.

'Maak je niet zo nijdig. Dat leidt tot niemen

dal. Het ongelijk is aan jou kant. Jij hadt je zuster in geen zaak moete zette, waarvan je wete kon, dat ze geen verstand heeft. Jij hadt nooit met 'n Jood moeten aanlegge, die woekerwinst neemt en die je niet afbetale kan. Jij....'

Schetterend viel zij hem weer in de rede:

'Ach! Wat praat jij toch.... jij, die altoos in rijkdom heb geleefd! Weet jij wat 't zegge wil geen sent meer in huis te hebbe, zoas me zuster en dan je kind om ete te hore huile? As je daaran toe ben, probeer je alles. Alles! Dan zou je stele! En as dan 'n Jood je tien persent vraagt, dank ie nog de hemel, dat iemand je 't geld wil geve. Hadjij 't me geleend, as ik d'r om gekomme was? Nee, hè?'

De redenering maakte hem weer zenuwachtig. 't Was immers onmogelik, dat iemand te goeder trouw zich inbeeldde niet zulke beweringen gelijk te hebben!

'Heb je haar dan nu gered? Is z' er nu boven op? Had je je duite niet verstandiger kunne gebruike?.... Hè?.... Ik zeg je nog eens; helpe wil ik.... jou, zie je.... je zuster gaat me niet aan.... maar ik verkies te wete waar m'n geld blijft en ik wil waarborge hebbe, dat je 't voortaan niet meer zo domweg in 'n put gooit! Zeg me nu eerst hoeveel de Jood hebbe moet.'

Opgewonden mokkend liep Tonia een paar maal op en neer, keek in de spiegel, klapte de piano

open, sloeg 'm weer dicht, zette 'm nogmaals open en Theodoor moest zijn vraag herhalen, eer ze afbijtend hem toe duwde:

'Vier duizend vijfhonderd.'

'Waarom vraag je mij dan vijf duizend?'

'Omdat ik d'r nog drie honderd an me zuster mot geve.... voor 'n schuld.... an d'r huisbaas.'

'Maakt vier duizend acht honderd. Rest dus nog twee honderd gulde, die onverantwoord zijn. Waarvoor had je die bestemd?'

Een korte stilte en 't plofte uit haar mond:

'Voor me zelf.... voor enige rekeninge, die 'k nog te betale heb. Daar!'

't Was Theodoor, of hij met deze twee-honderd gulden Tonia plotseling geheel in zijn macht kreeg. De vier-duizend-vijf-honderd aan de Jood, de drie-honderd aan de doodarme zuster.... die sommen moesten betaald worden. Gebeurde 't niet door hem, dan zou 't door een ander geschieden en God wist wat daar het gevolg van kon zijn. Doch met de laatste twee-honderd was 't heel anders gesteld. Die kon hij zonder enig gevaar weigeren; daarmee zou hij haar eens een ferme les geven.

'Aha!.... Voor je zelf. Dus neem jij 'n half abonnement in de opera, als je twee-honderd gulde te kort komt! Van zulke maniere ben 'k niet gediend! Als 't je ernst is voortaan zuinig te

zijn, dan begin je nu maar 'ns met deze twee-honderd op je maandgeld te bespare. Jij zegt met drie-duizend toe te kunne.... laat 't dus blijke! Of je rekent of niet: da 's jou zaak; maar van slinkse manieren om me nu en dan 'ns 'n paar honderd extra af te troggele moet 'k niets hebbe. Meer dan drie duizend per jaar geef 'k niet, kan 'k niet geve.'

Onder zijn laatste woorden was Tonia met wilde stoten in het vuur gaan poken. Tans klepte zij de kolenbak open, duwde er de schop in, die schor schuurde over de scherpe kooks, schudde de zwarte stukken uit over de gloeiende massa in dehaard en drukte kletterend de klep over het knetterende vuur. 't Was, of ze opzettelik zoveel gedruis maakte om zijn woorden te overklinken. Daarna klopte ze even de handen tegen elkaar, ging weer aan de piano zitten en sloeg de Faustwals aan.

Theodoor liet haar begaan. Hij wilde zich flink tonen, kalm-flink. Zij had geld nodig; ze zou dus wel tot hem komen en weer lief zijn als gewoonlik.

Ze kwam echter niet.

Een lange poos tokkelde ze door, ging daarna de kamer uit, bleef een tijdje weg, keerde terug en nam zonder iets te zeggen wederom voor de piano plaats.

Toen sprong hij op, greep zijn jas en trok'm aan.

Maar nu keerde zij zich om en vroeg voor de derde keer, stugger, met stekende blik en boos geronde lippen:

'Wat zal je doen?'

Niets, wilde hij zeggen, ten zij jij me uitdrukkelik belooft voortaan zuinig, openhartig en eerlik te zullen zijn.

Hij zou tonen sterk en verstandig te kunnen wezen, al moest hij dan ook

heengaan voor altijd.

Voor altijd?

Hij dacht 't door en zag zich op eens in de kille, duistere straat, kijkend naar de naschijnende lichtstreep van haar warme, kleurige kamer.... heen voor altijd!.... Zag zich t'huis, in zijn schemerend zakenleven met het martelend viezioen van haar heerlik ievoor-blanke lijf in een glanzing van licht uitgestrekt op het dof witte bed.... heen voor altijd!.... Zag zich in het bos, als zij liefelikheid-uitstralend voorbijging.... onverschillig.... van een ander.... heen voor altijd!

En bij dit denken: van een ander.... heen voor altijd.... wolkten zijn redeneringen weg, verweekte zijn kracht.

Zachter herhaalde zij nog eens:

'Nou.... wat zal je doen?'

Zacht hoorde zij 't klinken van zijn lippen:

"k Zal je 't geld geve; 'k zal papiere verkope.'

Met een schreeuw van blijdschap sprong ze op.

'Vijf duizend?'

'Nee; vier duizend acht honderd.'

Slap vielen de armen neer, die zij al opgeheven had naar zijn hals.

En voor 't laatst wankelde zijn besluit. Toch nog ondankbaar?

Scherp viel hij uit:

'Ben je daar nou mee tevreje of niet?'

Ze haalde de schouders op.

'Ik mot ommers wel tevreje zijn met wat je me geeft.'

Gerustgesteld en voldaan over zijn flinkheid gaf hij haar een kus boven de ogen; roerloos en zwijgend liet zij hem begaan.

'Toen zei hij nog:

'Tot morge.'

.... en ging heen.

Maar in de lege, koude straat kreeg hij berouw.... berouw over zijn afpingelen van zo'n armzalige paar-honderd pop.

VI.

Niet geheel te vergeefs had Theodoor viezietes gemaakt, dienees bijgewoond, diensten aangeboden, kompliementeuze frazes ten beste gegeven, vleiend om voorspraak gebedeld, glimlachend en behoedzaam sprekend, uithorend en tastend zijn weg trachten te banen. Zijn voorkomendheid werd erkend, zijn bescheidenheid geprezen, zijn werkzaamheid geroemd. Wie hem nog niet kende, had allicht vanhem horen gewagen als van een geschikt jongmens, en werd er gevraagd: wie zal dit doen of wie zal dat zijn, dan noemde zo iemand bij voorkeur het geschikte, hem onbekende jongemens, daarmede tegelijk bewijzend, dat hij zelf genoeg relasies bezat om af te weten van personen, die hij nog nooit had gesproken en dat 't hem zekerlik niet te doen was om een vriendje of famielielid voort te helpen.

Kreeg Theodoor op deze wijze niet altijd aangenaam en dankbaar werk te verrichten, hij vergrote

er toch zijn kring door van personen, die hem moesten loven en bij voorkomende gelegenheden onwillekeurig aan hem denken. En nooit verzuimde hij dan t'huis onder het eten met een bedenkelik gezicht mee te delen, dat ze hem weer hierin hadden gehaald of daarvoor hadden gepolst, terwijl hij 't werkelik al druk genoeg had. Hij wist wel, dat zijn moeder - al zeide zij 't niet - blij en trots was haar zoon zo gezocht, zo aangehaald te zien en 't was hem niet onaangenaam, bij het uitblijven

van betalende kliënten, zijn zusters een beetje te kunnen impressioneren met het toenemen van zijn baantjes. Zorgvuldig verzweeg hij echter, dat het baantje voorlopig 't meest door hem begeerd, nog altijd onbereikbaar voor hem bleef. Op de Griffie van de Rechtbank werd hij niet aangesteld. Hij meende wel zeker te weten, dat de reden alleen bestond in een persoonlike antipatie van de griffier, die hij bij nadere kennismaking wel zou weten te doen verdwijnen; maar hoe 't zij, de aanstelling bleef uit en nu en dan kwam het vermoeden in hem op: zou 't ook wezen om Tonia.

Ondertussen gebeurde 't, dat hij gedurende drie, vier dagen Tonia niet zag. Veel tijd kostte hem het vergaderen en het schrijfwerk voor al de besturen, waarin hij zitting had. Hij hield er van zijn werk goed te doen. Met dieneren en viezietes-maken ging ook menig uurtje heen. Op de Recht

bank moest hij steeds met de rol en allerlei comparities veel meer tijd zoekbrengen, dan hij gerekend had. Hoe geneigd ook zijn minste werkzaamheden zwaarwichtig op te vatten, hij was toch te helder van hoofd, te levendig van geest en tevens te stipt van plichtsbetrachting, om zich niet te ergeren over te-laat-komen, over langzaamheid, over muggenzifterij, die scherpzinnigheid wil schijnen. En nu was bij dit alles nog gekomen het maken, leren en repeteren van het toneelstukje, dat Dora hem drie maal had laten omwerken, telkens zeggend:

'U kunt 't veel beter, als u maar wilt.'

't Was, of de dagen tot uren ineenkrompen, of de uren zandkorrels waren, die wegglipten onder zijn greep.

Toch vergat hij Tonia niet; zij waszelfs geen ogenblik uit zijn gedachten en menige dag, als hij 's morgens zich vast had voorgenomen haar niet te bezoeken, snelde hij tegen de avond toch naar de Nieuwe-Havenstraat, nu eens alleen om een paar maal met argwanend hartkloppen langs haar woning op en neer te lopen, eventjes glurend in haar hel verlichte gang, eventjes toevend tegenover haar gesloten deur, dan weer om onverwachts met een handvol bloemen bij haar binnen te vallen, rond te kijken in haar eetkamer beneden, in haar suite boven, een paar zoenen te drukken op het bekoorlike mondje en dan weer gerustgesteld weg te ijlen, uitroepend: 'Tot morge, snoes. Zal je dan eindelik 'ns zegge, dat je van me houdt?'

Nooit antwoordde ze meer: Dag Nel, slaap wel; maar de verlangde bekentenis bleef eveneens uit. Wel perste zij haar lippen soms met ongewone heftigheid op de zijne, wel aaide zij hem vaak over het voorhoofd met fluwelig genietende aanraking; werd zijn vraag echter herhaald, hield hij flemend, vleiende woordjes fluisterend, om een antwoord aan, dan begon zij over wat anders te spreken, wendde zich koel af, of gromde wenkbrauw-fronsend:

'Zeur niet, hè.'

Na zulk een terugwijzen, dat hij altoos voelde als een grievende vernedering, werd hij t'huis weer meer gehinderd door Rijsenheim en Willemiens gevrij.

Gelukkig zag hij die twee tegenwoordig zeldzamer samen, ofschoon Rijsenheim drukker overkwam. Zij hadden ook zo veel boodschappen, zo veel viezietes samen te doen; ze moesten zo dikwels samen uit eten in en buiten de stad. Ja, een hele week bleef Willemien met haar mama in Goor voor de inrichting van haar woning en in die week gaf Theodoor tweemaal voor op de Witte te moeten eten, terwijl hij in werkelikheid bij Tonia at.

Ook deze beide keren van langduriger samenzijn wijzigde zich hun verhouding niet. Tonia was vriendelik, aardig, lief, zorgde voor schotels naar zijn smaak, drong hem haar duurste wijnen op, werd soms aanhalig, haast teder; maar zodra hij gewisheid zocht te krijgen, dat dit alles meer beduidde dan het

gedwongen-ophouden-van-een-noodzakelike-schijn, trok zij weer terug in haar ondoordringbare leukheid, ontsnapte zij aan elke vraag door het te-berde-brengen-van-allerlei-onverschillige-onderwerpen en weerde zij iedere toenadering beslist af.

Heengaande voelde hij dan berouw over de weggegooide vier-duizend-acht-honderd gulden en dacht hij met zelfvoldoening:

Ferm van me, dat ik zo bedaard gezegd heb: morge en overmorge zie je me niet.

- Ik moet m'n vrijheid behouwe.... d'r geen chaîne van make. Wil zij me meer zien.... laat ze dan beginne met liever te weze.

Maar de volgende avond kostte 't hem toch moeite niet eventjes naar de Nieuwe-Havenstraat te gaan.

Intussen had hij over Japie en Willemien nog eens ernstig met zijn moeder gesproken.

Hoe druk die twee elkander ookzoenden, de onaangename botsingen namen gestadig toe. Zolang Rijsenheim op alles ja en amen zei, hield Willie aan met liefkozen en lachte zij teerhartig om zijn stotteren als een jonge moeder om de onbeholpenheidjes van haar kind; maar kreeg ze niet

dadelik en volkomen haar zin, dan begon ze te pruilen, zeide ze hatelikheden en liet ze zich door de grootste inschikkelikheid van haar aanstaande niet tot rede brengen.

'Ik zeg u, moeder' oreerde Theodoor op een avond na het dessert, toen zijn zusters de eetkamer al hadden verlaten 'dat die twee mense niet voor mekaar passe.'

Wanneer een hinderlik onderwerp te berde werd gebracht, maakte mevrouw van Onderwaarden altoos zo gauw mogelik op gemelike toon een einde aan het gesprek.

'Ik zou niet wete waarom. Omdat ze nou.... Wat weet jij daarvan?'

'Maar, mijn hemel, ziet u dan zelf niet in, dat....'

'Ach, kom, zo'n onnozel kibbelpartijtje!'

Theodoor ergerde zich; zijn moeder wist toch wel beter.

'Onnozel? Nu.... ik zal Japie 'ns vragen, of t-ie nog altijd evenveel van Willie houdt als....'

De laatste vouw leggend in haar servet viel mevrouw van Onderwaarden scherp uit:

'Theo.... dat doe je niet! Ik verzoek je vrindelik dat te late en je met Willie's zake niet te bemoeie!'

'Moet ik 't dan maar lijdelik aanzien, dat die twee samen ongelukkig worde? Ik ben toch d'r broer!'

Mevrouw van Onderwaarden stond op, schoof haar stoel tegen de tafel en maakte zich gereed heen te gaan.

'Juist; je bent d'r broer.... en daarom.... net daarom most je bedenke, dat Willie al 'ns geangaazjeerd is geweest. Raakt 't weer af, dan.... dan begrijp je d'r alles van.... dan trouwt ze nooit.'

Theodoor zwichtte en zweeg. De tegenwerping stuitte hem wel; maar toch niet genoeg om zijn vrees voor de praktiese waarheid er van te overwinnen. Welke schandvlek er in de ogen van een verstandig man op Willie zou kunnen rusten als tweemaal een verloving tot geen huwelik geleid had - zonder dat iemand iets feiteliks ten nadele van haar noemen kon - werd hem niet helder; maar de opvatting scheen te bestaan en dat was voor hem genoeg om ze te duchten. Wel moest hij onwillekeurig denken aan de woorden van zijn moeder: je moet kiezen met je verstand en hoorde hij daarbij de vraag in zich: vindt dit verstand dan nu voor Willie elke man beter dan geen man. Maar, dat een meisje ten slotte trouwen moet - als 't kan goed en met liefde, anders maar minder goed en met zelfopoffering - stond ook bij hem onberedeneerd vast. Zelfs de mogelikheid van Rijsenheim de ogen te hebben geopend, wilde hij zich bij nader indenken niet kunnen verwijten.En altoos te veel met zich zelf bezig om lang bij de omstandigheden van zijn zus

ters te kunnen verwijlen, berustte hij spoedig genoeg, terwijl al, wat er in zijn geest was omgegaan, taande en verdween, zonder dat er voor zijn ervaring één gevolgtrekking uit achterbleef.

Toen met de repetiesies van het toneelstukje een begin was gemaakt, had Dora aangeboden haar broer uit te nodigen zich te belasten met het soeffleren. Naast Anna, Dora en Theodoor traden nog een dokter en een luitenant op. Richard had zich bereid verklaard en op een

Zondag-middag kwam Dora haar broer aan Mevrouw van Onderwaarden voorstellen.

De indruk door Jonkheer van Ouderhoorn bij zijn binnentreden te weeg gebracht, was geen aangename; maar wel in zo verre een tamelik krachtige als iedereen er stil door scheen geworden.

Met zijn altijd neerkijkende, half gesloten grijze ogen, zijn gebogen neus en zijn gewild-minzaam, flauw-glimlachend opkrullende bovenlip in het assig bleke gezicht had hij iets uit-de-hoogte's, dat imponeerde. Zijn lange geklede jas, brede, ovaal toegebogen mansjetten en hoog opstaand boord, waarvan kleur en lijnen naar de laatste mode waren, versterkten dit effekt en zijn langzame, neuzige, gemaakt vriendelike, neerbuigende spreektoon was er uitstekend mede in harmonie. Hij had een grote gemakkelikheid van manieren, de gemakkelikheid van iemand, die terecht of ten onrechte meent, dat zijn optreden toonaangevend is.

Verbaasd over de verschijning in hun huiselik samenzijn van zulk een aristokratiese persoonlikheid, wiens verleden en wiens heden hun zo goed als onbekend waren, brachten de meisjes en Theodoor niet veel meer te voorschijn dan banale beleefdheidsfrazen. Theodoors klaargemaakte mooie zin over van Ouderhoorns hulpvaardigheid en zijn eigen erkentelikheid avorteerde tot een paar uitgehakkelde brokstukken van dankbetuiging, die beloond werden met het lachje van een vorst voor de mislukte redevoering van een dorpsburgemeester en toen Theodoor kleurend, in een langdurig stilzwijgen zijn zelfbeheersing trachtte te herwinnen, ergerde 't hem, dat hij zijn gelaatstrekken niet tot een hooghartig stroef-kijken verstrakken kon. Niet minder hinderde 't hem, dat hij verder zo weinig te beweren had en op van Ouderhoorns eerste praatjes over angaazjementen, sterfgevallen en andere nieuwtjes in de hoge wereld, zich voortdurend beperken moest tot een: o, ja.... hé.... of iets dergeliks. Gelukkig wist mevrouw van Onderwaarden, door het noemen van enige adellike namen uit haar jeugd, te tonen, dat zij in van Ouderhoorns kringen geen vreemdelinge was en kon Theodoor ten slotte toch ook nog bekendheid met eerste famielies aan den dag leggen door

eens uit te roepen: 'juist, de opperjagermeester' of 'u meent zeker de zoon van de gewezen grootmeesteres.'

Toen van Ouderhoorn het gesprek echter op zijn eigen

omstandigheden had gebracht, moesten allen - zelfs Dora, die haar broer anders nog wel eensmet een guitige opmerking in de rede viel - zich tot aandachtig toeluisteren bepalen.

Hij sprak als man van veel ondervinding, die het ganse wereld-gedoe overziet en aan iedereen weet aan te wijzen, waarin hij te kort geschoten is, welke rol hem zou passen.

't Was zo jammer - vond hij - dat Nederland geen mannen van initiatief en ondernemingsgeest meer bezat. Anders hadden juist wij tegenwoordig in Azië zulk een belangrijke rol kunnen spelen, want geen ander volk bezat onze gemakkelikheid om vreemde talen te leren en onze geschiktheid om met oosterse volken om te gaan. Iedereen kende het gele gevaar. Welnu.... dit gele gevaar zou.... als wij 't maar tijdig hadden ingezien.... op dit ogenblik een geweldige macht in onze handen zijn, terwijl die macht tans, gelijk de vlinder van een goochelaar, vrij nutteloos heen en weer zweeft tussen de waaiers van Engelse, Russiese, Duitse en Franse akrobaten.

En op z'n geknepen neuzige toon, schoolmeesterachtig duidelik alle letters latende horen, Haags aristokraties in open lettergrepen de o uitsprekend

als ò, de a en de dubbele a als è, zeer beslist, maar zonder enige verheffing, voer hij voort:

'Ja, de meeste politici zijn goochelaars.... echte paljassen. Onze polietiek is altijd kortzichtig geweest.... ja.... de polietiek van een klein beunhaasje, dat liever van daag 'n onbeduidend voordeeltje realiezeert dan maatregelen neemt om morgen een grote slag te kunnen slaan.... Ja.... 'n Merkwaardig land, dat China.... ja.... meer dan vier honderd millioen bewoners.... In de laatste twaalf jaar is de handel er vooruitgegaan met ruim drie honderd een en vijftig millioen gulden. Dat is kolossaal.... Ja.... Het volk is eigenlik zeer beschaafd.... aristokraties. Wijsbegeerte en kunst staan er zeer hoog, maar de wetenschap is ongelukkigerwijs achtergebleven. De stoom en de elektriesieteit doen er de troon wankelen.... Ja.... Wij konden er nog veel invloed oefenen. De Chinezen zouden ons vertrouwen. Als we er maar geschikte mannen heen zonden. We hebben er wel niet veel; maar er zijn er toch. Men zoekt ze niet op; dat is de fout. Ja.... Over 't geheel zijn wij te vadsig, vooral onze aristokrasie. De Nederlandse adel moest zich meer toeleggen op de handel.... op reizen.... Ja.... Reizen verruimt de blik. Ik

heb zelf veel gereisd.... heel veel.... Ja....'

En zo sprak hij meer dan twintig mienuten door, zeurig drenzend als iemand, die 't treurig vindt, dat hij zo dikwels hetzelfde moet vertellen en zo zelden begrepen wordt.

Toen hij eindelik met vriendelik-neerbuigende glimlachjes, slap-neerdalende handdrukjes en automaties-neervallende hoofdknikjes van iedereen afscheid had genomen en met Dora heen was gegaan, leken broeder en zusters eensklaps stoute kinderen in het schoollokaal achtergebleven na meesters vertrek. Ze sprongen van hun stoelen, dansten rond,trokken gezichten en lachten luid op, tot eindelik Anna uitriep:

'Hè, wat 'n vent! 'k Heb toch wel gelijk gehad, toen 'k zei, dat Dora niet vrij was van anstellerij. Z' is me mee gevalle.... goed, dat wil ik wel bekenne; maar anstellerij zit in de famielie. Dat zie je.'

Mevrouw van Onderwaarden deed niet mee.

'Ben je weer dadelik met je oordeel klaar? Op mij heeft dat jonge mens volstrekt geen slechte indruk gemaakt. Hij is beleefd.... hij heeft nette maniere.... 'k geloof, dat ie heel knap is. Hij zal zeker.... zeker 'n mooie carrière make.'

Maar nu bemoeide Theodoor er zich mee. 't Was hem, of die van Ouderhoorn aan zijn prestige van enige man in huis een knak had gegeven. Minder dan ooit begreep hij op dit ogenblik hoe 't kwam, dat hij zo ootmoedig beleefd was geweest en zo weinig in het midden had weten te brengen. Hij voelde zich gekrenkt zonder te weten waardoor

en een machtige behoefte om op zijn beurt die andere eens te deuken en te schaden in de ogen van zijn moeder dreef hem de woorden uit de keel.

'Zeker.... zeker....? Die zekerheid zie ik nog niet in. Ik zal wel 'ns informasies neme. 'k Geef graag toe, dat je 'n mens niet beoordele kan na een enkele vieziete; maar dat die van Ouderhoorn 'n aansteller is.... nu.... dat stopt hij waarachtig niet onder stoelen of banke! Wat 'n nummer!'

'Dat dunkt m' ook,' viel Willemien hem bij.

'En dan die wijsheid over onze polietiek en onze handelslui.... 'k wou 'm niet tegenspreke; maar ik verzeker u, dat daar heel wat tegen in te brenge zou zijn.'

"t Is 'n kwiebus!' verklaarde Anna.

Mevrouw van Onderwaarden gaf niets toe.

"t Is mogelik, dat jelui gelijk hebt. Jelui bent jong.... ik ben oud.... en tegenwoordig.... maar we zulle zien.... de toekomst.... en.... en in alle geval verlang ik, dat in mijn huis de broer van Dora vrindelik ontvange wordt en.... en beleefd behandeld.'

Drie dagen later galmde Theodoor bij het aantafel-gaan:

'Nu weet ik alles van onze vrind van Ouderhoorn af!'

Op een wenk van zijn moeder wachtte hij tot de meid verdwenen was, om te vertellen:

'Ten eerste is-t-ie van de akademie gesjeesd.'

Mevrouw van Onderwaarden trok ongelovig haar wenkbrauwen op; Anna riep:

"t Verwondert me niemendal.'

'Toen is-t-ie naar de Oost gegaan, waar hij van de een of andere sultan een concessie heeft wete te krijge.... ik geloof om mijne te ontginne. Maar die concessie heeft ie nog. Geen mens heeft er ooit 'n sent voor wille geve.'

'Dan zal die ook wel nies waard zijn,' zei Anna.

'Daarna is-t-ie ambtenaar geworden aan Kolonië; dat wilzegge: 'n aanstelling heeft ie nooit gekrege. Meneer is d'r maar gaan zitte. Ja wel. Berrevoets schijnt dat oogluikend te hebbe toegelate en toen d'r 'n nieuwe mienister kwam.... is Berrevoets niet opgevolgd door de Naet....

toen heeft van Ouderhoorn kalm gezegd: ontslaan kan u me niet; ik verzoek u dus beleefd mijn poziesie te regulere.'

Dat was mevrouw van Onderwaarden te kras.

'Ach, kom, Theo, da's ommers nie waar. 'n.... 'n.... 'n Minister kan toch wel 'n ambtenaar ontslaan, as-t-ie.... as-t-ie dat wil.... z'n mindere.'

Theodoor zegevierde.

'Wel nee, mama, wel nee! Geloof nu maar presies wat ik u zeg. Mijn bronne zijn veel te goed. En weet u, hoe meneer van Ouderhoorn eindelik konsul geworden is zonder ooit 'n exame

te hebbe gedaan of iets van z'n vak te hebbe geleerd?'

'Nou?' vroegen de beide meisjes nieuwsgierig.

'Hans komt door z'n domheid voort. Eerst heeft ie 'n paar brosjures geschreve.... niets anders dan compilatie-werk.... daarna heeft ie enige vreemde ridderordes wete te krijge door rapporte te make, waarvoor ie aan 't mienisterie de gegevens maar voor 't grijpe had. En toen d'r nu in Azië 'n konsulaat ope kwam, waar niemand heen wou om 't ellendige kliemaat, heeft ie zich heldhaftig aangeboje. Vindt u in dit alles nu 'n reden om zo'n air aan te nemen en zo'n pedante smoel te trekke?'

'Theo, je bent hier niet op de sosieteit. Van Ouderhoorn waagde toch z'n leven en.... en hij zal nog wel.... nog wel andere ansprake.... al.... al wete jou goed onderrichte vrinde daar nies van.'

'Zeker' viel Anna uit, 'hij is jonkheer en 'n intriegant. Iedereen weet, dat je daar beter mee vooruitkomt dan met verstand en ijver.'

Mevrouw van Onderwaarden was op dergelike uitingen niets gesteld.

'We moste Dora's broer nou maar met rust late. Ik hou d'r niet van.... van die.... van dat.... dat spreken op zo'n hoge toon.... dat schimpen op mensen en dinge waar we.... waarvan w' in elk geval veel te weinig afwete....

veel te weinig. Veroordelen is altijd gemakkelik als we maar niet an eige tekortkomminge denke.'

Theodoor zweeg, tevreden, dat hij tegenover zijn zusters toch niet blijvend voor die van Ouderhoorn had ondergedaan; maar al dooretend moest hij denken aan de uiting van een zijner vrienden:

En nu heeft hij een voet in de stijgbeugel; nu wordt hij natuurlik eerstdaags ergens Konsul-generaal.

Deze voorspelling had hij voor zich gehouden.... 't was immers de vraag of ie uit zou komen.... maar zijn nijd was er toch door geprikkeld. Hij kon 't niet uitstaan, dat zo'n kerel, die niets had geleerd, niets had uitgevoerd, misschien in twee slagen verder zou komen dan hij - Theodoor -in zijn ganse leven. En denkend aan zijn eigen hulpmiddeltjes: takt, vriendelikheid, kompliementjes-maken, hard-werken, bereidwillig-zijn, je-overal-tonen, zag hij in van Ouderhoorn iets van een Napoléon, die met minachting en omverwerping van de gebruikelike taktiek, op zijn eigen manier durft strijden en geniaal overwint.

Op de repetiesies verscheen van Ouderhoorn zeer trouw, ofschoon dikwels een half uur te laat, waarover hij zich dan bij Anna - die vaak bloe

men van hem kreeg - grijnzend verontschuldigde met een toespeling op geheimzinnige conferensies over hoogst belangrijke onderwerpen. Tot de dokter of de luitenant richtte hij hoogst zelden het woord.

Dat Richard aanvankelik onder het lezen aller-dwaasste fouten maakte, wilde Theodoor hem wel met een beleefd, gedwongen lachje vergeven, zeggende, dat zijn

- Theodoors - schrift op de akademie veel geleden had; maar toen dezelfde vergissingen twee en driemaal terugkeerden, werd de zaak hem te machtig en kon hij niet nalaten Anna kribbig toe te fluisteren:

'Hij moest nu toch eindelik wete, dat die dwaasheid daar niet staat.'

Gelukkig kwam Dora te hulp, die lachend, maar op haar eigenaardige toon van mens, die meent wat ze zegt, haar broer toevoegde:

'Richard, als je nou soefflere wilt, wees er dan ook met je bol bij en zet de Chinezen en je conferensies voor 'n uurtje aan kant.'

Al lachte iedereen met kwalig-verholen plezier, boos werd van Ouderhoorn om zulk een aanmerking nooit. Theodoor meende integendeel op te merken, dat hij er zich gestreeld door voelde, als bleek er uit welk een nietige bezigheid soeffleren was voor iemand van zijn kalieber. En Theodoors afkeer van die adellike beunhaas - zo noemde hij van Ouderhoorn stil voor zich zelf - nam hoe

langer hoe meer toe, totdat op een der laatste bijeenkomsten Dora's broer met neerliggende oogleden, op zoetsappige-vriendelike, maar toch gezaghebbende toon hem vereerde met de opmerking:

'Heel aardig, dat stukje van u. Niets modern.'

De fraze was kennelik bedoeld als een kompliement en verzachtte dus terstond Theodoors ongunstige mening; maar in zijn twijfel aangaande de juiste waarde, die er aan toekwam, vond hij 't toch plezierig, dat Dora er terstond elke waarde aan ontnam, door schertsend te zeggen:

'Doe nou maar niet Richard, of jij wat af weet van moderne kunst. Je wilt nooit 'n boek lezen en dus kan j' er ook niet over oordele.'

Van Ouderhoorn glimlachte weer genadig en neusde kalm-hoog:

'Neu.... dat is zo. Alles heeft z'n tijd en de tijd voor de kunst is voorbij.... Ja.... De Grieken.... dat waren artiesten. Toen was iedereen kunstenaar.... Ja.... Wat tegenwoordig geproduceerd wordt, is namaak.... tweede hands. Als ik 'n zoon had, die artiest wilde worden, zou ik hem aanraden: ga liever in de handel. DeDuitse keizer heeft gezegd: we leven onder 't teken van 't verkeer. Ja.... Een verstandig man, de Duitse keizer.... z'n tijd vooruit. Ik heb 'm een paar maal ontmoet.'

En weer viel Dora in:

'Bewaar dat nou maar voor strakjes en laten we 't stuk nog eens recht door neme.' Wat een dwaas suisde 't onhoorbaar over Theodoors lippen en tegelijkertijd bedacht hij, dat Anna zich hoe langer hoe minder over

van Ouderhoorn uitliet. Dat scheen de vent dan toch met zijn boeketjes bereikt te hebben en in de herinnering ergerde Theodoor zich weer eens aan de onuitstaanbare affektasie, waarmee van Ouderhoorn op Anna's vingers zijn lippen drukte, zo vaak zij, dankend voor de meegebrachte bloemen, de hand naar hem uitstak.

Intussen kwam het stukje er goed in, dank zij Dora's volhardende ijver in het aanmerkingen-maken en voordoen en tot telkens-en-telkens-weer-overdoen aansporen. Zelfs de houterige luitenant maakte onder Dora's leiding een dragelik fieguur.

Theodoor begreep niet, waar zij op eens het regisseer-talent van daan haalde, noch hoe 't haar mogelik was zich zóveel moeite te getroosten voor het werk van een ander. Haar te zien aansporen, terechtwijzen, drillen, prijzen wond hem echter op en minder onverschillig gebleven voor de oordeelvelling van haar broer dan hij wel geneigd was te bekennen, kreeg hij een plezier in zijn stuk, dat allengs aangroeide tot het verlangen naar litterair sukses. Maar daarvoor was 't nodig, dat zijn werk vertoond werd aan een talrijker publiek dan mevrouw van Onderwaarden zich voorgenomen had te vragen, en nu kreeg hij er spijt van niet veel vroeger een uitgebreid programma van feestelikheden op touw te hebben gezet. Onder een vervelend getuigen-verhoor op de Rechtbank zette hij in gedachten nog een plan ineen, werkte 't uit en sprak er bij zijn t'huiskomst zijn moeder over aan.

Het vond bij mevrouw van Onderwaarden een zeer ongunstig onthaal.

"n Zaal in 'n hotel.... 'n orkest.... tableaux-vivants.... dansen.... wat haal je in je hoofd? Ik denk d'r niet an!'

'Maar, mama, luister nu 'ns. Hoe dikwels heb ik u niet hore vertelle van schitterende bruilofts-feesten uit uw jeugd, niewaar?'

'Ja wel, vroeger.... in de ouwe tijd; maar.... maar.... Toen ware de mense nog eenvoudiger en.... en.... partije.... alles was veel...: was minder opgedreve.... en d'r was zoveel ellende niet.... niet half.... niet zo'n duurte en....'

'Laat me nu even uitspreke. Gisteren avond zei u nog, dat voor man en

vrouw al, wat met hun huwelik in verband staat, zo'n lieve herinnering blijft voor hun hele verdere leve. Niewaar; dat zei u.'

'Zeker.'

'Nu geeft u maar één partij; da's ook genoeg. Maar laat dat dan 'n grandioze fuif worde. Zo iets komt toch niet elke wintervoor. Willie houdt dol van danse; Anna schijnt zin te hebben in tableaux-vivants.... Kom, leg 't nu niet krenterig aan! 't Is maar voor één keer en u zal 'ns zien, wat 'n voldoening u d'r van heeft.'

Mevrouw van Onderwaarden bleef onverzettelik en werd zelfs boos.

'Ik zie volstrekt niet in, dat iedereen.... dat de hele stad van Willie's bruiloft hoeft te gewage. Plezier.... O, plezier gun ik m'n kindere graag; dat heb ik genoeg getoond. Krenterig.... niemand kan van me.... maar zie je.... alles mot in 't ordentelike blijve. Al die.... die.... 'n Dienee.... op 't dessert 'n paar vertoninkies.... me dunkt! 'n Bruiloft hoeft geen dolle lol te worde!'

Ze sprak het woord lol met woedende walging uit en viel Theo, die lachend opmerkte, dat tableaux-vivants en dansen een feest nog lang niet tot een dolle lol stempelden, dadelik weer in de rede.

'Willie zal heel bescheije motte beginne. Nou van d'r huwelik zo'n.... zo'n beweging te.... 't Zou bespottelik zijn en.... en heel ongepast! En dan.... voor mijn leeftijd deuge die dingen ook nie meer. Ik hou niet van dat an de weg timmere.'

'Maar, moederlief, u hoeft voor niets te zorge. Ik neem alles op me. 'k Wed, dat 'n dienee t'huis u veel meer hoofdbreke kost dan zo'n partij buitenshuis. We zoeken 'n hotel uit, waar 'n toneelzaal is; we late....'

Nogmaals kon hij niet voleinden.

'En al die uitgave.... al dat geld.... dat gooie met geld.... die brooddronkenheid.... dat.... eten en drinken en muziek en wat al nog.... Dan mot d'r zeker 'n cotillon zijn. Van 't een komt 't ander; ik weet 't wel. Nee, nee! D'r is 'n grens an alles. De tije zijn d'r niet na om.... en al die

afschuwelike belastinge.... die kollektes.... die....'

De zin werd niet voltooid. Nadat ze haar sleutelmand had opgenomen, ging mevrouw van Onderwaarden, hoofdschuddend en onverstaanbare woorden mompelend, de kamer uit en Theodoor moest denken:

Hoe is 't nu mogelik? Mama zegt, dat zij d'r kindere graag plezier wil doen, dat 'n bruilofts-feest 'n mooie herinnering blijft voor je hele leven en.... ze wil Willemien voor d'r trouwen onthalen op 'n stijf dienee, waar 't kind niets om geeft!

Hij vermoedde maar flauw, dat een mens - hij zelf niet uitgezonderd - zelden de ware drijfveren van zijn daden onderscheidt en zijn moeder dus moeilik erkennen kon zuinig te willen zijn, ten einde zich niet belemmerd te voelen in haar partiekuliere weldadigheid, die vervulling van haar ouwen dag, waarvoor ze met zoveel graagte dankbaarheid inoogstte, zonder ooit te onderzoeken hoeveel kaf er was bij dit koren. En hij zag in 't geheel niet in,dat menigeen, die veel genoten heeft in zijn jeugd, aan zijn kinderen dit zelfde genot tracht te onthouden, soms wijl hij uit oververzadiging er van walgt, soms wijl 't hem foltert niet meer mee te kunnen genieten, soms om beide redenen tegelijk.

Daarentegen werd het Theodoor wèl klaar, dat hij nog één wapen bezat, waarmede zijn moeders tegenstand kon worden gebroken. Diezelfde avond zinspeelde hij op het letterkundig sukses, dat zijn stuk wellicht hebben zou, indien het gespeeld werd op een behoorlik toneel en voor een behoorlik aantal toeschouwers. Het behoorlike toneel bereikte hij ook dáármee niet; maar er werden zes gasten meer gevraagd en nu die er eenmaal waren, mocht er ook bij piano-muziek worden gedanst.... doch zonder cotillon.

Dat zijn moeder buiten-hem-om een zeer goedkope Champagne insloeg en een dienknecht minder nam dan af was gesproken, om de onkosten weer iets te verminderen, gaf Theodoor ten slotte nog grote ergernis. Toen hij echter pas op het laatste moment bemerkte, dat de wijn al in huis was en de dienknecht niet besteld, viel daar niets meer aan te veranderen.

Ontstemd door de herhaalde minder aangename woordenwisselingen, die hij over dit enige feest had gehad, rekapietuleerde Theodoor, onder

het aantrekken van zijn rok, al zijn moeders kleine tegenwerkingetjes en nu zag hij voor de eerste keer het verschijnsel van nabij, dat iemand, die lief wil zijn en zich een offer getroosten, door een vreesachtig verlangen om op eigen goedheid te bezuinigen, zijn werk bederft en er geen voldoening van geniet.

Willemien zei, dat zij om dit beetje gedans zonder cotillon niets gaf; Anna vond de huiselike partij te burgerlik banaal om er plezier in te hebben; hij zelf had zich te hoge verwachtingen van zijn stuk geschapen om tevreden te kunnen wezen met de vertoning in een kamer.

Wel gevoelend, dat zij ondanks al het geofferde geld haar kinderen niet bevredigde en toch niet in kunnende zien, dat de schuld er van in misplaatste zuinigheid lag, had mevrouw van Onderwaarden de ganse dag met een gramstorige uitdrukking op het gelaat rondgelopen, scherp toekijkend, of overal haar bevelen wel stipt ten uitvoer werden gebracht en voor Theodoor onmiskenbaar-duidelik denkend: 't is mij genoeg van wel te doen; ik kan de dank versmaden.

In de achterkamer, waar de gasten werden verwacht, was 't stil en benauwd. Onder de felle lichtgloeing uit zes ballons van de kroon, tien kaarsen op de schoorsteenmantel en nog zes breed-uitlaaiende pitten tegen de wanden, voor

een weelderige achtergrond van fluwelig palmen-, varens- en oranjeboompjes-groen, waarover de deftig pozerende voorouders in hun gouden lijsten hooghartig glimlachend heenstaarden, zaten de dames in groot toilet, de oude mevrouw in zwarte, Willemien inparelkleurige, Anna in gele zij, op drie van de zwart-omkrulde notenhouten stoelen, die met een dito kanapee en enige met-tapisserie-beklede fauteuils in een wijde boog waren aan-eengeschaard om een breed vlak van het wijnrode, blauwig-gebloemde Deventerse tapijt.

Ze zaten niet naast elkander en keken strak voor zich uit, nog stijf van bewegingen in de nieuwe knisterende japonnen, terwijl Rijsenheim voor de dovende haard stond, zenuwachtig plukkend aan zijn zware gouden horloozje-ketting, turend op de glimmende punten van zijn verlakte schoenen.

Niemand sprak en Theodoor begreep, dat Willemien en Rijsenheim weer hadden gekibbeld. Dan was 't maar het beste niets te zeggen. Hij zeeg dus ook zwijgend op een stoel neer, afwachtend, dat een vreemde ontspanning zou brengen.

En toen daagden de gasten snel achter elkander op, totdat een dichte gonzende menigte het vertrek vulde: de meeste dames in kleurige zijde, een enkele gedekolleteerd, de heren allen in rok met witte das, een enkele met veelkleurige orde tekenen op het glanzende zwarte laken.

Nieuw voor Theodoor waren alleen Rijsenheims oom, tante en neef - de oude tante, van wie Japie erven moest, kon niet komen - bij wie de bruidegom als kind aan huis was opgevoed. Voor de rest bestond het gezelschap uit de gewone huisvrienden, de jongelui, die extra voor het dansen waren genodigd, de spelers in het stukje en van Ouderhoorn. Oom Huizingen, hun enig famielielid, had bedankt, voorgevende drukke ambtsbezigheden.

Theodoor voelde geen feestelike stemming komen. Als hij na het buigend handjes-gegeef en het glimlachend hoe-gaat-het-u-gevraag eindelik aan tafel zat tussen Dora van Ouderhoorn, die in haar grijs stoffen japonnetje er weer erg simpel uitzag en juffrouw du Mont, over wier magere blote schouders een zonderlinge gazen lap was geslagen - wat een aesthetic dress moest voorstellen - was 't hem, of hij geen enkel onderwerp kon verzinnen, om naar rechts of naar links over te beginnen. Met de grootste inspanning vond hij een paar niet al-te-onwijs klinkende antwoorden, toen één voor één zijn buurdames hem met een opmerking hadden vereerd over de sierlike bloementooi van de tafel - die hem veel te eenvoudig voorkwam - en over de flinke afmetingen van de kamer, die zulk een lange tafel kon inhouden.

Daarna mistten alle gedachten weer weg uit zijn brein.

Hij begreep niet, waar die matheid van daan kwam. Anders was hij nooit om een inleidende fraze verlegen; was het ijs gebroken, dan volgde al pratende het een uit het ander en je eindigde met de senzasie van heel plezierig gebabbeld te hebben, al wist je ook niet meer waarover je 't had gehad.

Misschien zou de Champagne hem een beetje opwinden.

Hij had 't nauweliks gedacht, of het zien van de goor-geledrank, die uit een goud-overplakte, met-een-servet-omwoelde fleshals in de hoge fluitglazen neerbruiste, waar het grijzige schuimrandje terstond verdween, smoorde zijn verwachting.

Rondkijkend moest hij erkennen, dat overigens het dienee niet van andere dergelike feestelikheden verschilde. Overal werd druk gepraat; op alle gezichten lag een vaag-lachende uitdrukking; niemand scheen op te merken, dat de Champagne van mindere kwalieteit was. Hij vroeg zich af: wat bezielt me dan toch, dat van avond alles me duf of gemaakt voorkomt? Was 't dan zo veel vroliker op vroegere bruiloftspartijen, die ik bij heb gewoond en waar ik me kostelik heb geamuzeerd?

Hij wist wel, dat elke leeftijd zijn eigenaardige genoegens heeft; maar hij kon zich nog niet voorstellen al zelf een verleden te hebben en dat het

achter-de-schermen-kijken van te voren zijn genot

reeds bedorven had, bevroedde hij in 't geheel niet. Toch voelde hij scherp de onmogelikheid om zich op te zwepen tot het gescherts, dat in moderne stadsmensen van deftige burgerstand de oude deelnemende joligheid of uitgelaten dartelheid moet vervangen.

Zonder te weten hoe 't kwam, dwaalde zijn denken af naar Tonia's verhalen van lollige fuifjes boven van der Pijl of bij Riche in Amsterdam en het speet hem, dat hij zulke grappen niet op zijn tijd had mee gemaakt, dat zijn eigen deftigheidsgevoel, zijn vrees voor le qu'en dira-t-on hem be letten de schade in te halen.

'Hebt u nou al Bühnenfieber, dat u zoo stil bent?' vroeg Dora lachend.

Zijn antwoord was, dat hij, dank zij haar bijstand, geen reden had om zenuwachtig te zijn en hij slaagde er in wat te praten over zijn stuk, over haar werkzaamheden, over enige onderwerpen van de dag. Daarna hield ook juffrouw du Mont hem weer een poosje bezig met haar opmerkingen over de bruid, die er zo beelderig uitzag en over de bruidegom, die de indruk maakte van zo door en door goed te zijn.

Toen echter keek hij op nieuw een tijdje zwijgend rond, merkte op, dat Willemien en Rijsenheim weer hand in hand zaten: hij vereerd en verrukt, zij koket aanminnige lachjes om zich heen werpend - wat een komediespel - zag, dat Anna's ogen geboeid schenen door het rode lint op van Ouderhoorn's krijtwit overhemd en de drie geëmaljeerde ordetekenen op zijn dof-zwarte rok, en hoorde zijn moeder weer

verklaren:

"t Is zo'n mooie herinnering voor je hele verdere leve.'

Tegen het dessert werd er gespeecht door sommigen met 'gij' en 'ulieden' en allerlei konvensioneel mooie termen in taaie zinnen, vol oprakeling van herinneringen uit het verleden der ouders en uit de jeugd van Willemien, door anderen famieljaarder in gezocht grappige toespelingen op de namen van het jonge paar en guitige voorzeggingenaangaande hun huweliksleven. En na elke rede lijsden flauwe lachjes, klinkklankten tegen elkander half-lege glazen, aanstonds weer oversuisd door soezerig stemmengezeur.

Ook Theodoor nam het woord en sprak Rijsenheims oom en tante toe, bij wie de jonge man als kind in huis was groot gebracht. Hij deed 't op uitdrukkelik verzoek van mevrouw van Onderwaarden, vond 't eigenlik dwaas, wijl hij van de mensen niets afwist, bracht dan ook louter laffe gelegenheidsfrazen te voorschijn, klonk onder slapkletterend handgeklap en ging weer zitten met een ellendig gevoel van onvoldaanheid over zich zelf en gebelgdheid op zijn moeder. En als vreesde hij, dat Dora iets over die ongelukkige speech zou zeggen, keerde hij haar de rug toe, om aan juffrouw du Mont een plotselinge belangstelling te huichelen in haar broer op Atjeh, die hij nooit had ontmoet.

Maar wat tans volgde, trok iets meer ongeveinsde aandacht.

Twee meisjes, die hand in hand bij het bruidspaar hadden post gevat, hielden met zacht gemommel van rhythmies hobbelende woorden een berijmde samenspraak, waarin de ene van de bruid allerlei overdreven moois verkondde, terwijl de andere een beetje schertsend weggedoezeld kwaad van haar sprak. Natuurlik zegevierde nummer één met de klinkende regels:

Dan had zij wis geen man bekoord Als Japie Rijsenheim.

Klaarder klaterde het handenklappen op; scherpere giegellachjes doorschetterden het drukkere roezemoezen der stemmen. Maar eensklaps doofde het rumoer weer tot een verwachtende stilte vol kleine

knistergeluidjes, kuchjes, lispelingetjes en kurkplofjes; een heer en een dame hadden de plaatsen van het vorige tweetal ingenomen en begonnen eveneens een rijmende dialoog. Ze hadden 't over de lichten schaduwzijden van het huweliksleven. De heer gaf, toegelicht met tal van grappige voorbeelden, aan het jonge paar ernstig in overweging het huweliksbootje niet te betreden; de dame riep uit: 'wel foei' en be

toogde in een reeks orakelspreukige voorschriften, dat alleen het huwelik in staat is de mens het ware levensgeluk te doen kennen.

Zij besloot met de verklaring.

Deelt uw vreugde, deelt uw smart, Dat is 't geluk van 't menslik hart.

Nu doorjoelde luid gejubel de kamer; nu klapten de handen met vollere klanken tegen elkander aan; nu schalde hel geschater op en galmden zwaar de bravo's.

Maar toen alle geluiden ineensmeltend aanzwollen tot een bruisend brullen van woeste zeebranding op rotsige kust, was 't nog eens, of een windvlaag ze verwoei en in het flauw doorritselde stilzijn bracht Rijsenheim zonder stotteren zijn kort, van-buiten-geleerd bedankje uit.

Voor 't laatst klinkklankten de half-lege glazen; de stemmen zonken weer neer tot soezerig gezeur; enkele fletse lachjes lijsden na en in een algemeen zwijgen gaf eindelik mevrouw van Onderwaarden met een vragende hoofdknik aan Willie het sein om op te rijzen en heen te gaan.

Terwijl de heren siegarenrookten, verkleedden zich de vertoners van het tooneelstuk en zo spoedig uit de verlaten voorkamer de eettafel kon worden verwijderd en de benauwdheid verdreven door het openzetten van vensters, plaatste men er gauw drie schermen voor de porte-brisée tot omlijsting van de handeling.

Theodoor voelde nu geen matheid meer. Zodra hij het ogenblik om handelend op te treden aangebroken had gezien, was 't hem geweest, of zich een tinteling van vreugdevol leven door zijn zenuwen verbreidde. In zijn opgewonden hunkeren naar een sukses, dat niet de minste kans liep in een vernederende val om te slaan, welden allerlei luidruchtige aardigheden hem naar de lippen en nog nooit had hij zich met een vijftal

mensen zo prettig vereend gevoeld als in deze weinige mienuten met de medespelers in zijn stuk.

Om hun moed te geven en zijn eigen blijgeestigheid nog te prikkelen haalde hij zelf een fles Champagne - tans van de betere - uit de kelder en het zestal moest door een boodschap van mevrouw van Onderwaarden tot spoed worden aangezet, zo gezellig verbabbelden zij hun tijd. Toch wist Dora ieder weer tot ernst en oplettendheid te bewegen.

Van griemeren was natuurlik geen sprake; de soeffleur zat in een hoek op zij van de deur.

De handeling van het stukje was simpel genoeg; maar, aangespoord door Dora, had Theodoor zich veel moeite gegeven de dialoog boeiend en geestig te maken. Het behelsde de geschiedenis van een ambtenaar aan een kleine sekretarie - Rijsenheim voorgesteld door Theodoor - die 't te kwaad

krijgt met zijn burgemeester - de dokter - omdat hij meerderjarig en nog niet getrouwd is. De burgemeester verlangt, dat een jongmens van drie en twintig jaar huwen zal en al zijn ondergeschikten: de sekretaris, de ontvanger, de veldwachter, de concierge van het gemeentehuis hebben dan ook op 's burgemeesters raad zich van een wederhelft voorzien. De jeugdige ambtenaar alleen is nog nooit verliefd kunnen worden en van een huwelik zonder liefde wil hij niet horen. Nu heeft een waarzegster hem voorspeld, dat hij eenmaal stotterend zijn liefde zal verklaren en daar hij dit gebrek niet bezit, gelooft hij nimmer verliefd te zullen worden. Een paar pogingen om zich tot een teder gevoel voor een meisje - Dora - op te winden mislukken en de burgemeester laat niet na de jonge man op allerlei manieren zijn ongenoegen hierover kenbaar te maken. Evenwel.... op een moment, dat de ambtenaar alleen is in het gemeentehuis, hoort hij op straat ongewone geluiden en ziet hij door het venster een dronken kerel, die 't twee jonge dames lastig maakt. Natuurlik ijlt hij met de veldwachter - de luitenant - te hulp. De damesworden in het gemeentehuis opgenomen en als de ambtenaar zich daar galant wil tonen, wordt hij door de aanblik van het andere meisje - Anna - zó getroffen, dat hij begint.... te stotteren. Hij is dus verliefd; maar nu komt de bur

gemeester binnen, ziet de beide vrouwen, denkt, dat de ambtenaar het huis der gemeente misbruikt om er een rendez-vous in te geven en jaagt hem weg. Deze kan zich al stotterend slecht verdedigen; doch wordt ten slotte op zijn beurt door het eerste meisje gered, dat alles opheldert en in orde brengt.

Het stukje werd zonder één hapering gespeeld met al de gebaren en de intonasies door Dora taai-geduldig er in gebracht.

Toen na het slotwoord de dubbele deur dicht werd geschoven, deed het kleine publiek dan ook wat het doen moest: al grinnikend klapte 't zo hard mogelik in de handen; een stem riep bravo, een andere bis en het grinniken groeide tot luid gelach en geroep.

Nogmaals werden de deuren vaneen gerold en verhief zich het kletterende klappen; daarna omringden soeffleur en spelers de schrijver, gaven hem handdrukken, wensten hem geluk.

Terwijl de schermen werden weggenomen en koutend en lachend de gasten zich verspreidden door de beide salons, schoot Theodoor fluks zijn rok weer aan onder het uitdrinken van een restantje Champagne. Bij zijn terugkeer drong het ganse gezelschap op hem toe; loftuitende zinnetjes omgonsden zijn hoofd, lachende gezichten straalden hem vol bewondering tegen, guitige vraagjes klonken hem vleiend in de oren als dankten zij

aan hem hun ontstaan. In zijn zenuwachtige opgewondenheid onderging hij krietiekloos de zalige dronkenschap van een eerste sukses.

En nu kwam ook weer de lust in hem op zich als vroeger eens kostelik te amuzeren. Zodra het scherp-rhythmies tonengehuppel van een Polonaise de kamer doorgalmde, voegde hij zich met Dora, achter het bruidspaar aan, in de kringende parensleep en toen van Ouderhoorns zuster, op dansen slechts matig belust, zich voldaan had verklaard, snelde hij naar Willemiens vriendin, de mooie, maar domme Marie Vierdam, en met de arm haar slanke leest omsluitend, genoot hij weer het ommezwieren in wellustig slieren op de wiegende wijs van een wals.

In de demping van een pauze was 't hem even, of Tonia's beeld in een

lichtschittering zijn roezige hersenen doorschoot; maar aanstonds zwond het ook weer en zijn genietende aandacht zweefde niet weg van de meisjes om hem heen, van de muziek in zijn oren, van het sukses-gejuich in zijn brein. Hij zag wel, dat Anna telkens en telkens met van Ouderhoorn danste, dat Willemien niet boze blik en gesmoorde stem Rijsenheim een afwijzing gaf, dat de oudere lui allengs verdwenen, dat zijn moeder, naar het einde verlangend,ongedurig om zich heen keek; maar zijn jolige stemming was door geen indrukken van buiten meer te verstoren. Toch moest hij zich aldoor in opwinding houden. Danste hij met Dora, dan vroeg hij zich af, of zij hoewel lelik, niet een eigenaardige aantrekkelikheid voor hem bezat. Ze had zo iets degeliks en opgeruimds tegelijk; 't was wel een heel biezonder meisje; hoeveel moeite had ze zich niet gegeven voor zijn stuk; bestond er al niet onwillekeurig een eigenaardige verstandhouding tussen hen beiden?

Zwierde hij met Marie Vierdam rond, dan verbeeldde hij zich, dat zij nu en dan schuchtervererend naar hem opkeek, dat zij met opzet wat achterover leunde in zijn arm, dat zij kleine drukjes gaf met haar linkerhand op zijn schouder.

En met wie hij ook omhuppelde of omzwaaide, gedragen door een polka- of walsmelodie, altoos was 't hem, of de rest van het gezelschap naar hem keek en over hem sprak, over zijn persoon, over zijn stuk, over zijn toekomst.

Doch zwijmden de akkoorden weg in het geroezemoes der stemmen, moest hij weer kalm opwandelen of zitten blijven, met zijn danseuse over doodgewone onderwerpen koutend, die zijn ijdelheid niet raakten, horend en opmerkend, dat niet hij, niet zijn werk de mensen meer bezighield, dan voelde hij aanstonds een kille ontgoocheling hem doorsijpelen, een wanlustige weeheid, een wassend besef, dat de dingen en de mensen toch niet waren gelijk hij ze vroeger had gezien. En toen hij eindelik, na een laatste duizelend ommegieren met juffrouw du Mont een uitmuntende danseuse - een ijle ruimte om zich heen onwaarde, begreep hij, dat de pret ten einde liep, en was 't hem, of hij, een reiziger in een vertrekkende trein gelijk, afscheid nam, afscheid.... waarvan?

Een paar handdrukjes nog, een enkel schertsend woord en hij stond in een stille verlatenheid, voelend de dode straatkou opstijgen uit de gang

in de warme mensenlucht van de suite. De ogen sluitend, als wilde hij een heerlik droomviezioen zo lang mogelik vasthouden, omsloot zijn arm nog even Marie's slank middel, zag hij nog even haar mooie opblikkende kijkers, hoorde hij nog even de laatste verleidelike wals....

Toen gromde de stem van mevrouw van Onderwaarden:

'Me dunkt, dat 't nou welletjes is geweest.' En hij werd niets meer gewaar dan het ruisen van zijn bloed, het gloeien van zijn hoofd, het neerploffen in allerlei naweeën met zijn moeder, die dit feest niet had gewild, met Willemien en Rijsenheim, die in plaats van pret te hebben - de hemel wist waarover - hadden getwist, met Anna, die zo wonderlik had gedaan tegen die kwiebus van een van Ouderhoorn.

Opkijkend zag hij Anna naar boven gaan, verlangend omweg te komen en vragen te vermijden,

zijn moeder, tuk op elke besparing, de kranen toe draaien van de kroon, Willemien en Rijsenheim afdwalen naar de serre, hervattend hun gekibbel. En hij stond alleen in de droefgeestige lichtdoving over ordeloos verspreide stoelen, in de onttoverde leegheid van de danszaal met een gebroken waaier op de bestoven pianokast. Hij stond alleen en moest denken:

Ook dit is niet meer als vroeger en dat litterair sukses.... hoe kinderachtig!

Onder de heldere neerstraling van drie breed uitlaaiende gasvlammen zat Tonia te lezen, de deur achter zich toe kwakkend, wierp Theodoor zijn hoed op de stoel neer.

'Heerlik, dat je t'huis blijft! Ik was al zo bang, da'k je juist bezig zou vinde je aan te kleje voor de opera.'

Met haastige rukken trok hij zijn overjas uit; kalm glimlachend sloot Tonia haar boek.

'Och, schatje, wanneer gaan ik nou uit? 'k Wil wel overal na toe; maar op stuk van zake doe ik 't ommers toch niet. Ik ben zo'n echte huismos.'

Als een dolle schooljongen danste Theodoor zingend de kamer rond, viel op het pianokrukje neer, sloeg een paar akkoorden aan, zwaaide er weer af, sprong op een stoel en nam de houding aan van Giovanni di Bologna's Mercurius. Star van verbazing staarde Tonia hem met opengespalkte ogen aan.

'Man.... wat scheelt je? Zo uitgelate ben je nog nooit geweest.'

Neergesprongen op de vloer, pirouetteerde Theodoor als een ballet-danser midden in de kamer achter de laag neerhangende kroon.

'Wat me scheelt? Ik heb lol! 'k Heb lol, omdat ik van m'n rok ben verlost en van m'n witte das en van 't gebuig, 't handjesgegeef en de lieve smoeltjestrekkerij. Ja, kind, ik weet wel, dat al die dingen onvermijdelik zijn. 't Gaat niet anders. Je kan niet eenvoudig laten aanplakke: ondergetekende zijn voortaan man en vrouw; saluut; we gaan same wone. Niewaar; dat gaat niet. Formalieteite moete d'r weze; maar dat ze nu weer voor 'n poosje achter de rug zijn en dat ik hier weer vrij mallighede mag verkopen en rondspringe, des noods m'n benen op tafel leggen en.... zoene naar hartelust.... lieve kind, da's 'n zaligheid.... Kom hier.'

En hij sprong op haar toe, knielde op de kanapee, boog haar hoofd achterover en zoende haar ogen, haar mond, het kuiltje in de ronde, blanke hals.

Tonia zoende niet terug en haar glimlach was verdwenen.

'Hei, hei!.... Zacht wat!.... Hele dage blijf ie weg en nou op eens zo vurig. Wat steekt daar

achter?.... En dan die rok.... die witte das.... me dunkt, dat jij anders van uitgaan niet zo vies ben!'

Het wantrouwen in haar toon trok Theodoors aandacht.

'Maar, kindlief, als ik naar gewone dienees ga,dan doe 'k dat niet voor m'n plezier. Wel nee! Dat hoort bij m'n werk. Blijf 'k niet onder de

mensen en leer ik niet aanhoudend meer mense kenne, dan kom ik niet vooruit.... dan krijg ik geen zake. Begrijp ie dat niet? Maar zo'n bruiloft.... allerlei zogenaamde feeste.... doorgaans met dezelfde lui.... daar heb je veel meer soesa van en veel minder nut.'

'Maar ondertusse heb jij 't 'r maar van genome. Lekker gegete, lekker gedronke, gekheid gemaakt met de jonge dames....'

'Ach, wel nee. Ik amuzeer me immers veel beter hier.... hier met jou alleen.'

De verzekering liet Tonia kennelik even onbevredigd als ongelovig.

'Zo.... en daarom heb ie al die dage nie na me omgekeke, hè. Had je 't met die bruiloft zó druk, dat je zelfs geen ogenblikkie kon ankomme.'

'En m'n zake dan? M'n zake zijn d'r toch ook nog. Denk ie, dat er niemand faljiet gaat als m'n zuster trouwt? Herejee! En scheie doen z' ook. 'k Heb juist twee paren onder hande, die niets meer van mekaar wille wete. Nu leg ik 't er op aan, dat ze chassez-croisez spele, net als in 'n quadrille.'

'Je ben erg vrolik van avond. Zeker veel Champagne gepimpeld.'

'Juist genoeg om heel gezellig te zijn. Na de trouwerij hadde we 'n déjeuner-dînatoire.... klein comité.'

Naast haar gezeten sloeg Theodoor zijn arm om Tonia's hals en zoende haar nogmaals zo wild op wangen en mond, dat zij haar strakheid niet vol kon houden en helder-op-lachend uit moest roepen:

'Wat bezielt je?.... Schat, ben je dwaas?.... Zo woest heb ik ie nog nooit gezien.... Schei uit, schei uit!.... 't Is de wijn, hoor; 't is de wijn en anders niet!'

'Wat, de wijn? Ik heb heel weinig gedronke.'

'Ik nog minder; maar.... als jij zoveel lol hebt, dan komt mijn ook wat toe.'

Met sprong ze op.

'Wat ga je doen?'

Een kast in het beschot naast de deur openend, haalde zij er een fles Champagne uit, zette die voor Theodoor neer en gaf hem het tangetje aan.

'Maak jij die nou 's ope, dan haal ik de glaze.'

Terwijl zij naar de kast terugging, draaide Theodoor de fles om. 't Was Pommery-Greno. Zo'n duur merk had zijn moeder nog nooit in huis gehad.

'Komaan, jij ontzegt je niets.'

'Waarom zou 'k? De mense zien me d'r toch op an. Bocht lust ik niet en zet ik ook an 'n ander niet voor.'

Theodoor zweeg. Hij dacht aan zijn moeder, de fatsoenlike dame van hoge afkomst, die haar gasten wèl bocht voorzette.

Zodra ze weer naast elkaar zaten met de gevulde bekerglazen vóór zich, duwde Tonia even haar bekertje tegen dat van Theodoor aan.

'Daarga je en je zuster d'r bij. Ik hoop, dat z'n goeie man heb gekrege.'

'Goed is-t-ie; da's waar. Maar.... wie weet, of 't niet beter voor haar zou weze, als-t-ie juist wat minder goedig was. Dan zou ze misschien niet zoveel kippekure hebbe.'

'Wel zeker; 'n vrouw mot gedeukt worde, hè.... al is 't ook je eige zuster.'

'Stil maar!'.... kommandeerde Theodoor lachend en nu vertelde hij uitvoerig van de feesten, van zijn stuk, van de trouw-plechtigheid, van het déjeuner-dînatoire, waarbij hij onwillekeurig een pedante toon aansloeg van wereldwijsheid en hoog-boven-de-dingen-staan.

Toen hij uit had gepraat, zei Tonia met iets lief-weekhartigs in haar stem

en een bekoorlike trilling in haar mondhoeken:

'En nou benne ze gelukkig.'

Theodoor kon 't niet laten weer een zoen te drukken op het bevende schaduwplekje tussen de

frisrode lippen en de bleekroze, mollig-ombuigende wang. Daarna - nog altijd dat plekje in het oog houdend - riep hij uit:

'Ten zij z' al weer aan 't kibbele zijn over d' een of andere nesterij.'

'Kibbele?.... En ze houwe zoveel van mekaar.'

'O, vrije doen ze genoeg; maar mekaar treitere niet minder.'

'Hoe is dat nou mogelik?'

In haar toon lag iets van het jammer-vinden, dat er wat moois werd bedorven.

'Eigenlik is 't altoos m'n zuster, die begint en uitdaagt. Ja, zo verliefd als z' is. Japie wordt wel 'ns kribbig; maar in de regel verdraagt ie alles met Jobsgeduld. Wil je gelove, da'k soms medelije met 'm krijg? 't Is zo'n sukkel.'

Alsof ze plotseling een flinke daad moest doen, greep Tonia haar glas aan, ledigde 't in één teug, zette 't voor Theodoor neer, opdat hij 't weer zou vullen en sprak met harder geluid en strakker gelaat:

'Zo zie je. In de liefde zit 't 'm ook al niet. Maar wie weet wat die vent uithaalt, as jij d'r nie bij ben.'

'Trek jij weer partij voor de vrouw? Wat weet je nu van Japie af? Niets. 'k Geloof, dat in jou oge niet één man deuge kan.'

'Waar is 't, dat ik d'r niet één vertrouw.'

'Je bent allemachtig vrindelik!'

'O, jou vertrouw ik 't allerminst!'

Dat was Theodoor te kras.

'Zeg 'ns.... wat moet dat? Wou je standjes make? Me dunkt, dat je geen enkele rede hebt om mij te verdenken of te beledige!'

'Ik verdenk je niet en ik beledig je niet; maar ik vertrouw je evenmin.'

Theodoor begreep in de verste verte niet, wat er in haar omging en wat ze bedoelde. Hij hoorde in haar verklaring slechts onzin en suste, door de Champagne sentiementeel geworden, maar overmoedig tevens:

'Je zal me wel lere vertrouwe.... en wie weet, of je dan nog niet verliefd op mewordt ook.'

Een kort lachje, dat Theodoor vals in de oren klonk, schoot met een schokje uit haar mond.

'Wel zeker! 'k Zal gek zijn.'

'Wat gek? Je bent vroeger als 'ns verliefd geweest. Waarom zou je 't niet nog eens kunne worde?'

Schuin hem aankijkend met een haast minachtende blik trok Tonia zwijgend schouders en wenkbrauwen in de hoogte.

'Nu.... waarom? Geef antwoord. Waarom zou je niet nog eens verliefd kunne worde?'

'Wou je dat wete?'

'Natuurlik! Anders zou ik 't niet vrage.'

Weer dronk ze, zette het glas neer, keerde zich vierkant naar hem toe, keek hem bijna ver

woed in de ogen, rondde de lippen dreigend en sprak:

'Omda'k d'r dan wel raad op zou wete!.... Dat van vroeger.... dat was kinderspel en anders niks.'

Theodoor voelde een felle nieuwsgierigheid zijn zenuwen trillend strekken.

'Zo.... en.... wat zou je doen, als 't nu 'ns geen kinderspel, maar ernst werd?.... Hè?.... Wat zou je dan doen?'

Langzaam draait zij het hoofd weer af, de ogen opwendend naar de zoldering, alleen ziende het dwingende denkbeeld in haar brein.

'As 't ernst werd?.... Wat ik dan zou doen?.... Dan ging ik dadelik weer naar Dokter de Groot.'

Het antwoord heeft voor Theodoor iets verbijsterends.

'Dokter de Groot?.... De hypnotiezeur?.... Waarom?.... Denk je, dat die man de liefde uit je hoofd kan weghypnotiezere?'

De boos opeengeklemde lippen laten geen geluid meer door en onder die zwijging zweeft diep in Theodoors ziel een van die vermoedens omhoog, welke met steviger zekerheid zich opdringen dan het sterkst gestaafde weten en toch door het verstand uit bloheid niet worden aanvaard.

Ze heeft 'weer' gezegd.... ze heeft zich door de Groot dus al eens laten behandelen.... dat is om zijnentwil geweest.

Het duizelt hem, zo heftig wordt eensklaps in zijn denken de strijd tussen zijn opdringend geloof en zijn vrezende twijfel.

Hij durft niet verder vorsen, want ijdel klinkt hem zelf de nog onuitgesproken vraag en bang is hij voor zijn dwaas fieguur, als ze lachend 'neen' zou zeggen; hij durft ook niet zwijgen, want dom lijkt 't hem deze gelegenheid voorbij te laten gaan en hij ducht zijn berouw als zij voortgaat die kerel zijn kunsten te laten proberen.

Je kunt niet weten.... je kunt niet weten.... hij moet er toch achter komen, waarop ze heeft gedoeld.

'Waarom geef je me geen antwoord? Ik vraag, of je gelooft, dat de Groot 'n verliefd mens weer onverschillig kan make?'

Ze antwoordt met het neuriën van de Habanera uit Carmen.

'Asjeblieft.... zing niet als ik je iets vraag. Dat kan 'k niet vele. Zeg me, of jij gelooft, dat de Groot 'n verliefd mens weer onverschillig kan make.'

'Ik geloof 't niet.... Ik weet 't.'

'Dus....jij hebt je al door 'm late behandele.'

Snel glijdt haar blik onderzoekend over Theodoor heen. 't Is, of zij vermoedt, dat hij haar doorgrondt en of zij fluks wil zien, wat daarbij in hem omgaat. Dan zegt ze weifelend, als iemand, die zich afvraagt: waar zal dit alles op uitlopen:

'Zeker.... Vin je dat zo vreemd?'

'Vreemd?.... Misschien.... 't Hangt er van af.... wanneer 't is gebeurd en... voor wie?'

Een zwak tergend lachje verdiept even de kuiltjes is haar wangen, zwindt terstond weer en haar stem klinkt vast en helder als ze hem tegenwerpt:

'Zo vraag je de boere de kunst af.... Dat zou jij nou wel 's wille wete, hè?.... Voor jou niet, hoor! Haal jij je maar niks in je hoofd.'

De verzekering treft hem als een belediging.

'Spreek ik van me zelf? Waarom haal je mij d'r bij? Je zegt, dat je vroeger al 's verliefd bent geweest.... dat kinderspel. Daar past zo'n grap immers uitstekend bij. Zeg me nu alleen maar wie 't was, die je toen door zo'n kwakzalver uit je hoofd en je hart hebt late weg-bonzjoere.'

'Je kan lang wachte, nieuwsgierig Aagie! 't Gaat je niks an. Vertel jij me

maar 's, of je zuster in de kerk 'n mooi toilet an had? Was z' in 't wit en ware d'r veel mense?'

'Dat zal 'k je allemaal vertelle, als jij me eerst zegt voor wie je naar die hypnotiezeur bent geweest.'

Op nieuw lacht ze tergend:

'Ha, ha!'

.... zingt dan:

'Dat zeg ik niet; dat zeg ik niet; dat zeg ik lekker, lekker niet!'

.... neemt haar glas weer op en stoot het tegen 't zijne.

'Daar ga je nog 's, hoor!.... Santjes!'

'Zeg me dan ten minste, of 't gelukt is.'

'Prachtig gelukt.... opperbest! Drink ondertussen 's uit, dan haal 'k 'n andere fles.'

Ze wil opstaan; maar Theodoor houdt haar terug.

'Ben je dwaas? Denk ie, dat ik me bezatte wil?'

'Wat bezatte? Ben jij student geweest? Je kan d'r best tege.'

'Nee, nee, nee!'

"n Halfie dan. 'k Heb juist nog twee halfies legge.'

Een geniepig plannetje schemert in hem op.

'Nu.... in Godsnaam.... haal dan je halfie maar. Omdat jij 't bent.'

'Zeg liever, omdat jij nou toch eenmaal an 't pimpele ben.'

'Ook goed. Gooi de schuld maar op mij.'

Het halfje wordt gehaald, door Tonia zelf geopend en een poos spreken ze weer over de trouwerij, moet hij haar vertellen wat het menu is geweest van die morgen.

Dan brengt hij zijn eigen glas aan haar lippen, laat haar drinken en fluistert haar flemend iets

in het oor. Ze lacht even, haast beschaamd, zegt:

'Gekke jonge.... kom dan maar.'

.... en gaat hem voornaar de blauwe kamer.

Weer zitten ze op de kanapee. Tonia's rechterhand rust op Theodoors linker en met de andere aait hij zacht haar blanke, fluwelige huid. Op de tafel vóór hen staan de half-lege Champagnebekers, waarin nog heel fijne gasbelletjes opstijgen, broze snoertjes doorzichtige kralen gelijk. Met een dromerig lachje om de half-open mond hebben ze er een poosje, in zwijgend gesoes verdiept, naar gestaard; dan nemen zij ze op en drinken ze leeg; Theodoor het zijne in een enkele slok, Tonia het hare langzaam, genietend van kleine, slorpende teugjes.

Nu legt zij de handen achter om haar nek ineen en laat haar hoofd loom neer zijgen tegen de rug van de kanapee. Zich neervlijend in het hoekje van blanke arm en roze wang drukt Theodoor zijn lippen genietend op haar gelaat, schuift zijn hand om haar middel heen, klemt haar innig tegen zich aan. En hij lispt:

'Wat ben je toch 'n wonderlik wezentje. Als ik je dat geheim niet slim ontfutseld had op 't

moment, dat j' er 't minst op verdacht was, dan zou je me nooit gezegd hebbe, dat je van me houdt.'

Mat klink het antwoord, als van iemand, die, in gepeins verzonken, maar half weet wat ie zegt.

'Natuurlik niet.... nooit.... Akelig, dat je 't weet.'

'Maar waarom, kind, waarom? Ben je dan nu niet gelukkig?'

'Voor 't ogenblik....'

'Wat? Voor 't ogenblik?.... Geloof je dan toch, dat ik j' in de steek zal late? Hoe kan je zo iets van me denke? Ben 'k dan niet dol blij, dat ik je heb?'

'Voor 't ogenblik.'

'Nee, snoes, nee! Zo mag je niet spreke! Ik vind 't zo heerlik, dat 't die malle hypnotiezeur niet gelukt is je helemaal onverschillig te make. Vin jij dat nu zelf ook niet?'

'Ik?.... Ik vin 't.... eng.'

'Heb ik nu ooit....! Wil je me alles weer vergalle?'

Strakker zich opstrekkend sluit ze de mond krachtiger toe, knikt met het hoofd en zegt harder:

'As 'k 't maar deur had gezet, dan zou je 's gezien hebbe!'

Theodoor wordt kregel.

'Wat drommel, waarom heb je 't dan niet gedaan?'

Tot enig antwoord wendt ze zich half om, kijkt hem lachend aan en steekt de fijne lipjes vooruit, opdat hij ze zal kussen. En ze gekust hebbend, springt hij overeind, juichend:

'Zie je wel, zie je wel!'

.... gaat dan ruiter-te-paard op haar kniën zitten en zoent haar nogmaals zó hartstochtelik op mond, ogen, voorhoofd, neus, wangen en kin, dat ze verwilderd uit moet galmen:

'Schat.... schat!.... Hou in Godsnaam op! Je smoort me! 'k Zal nog stikke.'

Haarfijn moet hij tans alles weten: wanneer het ontstaan is, dat gevoel.... waarom ze er niet eerover heeft gesproken.... hoe ze op de

inval gekomen is naar die dokter te gaan.... of ze dat niet van zich zelf schandalig vindt.... wat ze wel heeft moeten betalen....

Met stukjes en brokjes moet hij de bekentenis uit haar lospeuteren en als zij hem eindelik gebiecht heeft, dat hij aanvankelik haar volmaakt onverschillig is geweest, dat hij daarna haar bekoord heeft door zijn fijne kleren, nette manieren, lief gezicht, vriendelike wijze van spreken en dat zij ten slotte tot haar verbazing en tot haar ergernis gemerkt heeft verliefd op hem te zijn, roept hij zegevierend uit:

'En nu ga je nooit weer naar 'm toe! Nooit, nooit! Nee, maar ik meen 't! Je moet 't me zwere. Gauw, zweer 't.'

'Zweer jij me dan eerst, dat 't nie maar 'n aardigheid van je is geweest. Je heb me nou gek gemaakt.... Ik wou niet.... Je weet, da 'k nie wou.... 'k Heb gedaan wat ik kon om ongevoelig voor je te blijve. 't Heb nie geholpe. Ik von je zo exquis.... Maar toch kan ik 't nog wel weg krijge, as je zeg, dat 't niet echt, nie gemeend van je is. Zeg 't, hè, zeg 't. Dan ga 'k weer na die man toe en weer en weer.... net zo lang tot ik er niks meer van voel en we blijve toch goeie vrinde.'

't Is, of ze vurig verlangt, dat Theodoor zijn genegenheid voor een dartele grap zal verklaren, of ze 't kwalik gaat nemen, indien hij er ernst van maakt, zo zonderling dreigend klinkt haar stem.

Hij begrijpt haar niet.

'Maar kindlief, je lijkt wel dwaas! Je wilt immers 'n man hebbe, die voor je zorgt, hè? Heb je er nu niet liever een, van wie je houdt, dan 'n kerel, die je niet schele kan?'

Een vreemdsoortige uitdrukking van angstige boosheid verdiept de trekken om haar neus en trekt kleine plooien in het witte voorhoofdsvel. Haar zenuwachtig zinnende blik zwerft zoekend de kamer door, als poogt zij hem ergens aan een dood voorwerp vast te hechten en weg te dwingen van de man op haar schoot.

"k Wou, dat je arm was.'

De wens klinkt hem al te onzinnig.

'En waar moest dan al 't geld van daan kome, dat jij nodig hebt? Kom, kom, gebruik nu je verstand en zeg: schat, ik ben dol in m'n schik.'

Nog dreigend, maar nu smekend tegelijkertijd gaat zij doffer voort:

'Ja wel.... ja wel; maar.... bedrieg me niet! As 't je geen ernst is, zeg 't dan! Ik kan me d'r nou nog wel overheen zette. Nou nog wel.... as 't mot.'

Eventjes voelt Theodoor het benauwendknijpen van een zelfverwijt. Kan hij werkelik met een zuiver geweten antwoorden: ik vraag je om liefde en ik wil je liefde teruggeven? Doch in de volgende sekonde is die overweging al weer weggezengd door duizenderlei verontschuldigende gedachtetjes over: niets-duurt-eeuwig.... ik doe haar geen kwaad.... ik zal haar niet in de steek laten.... gedachtetjes die opvonken uit de gloeing van zijn jong begeren.

"t Is me ernst, kindlief; heus, geloof me.'

En de weerklank van die woorden doet warme tederheid opwellen in zijn hart. Ja, hij wil lief en goed en trouw voor haar zijn. Zij verdient 't immers. Waarom zou hij ooit naar een andere vrouw verlangen? Is Tonia niet heerlik.... al wat hij maar begeren kan?

'Maar hou je van me. Hou je veel van me, echt veel? Toe, zeg 't eerlik, as 't nie zo is.'

En weer bevestigt hij goedig zacht:

'Ik hou veel van je. Is 't nu in orde?'

'Zweer 't met je vingers in de hoogte.'

Plechtig steekt hij twee vingers op.

'Ik zweer 't. - Maar zweer jij me nu ook, dat je nooit weer 'n poging zal doen om onverschillig voor me te worde, dat je nooit weer naar die

hypnotiezeur zal gaan.'

Vingers opsteken wil ze niet; maar wel belooft ze nooit weer Dokter de Groot te zullen bezoeken, mits.... hij - Theodoor - lief blijft en trouw.

'Vertrouw je me dan nog niet?'

'Jou vertrouwe?.... Weet je waar ik jou voor anzie?'

'Nu?'

'Voor de grootste Don Juan van de wereld!'

Een schaterlach is het antwoord en Tonia begrijpt, dat die lach een ontkenning moet beduiden; maar had ze wat meer mensekennis bezeten, ongetwijfeld zou ze er dan te veel gestreelde ijdelheid in hebben gehoord, om in die ontkenning te kunnen geloven. Tans is ze er blij om en nog meer om zijn uitroep:

'Don Juan of niet.... Jij bent gevange! Helemaal in m'n macht! Al je tegenstribbele heeft niets gebaat. Ik heb je; ik hou je! Je bent van mij en je blijft van mij.... je hele leve lang!'

Even lacht zij hem tegen, in de vieil-or ogen een wondere glans van onuitsprekelik-zalig-zijn; maar nauw zijn de laatste woorden zijn lippen ontgalmd, of die ogen vergrijzen, als sloeg er een wasem op neer; stug verstijft haar blik, weg strakt de weke trilling om haar mond en met nieuwe dreiging in haar stem grauwt zij hem toe:

'Ik mag 't lije en mijn leve zal 't wel uithouwe; maar ik zou ze nie graag allemaal de kost geve, die jij nog gek zal make, as je mijn al lang met de hiele nie meer ankijkt!'

VII.

Nog nooit had Theodoor zo intens de gewaarwording gehadvan heel, heel gelukkig te zijn. Een opwindende blijheid lag over zijn denken als kleurophelderend vernis over de verven van een schilderij en die blijheid

doorzong zijn vertederd gevoelen als verre muziek het zachte suizen van een woud.

Het winnen van Tonia's liefde was een triomf voor hem geweest en zo machtig heerste in zijn gemoed het zaligend besef van dit triomferen, dat het al, wat hij deed en ondervond, doordrong. In de melancholicus wordt elke ervaring tot een leed, omdat hij er zich niet tegen opgewassen voelt; in Theodoor werden nu al de dingen van zijn leven tot genietingen, omdat hij zich steeds voelde zegevieren. In zijn dorste werkzaamheden had hij plezier; onder de hinderlikste wrijvingen van moeder en zuster kon hij blijmoedig blijven; opgeruimd voorkomend en zelfs deelnemend bewoog hij zich onder tijdgenoten op de soos of in deftiger gezelschap op viezietes, vergaderingen, dienees. Altoos en overal was 't hem, of hij een kostbaar kleinood met zich omdroeg, een kleinood, dat hij onbespied en onvermoed door jaloers afkeurende blikken in zich borg, een talisman, die hem onkwetsbaar zou maken voor de grievendste teleurstellingen van het leven en die elk maatschappelik sukses zou verhogen tot een dubbele zege.

En dit gevoel van gelukkig te zijn maakte hem gezond en krachtig. Hij verbeeldde zich nu pas rustig aan zijn carrière te kunnen gaan arbeiden, wijl hij zich nu eerst niet langer hoefde te bekreunen om kwellende behoeften van lichaam en gemoed. Soms vroeg hij zich af, hoe 't mogelik was, dat hij zulk een heerlikheid had gevonden: een vrouw, die van hem hield, die zo gans en al naar zijn smaak was, die in geen enkel opzicht zijn vrijheid belemmerde, die hem nooit in opspraak zou brengen, die naar geen verandering haakte. En als hij zich dan bekennen moest, dat het toeval hem gediend had en hij met recht een geluksvogel mocht heten, dacht hij toch ook altijd weer met pedanterie aan zijn takt, want zonder die takt - daar twijfelde hij geen sekonde aan - zou zij nooit zo smoor verliefd op hem zijn geworden. En daarbij geloofde hij - ook al tot zijn voldoening - de vraag, of hij zelf verliefd was nog immer ontkennend te mogen beantwoorden. Al had hij gezegd: 'ik hou veel van je,' al had hij die woorden eerlik gemeend en al zou hij haar in geen geval op eens in de steek laten.... indien zij hem eens een poets bakte, of indien hij voor zijn carrière de stad uit moest, dan vertrouwde hij wel, dat hartzeer om Tonia hem niet lang het leven zou vergallen. Neen, neen; une chaîne was 'tniet en hij zou er ook wel voor zorgen, dat hun verhouding hem nimmer tot een chaîne werd.

De gedachte, dat hij op zijn ouwen dag nog met Tonia zou wezen,

kwam niet eens bij hem op.

Eenmaal.... naderhand.... over tal van jaren zou hij willen trouwen, trouwen met een mooi, aardig meisje, een meisje van stand en fortuin, een meisje, waarvan hij anders zou houden dan van Tonia. Wie dan leefde, zou dan wel zorgen; maar waarschijnlik zou Tonia hem dan al lang niet meer hinderen dat plan te volvoeren.

Ja, het denkbeeld zich weer van haar te ontdoen kwam zelfs al gauw eens bij hem op.

Dit gebeurde, toen hij op de Witte de zaak van van Doeveren nogmaals hoorde bespreken. Beide advokaten waren veroordeeld tot gevangenisstraf en zaten die straf uit. Het zaakje had heel wat opzien verwekt en hoe verschillend de mensen er over spraken, algemeen was 't men eens, dat de jongelui zich voor goed onmogelik hadden gemaakt.

Dit werd nu ook weer betoogd door een van Theodoors oudere confrères, dezelfde met wie hij na de begrafenis van de Voorzitter van het Hof naar de stad terug was gekeerd.

'Die van Doeveren z'n carrière is glad naar de maan. Ik zou je nu al tal van lui kunnen opnoeme, bij wie die vroeger één of tweemaal per winter gevraagd werd en die 'm niet meer willen ontvange.'

'Zeker in hun tijd zelf erge scharrelaars geweest' gromde een ander, die voor droog-komiek doorging. "t Schijnt, dat je dan op je ouwen dag biezonder zedelik wordt.'

'Hoor 'ns, kerel, ik kan ze geen ongelijk geve. Je moet toch rekening houwe met je andere gaste. Kan je nu iemand als van Doeveren in aanraking brenge met jonge meisjes?'

De ander bleef droog.

'Dat hangt van de aanraking af; maar.... 't is waar.... zo lang 't nog vermoed wordt, dat 'n jongmens niet als monnik leeft.... en vermoed wordt 't van ons allemaal, zelfs van die twee maagdelike Jozefs tegenover me.... zo lang kan 't geen kwaad, als dat jonge mens op 'n

dienee aan 'n meisje vraagt, of ze al dikwels in de opera is geweest; maar weet 'n derde zeker, dat ie 'n vrouw zonder permissie van de wethouwer heeft gezoend.... ja, dan krijgt die vraag een hoogst bedenkelik karakter.' 'Och, jij steekt ook met alles de draak; maar....'

'Weet je wat 't beste is,' viel een klein schreeuwertje in, 'doe als ik en strek je zorgen uit tot twee of drie vrouwe tegelijk. Dan hecht je je nooit genoeg aan één om voor die ene in de kijker te lope.'

'Nog beter is 't,' merkte een dermaagdelike Jozefs ernstig op, 'alle omgang met vrouwen uit te stelle tot je huwelik."En 't allerbeste is,' zei nummer vijf, 'met goed gevolg het examen af te leggen voor harembewaker van de sultan. Of denk jij daar anders over, van Onderwaarden?'

Die avond sloop Theodoor naar Tonia toe: gestadig omkijkend, langs een grote omweg, door tal van straatjes en steegjes. Na zijn eerste schrik had hij zijn plan om met haar te breken fluks weer opgegeven; maar langer hield zijn voornemen stand haar nooit meer te bezoeken op klaarlichte dag. Toen hij ook aan dit besluit ontrouw werd, had zijn vrees zich in slaap laten wiegen door de zekerheid, dat niemand Tonia's naam ooit in zijn bijzijn had uitgesproken.

Ondertussen was 't hem ingevallen, dat hij voor de veiligheid haar om de huissleutel moest vragen.

Tonia nam die vraag niet gunstig op.

Haar gelaat betrok. Het mondje, dat tegenwoordig doorgaans in beweging was, nu eens de lipjes fijn samenplooiend, als gaf ze ook in gedachten nog zoentjes, dan weer ze over de witte tandjes tot een lach oprondend, die kuiltjes in de wangen groefde, werd eensklaps tot een strakke, aan weerszijden neergebogen lijn. De lichtende ogen donkerden en er lag argwaan in haar toon, toen zij nadenkend, langzaam antwoordde:

'De sleutel?.... Waarvoor?.... 'k Heb nog nooit me sleutel afgegeve.' 'Wat zou dat, snoeslief? Dan doe je 't nu 'ns voor 't eerst. Je begrijpt toch, dat ik liever niet gesnapt word, niewaar? Als 'k lang voor de deur moet

wachte, loop ik alle

kans, dat er iemand, die me kent, uit 'n huis te voorschijn schiet of onverwachts de hoek van de straat omkomt.'

Tonia scheen die mogelikheid niet aan te nemen.

'Ben je mal? Hier in de straat? Zó lang late ze jou ook nie wachte. 'k Zal wel zorge, dat je gauw wor binne gelate.'

Tans voelde Theodoor zich zelf achterdochtig worden. Wat beduidde die weigering?

Kon zij er één reden voor hebben, als ze hem niet bedroog?

'Maar Tonie, wat kan 't je schele mij die sleutel te geve? 't Is veel gemakkeliker voor je bediening en als je nu toch geen andere man ontvangt....'

Beslist schudde zij het hoofd.

'Ik ontvang geen andere man; maar 'k geef ook me sleutel niet af. Je kan best belle.'

Nog een poosje hield hij aan; doch Tonia bleef onverzettelik en ontstemd moest hij heengaan.

Het was hem niet mogelik geweest te bekennen, dat haar weigeren zijn wantrouwen gaande maakte. Daarvoor deed elk wantrouwen hem zelf al te beledigend aan. Ook wist zijn verstand genoeg redenen te vinden, waaronder dit wantrouwen had moeten smoren als: had zij hem-zelf niet afgewezen, toen zij nog met Jansenwas; kon hij er aan twijfelen, dat zij dol van hem hield; had zij zich niet met hand en tand tegen die liefde verzet?

En toch kon hij het onaangename gevoel niet met wortel en tak rukken uit zijn gemoed. Telkens herleefde 't weer en bloesemde er de giftige vraag uit op: waarom wil ze mij die sleutel niet geven?

Hij kwam nu trouw elke dag. Het uur werd telkens vooraf bepaald; nooit verzuimde zij bij zijn heengaan te vragen:

'En wanneer zie 'k je morge?'

Niet zelden moest hij, zowel t'huis van zijn moeder en Anna als op straat of op de Witte van vrienden en kennissen, zich met allerlei leugentjes losmaken, om op tijd in de Nieuwe-Havenstraat te kunnen zijn. Van deze leugentjes had hij echter voor alle denkbare gevallen zulk een voor raad klaar, dat Tonia nooit op hem hoefde te wachten. Soms kwam hij zelfs een kwartier of een half uur vóór de afgesproken tijd en dan verwonderde 't hem altoos, dat zij daar in 't geheel niet blij-verrast mee scheen. Wees hij haar op de klok zeggende:

'Kijk 'ns hoeveel te vroeg ik kom. Geef me nu 'ns 'n prijsje'.... dan antwoordde zij meestal met een vreemde twijfeling in haar stem: 'Zo.... waarom.... wat heb dat in?'

En dan meende hij in haar toon dezelfde achterdocht te horen, waarmee zij de huissleutel had geweigerd.

Waarom zou ze achterdochtig wezen, vroeg hij zich af; vindt ze misschien stiptheid veiliger voor.... zich zelf?

Het bleef hem een raadsel.

En als ze dan weer zo teer aanhalig werd schaamde hij zich voor zijn lelik verdenken.

Was ze strak, zonderling, net als iemand, die aan wat anders denkt of die opwellingen heeft, waarvoor hij niet wil uitkomen, dan sprak ze met lage stem gewone taal en zei daarbij zo dikwels: 'wa blief,' dat hij niet kon nalaten te vragen, of ze

doof was geworden. Maar was zo'n bui voorbij, dan klonk haar geluid veel hoger, soms als een schel kinderstemmetje en gebruikte ze allerlei grappig onbeholpen uitdrukkingetjes. Dan praatte ze van: ik nis, ik heef, o chom, dan verkortte ze misschien tot schien en maakte ze zulke allerliefst koddige gebaartjes, trok ze zulke aardige, gemaakt-naïeve

gezichten, dat Theodoor haar verrukt in zijn armen moest sluiten, half huilend, half lachend als een moeder om het eerste gestamel van haar kind. Op zo'n ogenblik zou hij haar graag gered hebben uit een groot gevaar of verdedigd tegen een laaghartige aanranding en voelde hij 't als een zaligheid haar met zijn geld een zorgeloos leven te kunnen verzekeren.

Als Tonia een sluwe afzetster was geweest, had ze zeker geen beter middel kunnen aanwenden om Theodoorte plukken, dan juist dit zich-voordoen-als-kinderlik-onnozel-zwak-hulpbehoevend-schepseltje. Niets bekoorde, vertederde, verleidde hem meer. Ze wendde het middel echter juist niet aan, wanneer ze iets van hem nodig had en hieruit had hij dadelik de overtuiging kunnen putten - waartoe hij pas later kwam - dat er voor wantrouwen van zijn kant hoegenaamd geen reden bestond.

Op een avond trof hij haar aan achter een tafel met speelkaarten overdekt. Uit de verte meende hij, dat zij een patience lei; naderbij gekomen bemerkte hij, dat de kaarten geen gewone waren. Op enkele slechts zag hij de bekende fieguurtjes van harten, ruiten, schoppen en klaveren; op de meeste prijkten vreemdsoortige afbeeldingen als een kat, een muis, een konijn, een leeuw, een eenhoorn, een krokodil, een kikvors, een man met een fluit, een man met een wijnglas.

Tonia's gezicht stond ongewoon ernstig. De neergetrokken wenkbrauwen plooiden de anders-zo-effen voorhoofdshuid in talloze rimpeltjes en de golvende mondlijn was recht geplet tussen de strak opeengeklemde lippen.

Met een schichtige beweging alle kaarten samengrijpend vroeg ze: 'Wil ik je 's uitkruize?'

Nu eerst begreep hij, dat ze de kaart lei, een grappigheid, waarvan hij niets afwist; maar waarvoor hij toch de diepste minachting koesterde.

'Kind, ben je dwaas! Leg jij de kaart? Hoe is 't mogelik, dat je gelooft aan die malligheid!'

'Malligheid.... de kaarte? - 'k Wou, da 'k op jou half zoveel vertrouwe kon as op me kaarte. Die kaarte liege niet.... die kaarte benne m'n

evangelie.'

Lachend ging hij naast haar zitten.

'Ga dan je gang maar en kruis me uit; maar ik zeg je vooraf, dat ik er niet aan hecht.'

Ze gaf geen antwoord meer, likte even duim en wijsvinger, schudde de beduimelde kaarten met hun donkerbruine onderpatronen heftig dooreen, zocht Ruitenheer er uit en liet Theodoor afnemen.

De bovenste kaart omgekeerd op Ruitenheer neerleggend, sprak ze haast plechtig:

'Die heer ben jij en dit dekt je.'

Nu schikte ze vier kaarten er om heen, met de fieguren naar boven in de vorm van een kruis, keerde de dekkende kaart - Hartenboer - om, dacht even na en begon: 'De verliefde boer leit op je en Schoppevrouw bove je hoofd. - Je ben verliefd op 'n zwart wijf. - Ruitevrouw leit an je voete; da' ben ik. - Naas je leit 'n grote uitkomst op je huis en achter je 'n tegehouding van 'n bruine man. Zie je de vent?' En door tussenvoeging van nieuwe kaarten het kruis onherkenbaar makend, voer ze voort:

'De getrouwheid vertrap je.... in de avond ga je na 'n vreemd huis....

kleinhartigheid.... toorn en gramschap as je de weg opgaat.... wangunstig nieuws....

moeilikhede door 'n wijf.... 'n wijf, dat ontbering heb.... naast 't zwarte wijf leit

drank.... zie je'm met z'n glas.... en an d' andere kant rijkdom.... de eenhoorn.' 'En wat beduidt dat nu?'

'Dat beduidt, dat je me bedriegt met 'n zwarte vrouw, die an de zuip is en die je veel geld kost.'

Ernstig had ze gesproken; Theodoor moest 't uitschateren.

'Tonia, kind, da's immers de grootste onzin van de wereld!'

'Volstrekt geen onzin. Je krijgt vermeerdering van goedere.... binne kort. Maar dat wijf....

dat wijf heb nog 'n andere vent, hoor.... hier is-t-ie.... in 'n vreemde stad.... Je ben bang voor 'm.'

Op de kaart een stomp gevend, snauwde ze:

"t Kreng!'

Theodoor gaf haar een kus.

'Kom, wees niet dwaas. Ik lach wat om je zwarte vrouw en je bruine man. Voor mijn part....'

'Ik lach in 't minst niet.'

....viel ze hem stroef in de rede en de kaarten weer opnemend, vervolgde ze. 'Wil 'k ze 's anders legge? Dan zal je zien, dat 't weer net zo uitkomt. 'k Heb 't al zo dikwels gedaan en altoos leg jij met dat zwarte wijf. Hier, neem maar af.' Schouderophalend, maar toch nieuwsgieriger dan hij zich zelf wilde bekennen, splitste Theodoor het pakje voor de tweede keer en nu lei Tonia acht kaarten omgekeerd in twee rijen neder, murmelend:

'Dit is voor jou,

Je huis,

Je kruis,

Dit acht je niet,

Dit wacht je niet,

Dit ontgaat je niet,

Dit heb je zeker,

Dit is je verrassing.'

Op deze acht kaarten stapelde zij er nog tweemaal acht, telkens dezelfde woorden prevelend, nam toen elk drietal achtereenvolgens op, bekeek 't en mompelde:

'Dit is voor jou: 'n verblijde brief van 'n vrouw.... zie je wel, zie je wel! Daar heb ie ze weer! - Op je huis leit 'n vrouw uit 'n vreemde stad.... net as strakkies.... en 'n bruine man.... aha, z' is met 'm getrouwd. - Je kruis is 'n sjagrijnige vraag.... trane. Van wie, hè.... van wie? - Wat je niet acht, is 'n zware ziekte.... kijk maar: drie zeves.... dat zal wel 'n ziekte voor mijn zijn.... die de dood ten gevolge kan hebbe.... de krokodil.'

'Och, maar kind....'

'Nee, nee, stil.... Dit wacht je niet: de kikvors.... praatjes.... intrieges van mense.... en de kat.... dat benne mense, die vals met je omgaan. - Dit en ontgaat je niet: bedrog in liefde. Natuurlik! Wie bedriegt.... hè? - Wat je zeker hebt: 'n hooggeplaatst persoon onverwachs op je huis. - Je verrassing: vermeerdering van goedere.... al weer de eenhoorn.... da's rijkdomme.... O, wat 'n rijkdomme, wat 'n rijkdomme.... en de leeuw.... da's overwinning!'

En streng hem aanziende:

'Wat zeg ie daar nou van?.... De kaarte liege nooit.... de kaarte kanne nie liege. Je wil 't nie bekenne; maar.... Wacht! Nou zal 'knog 's

achter 't zevetje kijke, of wil 'k 's doen: voor jou; die heb jou lief; die heb jij lief; wat je nooit verlaat; wat achter je praat en wat in je hart staat?'

Wederom wilde zij het spel opnemen; maar Theodoor hield haar hand terug en schoof de kaarten op een hoop.

'Dankje wel! 'k Moet d'r niets meer van hebbe. Is dat 'n zotternij! Op die manier kan je overal wat achter zoeken en alles net zo uitleggen als je

verkiest. Kom me nu met die dwaasheid nooit meer aan!'

Haast verheugd keek ze op.

'A! - Je ben bang! Dus je bekent?.... Beken!'

Theodoor voelde zich driftig worden.

'Ben je gek? Ik beken niemendal! D'r valt niets te bekenne! Berg die beroerde kaarte maar bliksemsgauw weg! Met andere vrouwe dan jij.... blonde, zwarte, bruine of grijze.... hou 'k me niet op; maar één ding verzeker ik je: als je ooit weer met die nonsens aankomt, dan word ik boos, ernstig boos. Ik verkies d'r geen woord meer over te hore! Goed begrepe?'

De kaarten wegbergend knikte ze zwijgend van ja en zachter voer hij voort:

'Vertel me liever 'ns, of je van morge prettig gewandeld hebt. 't Was lekker weer, hè? - Waar ben je geweest?'

Theodoor beeldde zich in haar malle argwaan

handig en voor goed de kop te hebben ingedrukt. Nadat zij echter al teedrinkend een half uurtje gemoedelik en rustig over koetjes en kalfjes hadden gebabbeld, sloeg Tonia eensklaps haar arm om zijn hals en vroeg ze haast smekend:

'Schat, zeg nou 's eerlik: is 't nie waar van die andere vrouw?.... As 't wèl waar is, beken 't dan liever. Ik zou je zo graag voor me zelf alleen hebbe; maar 'k weet 't wel, da 'k d'r geen recht op heb. Ik ben ook niet voor 't geluk gebore.... Jij ben vrij. Jij mag doen wat je wil; maar zeg 't me.... zeg 't me eerlik.... Bedrieg me niet. As ik 't maar weet, zie je, dan....'

Dadelik werd Theodoor weer wrevelig.

'Hoe kom je toch aan die belachelike verdenkinge? 'k Heb j' immers al gezegd, dat ik met geen andere vrouw iets te make heb!'

'Is 't heus waar? Bedrieg je me dus waarlik niet?'

'Ach, wel nee!'

'Zeg dan 's zelf, dat je van mijn alleen ben.'

'Goed. Ik zal 't zegge; maar voor 't laatst! - Ik ben van jou.... alleen.'

Een schreeuw van uitschallende blijdschap ontschoot haar borst en met beide armen zijn schouders omsluitend, klemde zij Theodoor zo vast tegen zich aan, dat hem de adem schier benomen werd. Toen perste zij haar lippen nog op zijn mond tot een langesmorende kus en liet hem plotseling

weer los, om met de uitbarstende verrukking van iemand, die een loodzware angst zich voelt ontvallen, het hoofd achterover werpend te galmen.

'Daar! - Nou is alles weer goed! - O, schat, wat heb ie me bang gemaakt!'

Alsof hij zich werkelik iets te verwijten had, kuste Theodoor haar terug, teder wangen en voorhoofd strelend; maar ondertussen moest hij beknorrend zeggen:

'Snoesje, snoesje, wat vertel je toch? Ik heb niets gedaan.'

Nu sloeg zij haar hoge, kinderlike toon weer aan, nu kwamen weer de grappige, gemaaktnaïeve woordjes:

'O, ja, o, ja! Schien weet mannetje 't zelf niet; maar hij heb me zo bang gemaakt, zo vreselik bang! O, chom! Ik leefde al haast nie meer.'

Theodoor besloot er niet op door te gaan. 't Was wel dwaas en wel overdreven van haar; maar het verried toch zo onmiskenbaar duidelik, dat ze veel van hem hield. Geheel vertederd kuste hij haar nog maar eens op de lieve ogen, nog maar eens op het bekoorlike mondje, dat ze zo nuffigjes toekneep en vroeg:

'Zijn al je malle gedachte nu verdwene? Ben j' alle angste kwijt?'

'Ja, ja, nou nis vrouwtje weer zó gelukkig.... o, zo gelukkig!'

'En zal je nooit weer nonsens in je kleine bol hale?'

"k Zal me best doen; maar....'

Haar wenkbrauwen hoog ophalend, zodat de kleine ogen zich ongewoon wijd moesten openen, vervolgde ze met zware nadruk op het eerste woord:

'Ik heef 't d'r niet ingehaald. 't Is d'r van zelf in gekomme.'

Theodoor moest lachen.

'Kindjelief, je behoorde je te schame voor zulke bespottelike verzinsels.'

'O, chom, nee; ik schaam m' in 't geheel niet. Denk ie, da'k 't uit zou houwe.... as jij me bedroog? Geen dag! Geen uur! Op 'n goeie morge loop ik ie na, zonder dat jij 't weet en merk ik, dat je me bedriegt....'

Een afwerend gebaar voltooide de zin; maar nu werd Theodoor ernstig vertoornd. Begon ze al weer?

'Is 't nog niet uit? Wat moet dat?.... Heb ik je dan niet gezegd, dat....?'

Gauw legde ze haar hand op zijn mond.

'Ja.... ja.... ja.... Ik weet 't al. Wor maar nie woedend. As 'k nie jaloers was, zou 'k ommers niks van je houwe. 'k Begrijp heel goed, dat 't niet altoos kan dure. Misschien niet eens 'n vol jaar. As 't nou die tijdlang maar echt, heel echt is.'

'Maar....'

'Ja.... ja.... ja; ik weet 't. Vraag nou maar ekskuus.'

Dit klonk hem nu toch weer zo grappig in de oren.

'Zeg 'ns.... ben je helemaal....? Ekskuus! Ik jou?.... Jij moet mij ekskuus vrage.'

Ze trok een preuts mondje.

'O, nee.... nooit niet. Al heb ie ook niks gedaan, mannetje motaltoos ekskuus vrage. En dan geef ik 'm vergiffenis. Zo hoort 't.'

Daar kon Theodoor onmogelik ernstig bij blijven. Lachend trok hij haar tot zich.

'Nu.... goed. Ik vraag ekskuus. Geef me maar 'n zoen.'

Ze zoende hem midden op de mond en fleemde:

'Hou je dan heus van me? Toe, zeg 't nog eens, want ik kan 't haast nie gelove.'

'Ja, snoes, ik hou heus van je.'

'Veel?'

'Veel.'

'Zal je me dat voortaan elke dag zegge?'

'Elke dag.'

Zo vreëen ze voort, nu eens gekscherend de grieven openbarend, die uit de gloed van hun affeksie oprezen als kleine witte, schijnbaar-nog-geen-onheil-spellende wolkjes uit overhete lucht, dan weer keuvelend over een huiselik kwestietje, waaraan de zorgeloze Tonia niet langer verzuimen mocht te denken. En telkens eindigden ze met hun liefde uit te zeggen in zoetelik zingende woordjes van zachte zoentjes en zijig handengestreel vergezeld.

Toen de teetijd voorbij was en zij de omgewassen kopjes met een doekje had afgedroogd, waarvan ze deftig vertelde, dat ze er voor de chic het

merk 12 op had laten werken, ofschoon de voorraad maar zes stuks groot was, vroeg ze:

'Wat wil je nou drinke? Zalle we's ies heel lekkers neme? Ik heef al wat je wilt in huis. Kies maar uit: Panje.... pons.... grok.... half en half, ale en stout, bisschop....?'

Theodoor nam.... bij uitzondering.... een grok; voor zich zelf schonk Tonia niets in; nu en dan zou zij nippen uit zijn glas.

Op eens kreeg zij een inval.

'O, schatje, schatje, je mot me helpen om stale uit te kieze. Ik heef 'n hele doos vol.... Leer me 's smaak krijge, wil je? As ik wat van 'n ander ziet, dan weet ik altoos, of ik 't mooi of lelik vin; maar voor me zelf weet ik 't nooit. Hoe zou da' komme? Deze kamer vin ik vreselik lelik.... eng.... en ik heef toch gedacht, dat ie erg mooi zou worde? Hoe vin je dat nou? Gek hè?'

Theodoor vond die hulpbehoevendheid weer even aardig als bekoorlik.

'Als je denkt, dat ik verstand heb van vrouweklere!'

'O, da' geloof ik vast. Mannetje nis zo knap, zó knap.... vooral in al, wat de vrouwen angaat.'

'Al weer?'

Een zoen sloot zijn lippen.

'Nee, nee, blijf maar bedaard en help me uitkieze.'

Uit de kleine zijkamer bracht ze nu een hoge, vierkante doos te voorschijn, boordevol met stalen.

'Eerst mot ik 'n peignoir heve.... voor in huis, zie je.... dan 'n costume-tailleur.... dan 'n japonnetje voor d' opera.... en 'n zijdje as ik 's uit ete gaat.... dan....'

Theodoor schrok.

'Hei, hei, zoveel japonnen op eens! Wie moet dat betale? Is dat nu 'n manier van je geld te.... verkwiste! Zo maak je weer schulde....dan ga je naar 'n Jood en dan hebbe we de poppe weer aan 't danse!'

Bijna ruw had hij haar vermaand; zij werd er op eens helendal door ter neer geslagen en verlegen voor zich kijkend, gromde ze met een pruillip:

'O, chom, o, chom, had ik maar nooit niks gevraagd.'

'En toch al dat goed gekocht?'

'Nou.... nou.... zoet maar. As 'k uit ete ga, zal 'k m'n ouwe blauwe nog wel 's andoen. Dan heb 'k d'r maar drie nodig. Dat is toch nie te veel.'

'Me dunkt, dat drie japonne tegelijk....'

Weer smoorde een zoen zijn fraze en suste ze smekend:

'Zoet nou maar! Ik heef toch ook graag 's 'n

mooi japonnetje. Andere vrouwe nisse altoos veel mooier gekleed dan Tonia. Ik nis nooit niet na de laaste mode. Ik nis 'n antiekie. Al me hoedjes benne van verleje jaar.... En voor wie klee ik me?.... Voor mannetje ommers.'

De kracht om zijn vermanende rol vol te houden begaf Theodoor. Tegen wil en dank moest hij lachen.

'Geef je stale maar hier, koket gekkie.'

Nu lei Tonia het eerste stalenboek open op zijn kniën neer, knielde naast hem op de grond en begon de lapjes één voor één met allerlei hoofdwendinkjes te bekijken en met wrijvende vingers te bevoelen en te buigen in kronkels en plooien.

Ze vond ze haast alle erg lief en Theodoor krenkte zich de hersens om op te lossen: welke kleur haar het best zou kleden en of dit streepje de

voorkeur verdiende boven dat bloemetje. Eigenlik ging 't hem net als Tonia zelf: zag hij een vrouw iets dragen, dan wist hij best of 't haar goed stond; maar aangeven wat voor haar paste.... daar zag hij geen kans toe. Toch voelde hij zich veel te gevleid door haar vertrouwen in zijn smaak om voor zijn onkunde te willen uitkomen en bevreesd haar tot grote uitgaven te verleiden, koos hij maar wat zij biezonder lief noemde en.... wat hem het goedkoopst leek.

Toen eindelik ook dit werk was voltooid en het boek met drie omgevouwen staaltjes door haar

weggelegd, kwam ze met een portefeuille aan en een pen vol inkt.

'Schat, neem an.'

'Om wat te doen?'

'Nou mot je voor me intekene.'

Met een plechtig gebaar de portefeuille openend, lei ze ook die op zijn kniën neer.

'Zet nou: mejuffrouw Antonia, Amelia, Katerina Doorn.... één gulde.... betaald.'

'Zeg 'ns: ben jij dwaas! Moet jij op lijste tekene? Late ze liever voor jou kollektere!'

Schuchter lachend, maar tegelijk spijtig keek ze hem aan.

'Hè, schat.... 't is voor 'n ongelukkige man. Z'n schuit is gezonke en nou kan die niks verdiene. Ze komme de lijst morge hale.Je mot mekaar toch helpen in de wereld. Zet dan maar vijf en zeventig sente. Da's nie veel; is 't wel? Voor de blinde-inrichting geef ik ook alle jaar één gulde. En ik geef nog meer: voor de Luterse school één kwartje eens in de drie maande en voor.... 'k Weet met eens wat 'n Luterse school is. Dat mot jij me 's vertelle. Ja, wat is 'n Luterse school? Maar 'k vin 't zo prettig op 'n lijst in te tekene. Dan doe ik ook 's net as 'n fesoendelike dame.'

Hoofdschuddend tekende Theodoor voor een gulden en haalde dan zijn beurs uit om haar het bedrag te geven. Ze lei echter haar hand op zijn arm.

'Nee; dat betaal ik zelf.'

Hij voelde iets als schaamte; maar het slaan van de pendule leidde hem af.

Verschrikt sprong hij op.

'Pristi, al zó laat? Ik poets 'm!'

'Ga je nou al weg?'

'Nu al?.... Kindlief, kijk 'ns op de klok.'

'Ja; 't is waar. Wat gaat die tijd gauw. O, chom, hoe eng.'

En met beide armen zijn hals omvangend, vleide ze weer angstig:

'Schat, zeg me nou nog eens.... nog één keertje, dat je alleen, heel alleen van mijn ben.'

'O, jou dwaas kind. Nu.... ik ben alleen, heel alleen van mijn Tonia.'

'Ja, ja!.... Jou Tonia! O, wat is dat verrukkelik om te hore!'

En in vervoering zoentjes drukkend op zijn ogen, zijn neus, zijn mond, murmelde ze zacht:

'Dat benne mijn vergeet-me-nietjes; dat is mijn tumpneusje; dat benne mijn kerselippies.'

Doch op eens klonk het harder, haast boos:

'Maar je knevel.... die knevel kan 'k niet uitstaan; want dat is je sukses bij de wijve.'

'Ach, loop toch met je sukses!'

'Wees maar stil, wees maar stil! Laat ik je nou 's 'n zoen geve, waar nog niemand je heb gezoend. Wacht.... hier, midden in de palm van

je hand. Daar heb zeker nog geen mens je gezoend. Is 't wel, schat?'

'Natuurlik niet; maar kindlief, nu moet ik heus gaan. 't Wordt zo vreselik laat.'

'Ja, ja, je mag gaan; maar beloof me nog één ding.'

'Wat dan nog?'

'Ik vin 't zo naar, da'k niks van j' in me huis heb. Waneer je 's avonds weggaat, dan kijk ik altoos rond en dan.... dan is op eens zo alles weg. Koop nou ies.... 'n kleinigheid maar.... bijvoorbeeld 'n paar lieve pantoffeltjes en laat die hier brenge. Dan heb ik altoos wat van je bij me en als 't 's hard regent, trek ie gezellig je pantoffeltjes an. Wil je?'

'Hoe kom je op d' inval? Maar 't is goed. Je zal de pantoffeltjes hebbe.'

'Van die mooie: rood van binnen en geel vanbuite?'

"k Zal ze zien te krijge.'

'En wanneer kom ie terug?'

'Morgen avond.'

'Op de gewone tijd?'

'Op de gewone tijd.'

'Zal je me trouw zijn?'

'Altijd.'

'Beloof 't nou maar eerst tot morge. Dan geloof ik 't beter.'

'Ik beloof 't tot morge.'

'Zweer 't nog eens.'

'Ik zweer 't je.'

'Ga dan in Godsnaam maar heen.' Nog één zoen zo lang en innig, alsof zij elkaar in vele jaren niet weer zouden zien en Theodoor holde het huis uit.

Eindelik werd Theodoors kwellend verlangen bevredigd.

De Griffier van de Rechtbank liet hem weer eens bij zich komen en deelde hem, nu op uiterst minzame wijze, mede, dat zijn handschrift door de rechters goed was gekeurd. Hij kon hem dus in staat stellen als beëdigd klerk de zaken van naderbij te leren kennen; maar op één voorwaarde: hij moest zijn tijd aan de griffie wijden.... men moest op hem kunnen rekenen.

Theodoor deed de mooiste beloften en dacht er niet aan die ooit te zullen breken.

Hij was er de Griffier haast dankbaar voor, dat hij in zich zelf erkennen moest hem onjuist te hebben beoordeeld.

De volgende dag werd de eed hem afgenomen en daarna daalde hij in het griffie-lokaal neer, ernstig gestemd, bereid zijn taak op te vatten, wanende nu volledige instruksies te zullen ontvangen.

Hij vond de ruime kamer ledig.

Een tijdje draalde hij besluiteloos tussen bruin houten kasten, hoge en lage lessenaars, keek eens naar buiten in de druilorige grauwheid van een beregende binnenplaats onder grijze hemel, luisterde even aan de deur, waarachter de griffier verblijf hield, dacht er over maar weer heen te gaan, tot de sjef der klerken, een deurwaarder, binnentrad.

Ietwat verlegen trachtte hij van deze deftige man te weten te komen,

wat hem eigenlik te doen stond.

'Wel meneer, u is van morrege beëdigd. Maak u dan maar 's de akte van uw beëdiging op; daar wordt in de regel mee begonne.'

Theodoor vroeg nog waar hij mocht gaan zitten en deed als hem geraden was. Juist schreef hij de laatste woorden, toen de griffier in zijn toga, zenuwachtig gehaast en drukte makend, naar binnen stommelde.

'Zo, meneer van Onderwaarden. Is u al aan 't werk? Heel goed, heel goed. Uw beëdigings-akte.... braaf, braaf, heel braaf.'

Eer Theodoor een enkele vraag kon uiten, was de man in zijn kamer verdwenen. Doch weer ging de gangdeur open en verscheen een substituut, die Theodoor beter dan de andere substituten kende.

Deze begreep de toestand terstond.

'En nu weet u niet, wat u doen moet. Altijd zo; maar dat wijst zich wel van zelf. Kom maar 'ns mee, dan zal 'k u 'ns gauw late zien, wat er hier al zo te koop is.'

Deuitdrukking was niet zeer plechtig; maar Theodoor begon er al aan te wennen, dat de maatschappelike dingen van dichterbij beschouwd veel van de plechtigheid verliezen, waarmee ze voor verder-afstaanden nog omhuld schijnen.

Fluks zijn manteljas afwerpend opende de substituut de bruin houten kasten.

'In deze doze: openbare en onderhandse verkopinge van onroerend goed, echtscheidinge enzovoorts.'

Zwiep zwaaide de kastdeur weer dicht.

'Hiernaast bij de Griffier: curateles, faljiesementen, rangregelinge van kooppenninge enzovoorts. Kom nu mee naar bove.'

Vlug alsof er brand was, joegen zij de trap op naar de eerste verdieping.

'Hier.... in de praktiezijnskamer: 't zelfde als beneje van de afgelope jare. Dat zal u wel bekend zijn.'

Theodoor had nauweliks tijd ja te zeggen. De substituut was al weer verder geijld, een tweede trap op.

'Hier.... op zolder is 't archief. Ziet u 't? Best. Nu gaan we weer naar beneje.... naar de kelder.'

De trappen werden in draf weer afgestormd en de kelderdeur ontsloten.

Theodoor waande zich in een uitdragerij. Stoelen, wagens, fietsen, revolvers, messen, hamers, hele en gebroken voorwerpen.... alles lag dooreen en aan elk voorwerp hing een papierstrook met een reusachtig rood of blauw sijfer versierd.

'Dat zijn de overtuigingsstukke. U ziet: er hange nummers aan. Heb je er een nodig, dan kan je 't gemakkelik vinde. Nu is u op de hoogte.'

Ietwat overbluft dankte Theodoor zijn geleider voor de genome moeite, vergezelde hem daarop naar de griffie terug, pratend over het ellendige weer, ging op nieuw zitten wachten, dat zich eindelik van zelf zou wijzen wat hem te doen stond en luisterde onderwijl naar een gesprek tussen de beide substituut-griffiers, die klaagden over het weer en klaagden over de vorige zitting, welke zo lang had geduurd, doordat de preziedent weer onverdragelik zwaar op de hand was geweest.

Al was zijn installasie veel minder indrukwekkend uitgevallen dan hij zich had voorgesteld, Theodoor voelde zich toch blij voldaan, nu zijn eerste maatschappelike doel was bereikt.

De benoeming had hem nog genoeg verrast om de gedachte te doen opkomen aan een machtige invloed, die zich plotseling had doen gelden.

Zou oom Huizingen misschien....?

Op goed geluk schreef hij aan de professor een briefje om zijn blijdschap te betuigen, zijn dankbaarheid te laten doorschemeren en toen de Hoogleraar daarop alleen antwoordde met een aanmaning om

steeds zijn best te blijven doen, geen aanstoot te geven en hogergeplaatsten naar de ogen te zien, twijfelde hij niet meer aan de juistheid van zijn vermoeden. En dit besef van gesteund en gestuwd te worden prikkelde zijn eerzucht weer, deed hem de toekomst met nieuw vertrouwen te gemoet zien, noopte hem weer zachter te oordelen over de ongerechtigheidjes en de staaltjes van nepotisme dageliks door zijn sosieteits-kennissen gesienjaleerd.

Geen mens was volmaakt;ieder werd op zijn beurt wel eens voortgeholpen en hij - Theodoor - ergerde zich daaraan in 't geheel niet.

Al wilde Theodoor alleen, wat ook anderen - zij 't uitstekenden - hadden gewild en al geloofde hij vast in zijn bekwaamheid, zijn takt en zijn volharding om dit te kunnen bereiken, gerust voelde hij zich pas, wanneer hij zijn doen en laten door derden gewaarmerkt zag. Gebeurde dit echter, dan werd hij ook dadelik pedant en deed hij zich graag voor als een man van gewicht, een man die 't weet, natuurlik in de eerste plaats tegenover zijn moeder en Tonia.

Tonia was er in de regel door gevleid en kon hem met bewonderende blikken zitten aankijken, wanneer hij vertelde van al het werk, dat hem werd opgedragen, van de hoogst interessante kwesties, waarin hij achter de schermen keek. Maar toch kwamen er dagen, dat zijn verhalen haar veeleer ontstemden en zij met schuw opziende ogen en pruilend saamgetrokken mondje hem verweet:

'Met al die zake geloof ik, dat je de hele dag niet eens an me heb gedocht en dat je elken avond 'n beetje vroeger weggaat. Je geef veel meer om je werk dan om mijn.'

Wat klonk zo'n verwijt hem verrukkelik in de oren! Heel ernstig werd het weerlegd.

'Zo mag je niet spreke, kind. Je weet best, dat je me geen ogenblik uit de gedachte bent en dat ik eer te lang dan te kort bij je blijf. Je zou zelf niet wille, dat ik m'n werk verwaarloosde en m'n carrière benadeelde, is 't niet zo?'

Na enige tegenwerpingen gaf zij hem altoos gelijk; maar geen

sentiementele liefdesbetuiging had Theodoor dieper kunnen doordringen van de overtuiging, dat elk ogenblik van hun samenzijn voor Tonia een zaligheid was. Ze werd zowaar ook van zijn werk jaloers.

Tegenover zijn moeder poogde hij van de omstandigheden gebruik te maken om zijn avond-aan-avond-uitblijven door grote drukte te rechtvaardi

gen; maar dit mislukte. Mevrouw van Onderwaardens moederlike trots gedoogde niet, dat zij grote bewondering toonde voor de vooruitgang van haar zoon. Hoewel zij er zeer over tevreden was, vond zij, dat het ook zo en niet anders behoorde te wezen. Hij deed zijn plicht en dit was in ieder mens te prijzen; maar buitengewoons stak daar niet in. Tegelijkertijd was zij de mening toegedaan, dat maatschappelike arbeid verricht, wordt tussen tien en vier uur. 's Avonds moet een man t'huis zijn of in goed gezelschap. Nu kwam 't wel niet in haar op Theodoor van een leugen te verdenken, als hij voorgaf na het eten op de Witte met zijn confrères nog allerlei kwesties te moeten bespreken; maar zij hield 'ter wel voor, dat hij in zijn ijver overdreef en in elk geval de meeste avonden veel vroeger naar huis zou kunnen komen. Vrezend, dat zij de een of de ander eens mocht ondervragen, besloot Theodoor een andere regeling te maken en vast drie avonden in de week vroeg genoeg naar huis te gaan om met zijn moeder en Anna een partijtje Omberen te kunnen spelen. Van Tonia wilde en durfde hij die tijd niet afnemen; dus liet hij driemaal per week zijn pousse-café op de Witte in de steek en ging dan rechtstreeks van tafel naar de Nieuwe-Havenstraat toe. Zo werd zijn leven allengs, uur uit uur in geregeld en toen hij ook nog benoemd was in een kommissie, die rapport moest uitbrengen over de toestand van de armen

verzorging in de gemeente, vergeleek hij zich zelf bij een muziekonderwijzer, die eigenlik nooit tijd beschikbaar heeft voor het hollen van de ene les naar de andere en toch aan iedere leerling volmaakt kalm zijn volle zorg en aandacht moet wijden. Maar al maakte dit drukke bestaan hem al eens zenuwachtig gejaagd, wanneer hij slecht geslapen had of met iets ten achteren was geraakt, doorgaans voelde hij er zich behagelik in, zou hij niet geweten hebben wat aan te vangen met meer vrijheid en meer rust. Zijn hongerige eerzucht zette hem voortdurend tot handelen aan, zijn jonge krachten herstelden gauw van

elke vermoeienis en een diep inwerkende teleurstelling, een ondermijnend verdriet had hij nog niet ondergaan. Zodra hij 's morgens de ogen opsloeg, stelde hij scherp afgedeeld zijn programma op voor de ganse dag en meestal kon hij 's avonds bij het inslapen denken: ziezo, gedaan is wat gedaan moest worden.

Op een avond, dat hij weer vroeger naar huis kwam, in zijn levenslustige opgeruimdheid voor de afwisseling niet afkerig van een spelletje Omberen, al zingzangden Tonia's grappig aanhalige woordjes nog als tere liefdesmuziek door zijn brein, al dwaalde zijn geest nog immer om haar, beluisterend haar eigenaardige opmerkingen over mensen en toestanden, zich koesterend in elke blik uit haar ogen, strelend haar rusteloos bewegende

lippen, genietend door elke wending van haar hoofd, hoorde hij op de trap nog juist een heftig-tegen-elkander-opgeluiden van twee stemmen plots verstommend in een diepe stilte. Hij twijfelde er geen sekonde aan, dat de galm van zijn stap tot dit bruuske zwijgen de aanleiding was geweest; maar.... wat kon daar de reden van zijn? Zijn moeder en zuster gingen anders toch door, als zij bij zijn t'huiskomst aan het kibbelen waren; ja, in de regel werd de hele twist dan nog eens ferm gerekapietuleerd en riep Anna zijn uitspraak in.

Hadden zij 't misschien weerover mevrouw Keins gehad?

Mevrouw Keins was de vijf en veertig jarige weduwe van een man, die, na in Indië veel en meestal afkeurend over zich te hebben doen praten, door een revolverschot aan zijn bestaan een einde had gemaakt op het ogenblik, dat er van zijn eertijds kolossaal vermogen geen sent meer over was. Overgehaald door een gemeenschappelike kennis had mevrouw van Onderwaarden beloofd de ongelukkige vrouw, die haar volkomen onbekend was, een bijdrage voor reisgeld te sturen en een maand lang in huis te nemen, om haar gelegenheid te geven in Holland een pension op te zetten of een andere bezigheid te vinden, waardoor zij in haar onderhoud zou kunnen voorzien. Mevrouw Keins was nu echter al vijf weken in den Haag en had nog niets gevonden; Anna beweerde, dat zij zelfs niet ernstig zocht. Maar Anna beweerde ook, dat mevrouw Keins een vleister, een naar-de-mond-praatster, een vals wijf was en mevrouw van Onderwaarden, die voor deze fatsoenlike arme veel had gedaan,

stoof al op om de onderstelde mogelikheid, dat zij door mevrouw Keins werd misleid. Het gevolg was, dat mevrouw Keins, die zelden uitging of op haar kamer bleef, zich geen ogenblik kon verwijderen, zonder dat tussen moeder en dochter de strijd over haar vertrouwbaarheid herleefde. In 't eerst had Anna volgens gewoonte pogingen aangewend om Theo op haar hand te krijgen; doch al gauw was 't voor haar zekerheid geworden, dat ook hij zich liet bepraten door mooi gekozen, flikflooiende woorden. Dus behandelde zij deze kwestie liever gedurende zijn afwezigheid.

Het spreekt van zelf, dat Theodoor nu juist biezonder nieuwsgierig was naar 't geen moeder en zuster samen hadden verhandeld; maar hij wist, dat vragen-stellen het beste middel zou zijn om Anna tot zwijgen te nopen.

Met een: 'Ziezo, hier ben ik,' trad hij daarom zo onverschillig mogelik de achterkamer binnen, nam aan de tafel plaats en zei 'dank u' op mevrouw van Onderwaardens gewone vraag, of hij nog tee wilde hebben.

Nadat het een poos onaangenaam stil was ge

bleven, terwijl zijn moeder, korte kuchjes uitstotend, kopjes omwaste en Anna kalm doorlas, vroeg hij maar eens, of er berichten waren van Willie.

'O, ja.... heel goeie. Ze maken 't best. Japie.... Je weet, dat ie te Parijs allerlei mooie dinge voor d'r besteld heeft.... 'n rozehoute kastje heeft ie late make.... en.... nog meer.... nog veel meer.... Nou.... dat is alles goed angekomme.... en.... en nou vindt ze 't t'huis erg gezellig. Goor is anders stil, schrijft ze. Dat zal wel waar zijn en de mense vindt ze vervelend. Ach, daar zal z' an motte wenne. In 'n kleine plaats.... de mense.... je mot.... 't Huwelikis toch de bestemming van 'n vrouw. Dat zeg ik maar en wie goed getrouwd is, die kan overal gelukkig zijn.'

De laatste woorden bevatten klaarblijkelik een toespeling; Theodoor vatte echter niet waarop.

'Make we van avond geen partijtje? Ik zie geen speeltafel, geen kaarte.'

'Ik ben bereid' zei Anna zonder op te kijken, 'maar mama heeft er, geloof

ik, geen lust in.'

'Ik verlang geen offers!' klonk het streng.

Steeds doorlezend schoklachte Anna even door haar neus.

'Bedoelt u, dat ik had motte zegge: ik heb er wel lust in, maar mama niet?'

'Dat zal je zelf 't best wete; maar je hebt gelijk: ik heb d'r van avond geen lust in.'

'Nu.... dan doen we 't niet,' zei Theo zo luchtig mogelik en hij had de krant al opgenomen en opengevouwen, toen Anna op luchtig plagende toon hernam:

'Mot u 't belangwekkende nieuws niet an Theo vertelle, mama? Wat mij betreft hoeft u 't heus niet geheim te houwe.'

Mevrouw van Onderwaarden was tegenover Theodoor veel minder mededeelzaam dan Anna. Ze besefte te goed van tal van zaken, die haar nu eenmaal lief waren, dat hij er de schouders voor ophaalde, altans weinig mee ingenomen was en daar zij tegenspraak slecht kon verdragen, zweeg zij tegenover andersdenkenden doorgaans stil. Dit maal achtte zij 't echter geraden te spreken.

'Zeker zal 'k 't 'm vertelle. Je hoeft niet.... Op.... op je permissie zal ik nie wachte. Hij mot wete.... Hij is je enige broer. Hij mot wete wat je hebt gedaan.... dat is.... dat.... al was 't maar alleen om te zorge, dat ie nie zelf in moeilikhede.... De dinge lope soms zo raar.... zo.... Je kan nooit genoeg oppasse; maar.... waarom vertel jij 't 'm niet? Bij andere gelegenhede ben je zo.... zo geheimzinnig niet.'

Kalm een bladwijzer in haar boek leggend sloot Anna 't toe.

'Bij deze gelegenheid evenmin. Ik vin anders de kwestie vrij onbelangrijk. Weet je wat 't is,

Theo? - Van Ouderhoorn heeft me gevraagd en ik heb 'm bedankt. Voilà

tout!'

Niet aanstonds wist Theodoor wat te antwoorden; maar wel deed 't hem terstond alleronaangenaamst aan, dat hij dit gevaar pas leerde kennen, nu 't al af was gewend. Die verwaande, op alles en iedereen neerziende dwaas leek hem de onwelkomste zwager, die hij zich maar kon voorstellen. Graag had hij zijn hart dus eens over hem gelucht; maar nu bedacht hij: hoe had ik hem aan Anna kunnen ontraden, zonder me bij zuster en aanstaande schoonbroer onmogelik te maken, indien zij eens ja had gezegd en bij dat ja had volhard?

Mevrouw van Onderwaarden lei zijn stilzwijgen anders uit.

'Ik geloof, dat Theo volstrekt nie zo ingenomen ismet je manier van doen als jij wel denkt.'

Nu had Theodoor zijn antwoord klaar.

'Neem me niet kwalik, mamaatje; maar ik geef Anna groot gelijk. Ik was alleen 'n beetje verwonderd, dat alles zo klaar was gespeeld.... Ik had van de hele zaak nog niets gehoord. Me dunkt toch.... Maar enfin, dat is gebeurd. En dan.... Anna weet van van Ouderhoorn zeker niet evenveel af als ik; dus....'

Menende, dat hij enkel doelde op meer biezonderheden aangaande van Ouderhoorns niet-afstuderen, zijn verkrijgen van de waardeloze concessie, zijn plaatsnemen zonder aanstelling op

een mienisterie, viel mevrouw van Onderwaarden uit:

'Al die geschiedenisse.... dat zijn praatjes.... sosieteitspraatjes. Wie weet wat daar achter zit! Alles.... jaloezie. De mense vertelle zo veel. En.... en al was 't allemaal waar.... welnou.... steekt daar dan zo veel kwaad in? 'k Zou nie wete waarom. Als van Ouderhoorn nie knap was.... en werkzaam en.... dan.... dan.... dan had ie 't zo ver nie gebracht. Dat zeg ik maar. Z'n naam.... 'n aardig fortuin.... En hij heeft keurige maniere.... ja zeker.... ies ridderliks.... Hij ziet niet op ouwere mense neer zoals.... hij is beleefd. Dat is volstrekt niet om te lache. Dat bewijst voor 'n goed hart; dat.... O, ik weet heel goed, dat die dinge veel minder in tel zijn dan voorheen. Al

die eise.... die bespottelike eise! Ouwerwetse opvattinge zijn nog zo verkeerd niet. Tegenwoordig.... tegenwoordig is ook alles niet volmaakt. 't Lijkt er nie na. D'r is genoeg, dat mij hindert.... vooral in de hedendaagse jongelui!'

Met kwalik bedwongen heftigheid had ze doorgesproken, donkere blikken naar Anna werpend, die koud-bedaard, tergend bleef glimlachen. Zodra Theodoor de kans schoon zag, viel hij haar hoofdschuddend in de rede:

'Moesje, moesje, moesje, wat draaft u weer door. Ik wou iets heel anders zegge.... iets, waarvan u zeker evenmin als Anna ooit heeft hore spreke.'

Overbluft keek mevrouw van Onderwaarden hem aan.

'Nou.... wat dan?'

'Eenvoudig dit: Ik weet zeker.... verstaat u me goed? Ik zeg: zeker. Ik weet zeker, dat van Ouderhoorn hier in 't land is gekome met 'n Duitse vrouw.... 'n vrouw, die smoor van 'm was.... 'n vrouw, aan wie hij beloofd had d'r te zulle trouwe. Ja, ja: beloofd.... vast beloofd. En die vrouw heeft ie met hulp van de poliesie als 'n vagebond zonder middele van bestaan over de grenze late zette.'

'Nou ja....'

'Wat zegt u?'

'Zo 'n gemeen mens.'

'Maar, moederlief, wat weet u daarvan? En wordt van Ouderhoorn daardoor schoongewasse?'

'Schoongewasse! Ik.... ik.... Zo'n wijf!.... Ze zal 'm wel genoeg afgezet hebbe. En....'

Het onrechtvaardige van die veroordeling in den blinde maakte Theodoor driftig.

'Me dunkt, 't is al ergerlik genoeg, dat de poliesie tot zulke smerige streke de handmoet lene; maar dat 'n man van naam en van fortuin zich tot dergelike dade verlaagt.... en nog wel tegenover 'n vrouw, die van 'm houdt.... die door 'm bedrogen is.... nee, moeder, nee....

dat loopt de spuigaten uit! Al zijn wij niet van adel, voor zo iemand vind ik toch, dat onze famielie te hoog staat. Ik altans zou d'r feestelik voor bedankt hebbe hem als zwager te behandele.'

Hartstochtelik heftig had Theodoor zijn laatste woorden uitgegalmd en de gedachte kwam geen ogenblik in hem op, dat zijn toon een veel bezadigdere zou geweest zijn, als hij zich niet Tonia's geliefde had gevoeld. Aan de nuchtere Anna was het opgeschroefde in die toon niet ontgaan en droogweg vroeg ze:

'Je schijnt tegenwoordig toch anders over 'n Dame aux camélias te denke dan vroeger.'

Een gloeiend rood overtoog Theodoors wangen. Op eens werd 't hem niet alleen klaar, dat hij zich vergaloppeerd had; maar besefte hij ook, waaruit zijn woorden waren ontsproten. Toch was dit besef nog vaag. Hij zag alleen in, dat Tonia en de Dame aux camélias voorheen in zijn schatting vrij wel op dezelfde lijn hadden gestaan en tegenwoordig niet meer, terwijl 't hem tegelijkertijd was, of hij elke Dame aux camélias in zijn bescherming moest nemen. Ook voelde hij zich enigsins een schooljongen gelijk, die een stoute streek bijna ontdekt ziet en nog geen berouw heeft over de streek - integendeel vindt hij die streek heel aardig - maar des te meer over zijn onhandigheid, waarop de ontdekking zou kunnen volgen. Terstond rijpte in hem het besluit voortaan

geen edele verontwaardiging meer te tonen over anderen, geen opienie meer te uiten, eer hij overdacht zou hebben, of die niet terug kon slaan op hem zelf.

Maar ondertussen wist hij zich niet presies meer te herinneren, wat hij vroeger over de Dame aux camélias had gezegd en in zijn verwarring vond hij geen beter antwoord dan:

'Wel nee.... Wat, Dame aux camélias?.... Wie zegt, dat van Ouderhoorn....

dat die vrouw.... Ik heb nooit beweerd....'

Anna scheen zijn verlegenheid allervermakelikst te vinden.

'Kijk.... kijk.... kijk! Wat 'n kleur! Ken jij die dame soms ook? Draag je voor haar tegenwoordig mooie dassen? Heeft ze je geraadpleegd? Wat voor honorarium heb ie gehad?'

Hij deed zijn best om te lachen; maar 't ging hem slecht af.

'Ach, je bent zot.'

'Hoe ben j' anders zo goed op de hoogte gekomme? Van Ouderhoorn heeft toch niet zelf....'

Mevrouw van Onderwaarden schoot te hulp.

'Ik heb je al 'ns meer gevraagd, Anna, over dergelike onderwerpe niet te spreke.... vooral d'r geen gekheid mee te make. Vandaag doe je 't met Theo; morge met 'n ander....Ik begrijp niet, dat je niet inziet.... Wat.... wat motte de mense wel van je denke?'

Aanmerkingen kon Anna moeilik velen; snibbig viel zij uit:

'Me dunkt, mama, dat iemand, die u rijp acht om te trouwe, wete mot wat er in de wereld omgaat. Ik ben d'r Theo heel dankbaar voor, dat hij me d'r niet in laat lope. Van uw geheimzinnigheid begrijp ik 't nut niet.'

De oude donkere ogen schoten schichtige vlammetjes onder de neergetrokken, zware wenkbrauwen uit. Tegen Anna's argumenten was mevrouw van Onderwaarden nooit opgewassen; maar juist daarom kon zij het gevoel niet verkroppen, dat die argumenten niets dan opgeraapte wapenen waren, gegrepen om ogenblikkelik mee te kunnen treffen en om na het gebruik weer onverschillig te worden weggegooid.

"k Zou liever zegge, dat ik d'r je wel in had late lope.'

"k Zeg nooit ies, dat ik nie kan verantwoorde.'

Sedert Willemiens vertrek maakten Anna's kalme tegenwerpingen haar moeder hoe langer hoe zenuwachtiger; de oude vrouw kon nu niet meer met de ene dochter heulen, als zij 't met de andere te kwaad kreeg en ongelukkig was juist het kind haar gebleven, waarvoor zij altijd de minste simpatie had gevoeld.

Meer dan ooit hakkelend door haar vruchteloos pogen om kalm te blijven, viel zij uit:

'O, nee.... jij.... jij bent volmaakt.... jij.... jou.... jou woorde zijn altijd.... altijd woorde van.... van buitenge.... van wijsheid. En omdat je zo uit.... zo voortreffelik bent.... zo biezonder.... ver.... verstandig, hou je je buiten alles. Jij staat te hoog, hè.... veel te hoog! Andere mense.... Naast jou zijn andere mense maar onbeduidende miere.... miere.... te min voor jou, veel te min!'

Anna trok een klein mondje en lachte.

'Hè, mama, wat zegt u bespottelike dinge! Ik vin me zelf nies voortreffelik; 'k wou veel liever zijn als Willie; maar....'

Mevrouw van Onderwaarden had nog niet uitgesproken.

'En je maakt mij nie wijs, dat je van Ouderhoorn om dat geval met die vrouw afgeweze zou hebbe, als Theo 't je eer had verteld. O, nee... 'k geloof d'r nies van! Wat je voor rede hebt gehad.... mij is 't 'n raadsel; want geslote ben je.... geslote als 'n bus. Misschien is 't wel alleen gebrek an gevoel geweest.... onverschilligheid; want dat ben j' ook.... onverschillig. Op 'n ander meisje maakt 't ten minste indruk, als 'n man zeit, dat ie van d'r houdt; maar op jou.... op jou stuit alles af als op.... als op.... als op 'n rots. Ik vraag me soms af, hoe 'k an zo'n kind kom.... zo'n.... 'n kind, dat zo weinig hart heeft.... zo weinig gevoel.... zo.... zo weinig

belangstelling in wat ook? Hè, ik zouniet graag zo weze. Van mij heb je die leukheid zeker niet!'

Anna greep kalm naar een zilveren trommel, nam er een krakeling uit en beet daar een puntje van af.

'Dan zal ik die leukheid wel van me zelf hebbe.... door ondervinding gekrege. Maar.... als ik zo'n monster ben, dan most u blij zijn, dat uw protegé niet met m' opgescheept raakt.'

'Van Ouderhoorn heeft mijn proteksie nie nodig; maar 'k zou wel 'ns wille wete, wat ie jelui gedaan heeft. Ja, wat heeft ie jelui gedaan, dat j' allemaal zo op 'm....? Die vrouw.... die vrouw.... als 't waar is.... wat Theo van die vrouw vertelt.... Ik geloof 't niet.... Best, best.... ik wil anneme, dat 't waar is.... alles. Dan is 't zeker nie goed, dat ie zich met dat mens heeft ingelate.... zeker niet... vroeger, zie je. Ik zal nie wit noeme, wat zwart.... maar onze gebreke.... onze foute hebbe we allemaal. Zulke dinge.... de tegenwoordige jongelui.... en als-t-ie z'n fout heeft ingezien.... als-t-ie nou liever trouwe wil met 'n fatsoenlik meisje, dan blijve hangen an zo'n.... zo'n persoon.... dan geef ik 'm groot gelijk. En als-t-ie zich eerst vrij heeft gemaakt, vóór dat hij jou kwam vrage.... nou.... dan.... dan heeft ie gehandeld zoals 't hoort.... Ja, zoals 't hoort en dan zie ik volstrekt niet in, wat jij of Theo nog op 'm an te merke hebt!'

En eensklaps Theodoor aanziende vervolgde zij scheller sprekend, met de intonasie van iemand, die plotseling een zaak in een nieuw licht beschouwt:

'En.... en.... 'k zou ook wel 'ns wat anders wille wete. Wat.... waarom heb jij die geschiedenis niet eer verteld, als je 'm zo erg vondt? Je bent toch wel met andere praatjes angekomme.'

Theodoor, die zijn zelfbeheersing herwonnen had, schrok op nieuw, want 't was duidelik, dat al weer zijn verhouding tot Tonia hem in de moeilikheid bracht deze vraag te moeten beantwoorden. Zeker zou hij al lang met van Ouderhoorns geschiedenis zijn aangekomen, indien geen instinktieve vrees voor mogelike eigen lelikheidjes tegenover een andere vrouw hem belet had een streng oordeel uit te spreken over het gedrag van de man, die hij niet kon uitstaan. Een minder onbedorven gemoed zou er niets in hebben gevonden een ander aan te leggen de strikt afgepaste maat van de publieke moraal en voor zich zelf elk meten af te wijzen met rekbare verontschuldigingen van biezondere omstandigheden en eigen-uitzondering-pleitend gevoel. Ook Theodoor had van zulke rekbare verontschuldigingen zich al lang voor zijn daden

een flinke voorraad aangeschaft; maar hij verstond de kunst nog niet om daarmee onbeschaamd een hard oordeel over anderen te verbinden.

Voor 't ogenblik eengedwongen verklaring voor zijn stilzwijgen te vinden viel hem minder lastig. Hij gaf er zelfs twee tegelijk.

'Wel, da's nog al duidelik. Ten eerste heb ik de geschiedenis pas gehoord en dan.... wat zal ik u nu zulke dinge zonder noodzaak vertelle? U wil 'm immers toch de deur niet wijze.'

Om echter zo gauw mogelik van het netelige onderwerp af te komen, ging hij voort:

'Late we nu de jonkheer maar verder late ruste. Anna wil 'm niet hebbe; daar is de zaak mee uit. Als zij nu eenmaal niet op 'm gesteld is, wat zulle wij ons dan dik maken over z'n mogelike goeie kwalieteite? D'r zijn genoeg andere manne.... en betere.... op de wereld.'

Mevrouw van Onderwaarden voelde heel goed, dat zij te ver was gegaan; maar zij kon 't toch niet over zich verkrijgen het juiste in haar opmerkingen prijs te geven door de ganse kwestie te laten glippen. Ze begon dus nogmaals; maar nu veel kalmer te betogen wat ze goed vond in van Ouderhoorn, wat verkeerd in Anna, wat haar inkonsekwent leek in Theo en wat ze eigenlik zelf had willen zeggen; maar nu luisterden noch Anna, noch Theodoor meer toe. De eerste was weer aan het lezen gegaan en de ander verdiepte zich in de vraag hoe 't kwam, dat zijn moeder, die hem een huwelik had aangeraden uit zuiver verstandelike overweging, tans Anna een man aanprees, tegen wie verstandelik zó danig veel was in te brengen. Zijn denken leek hem dikwels een klein, hel verlicht veld, omgeven door dichte duisternis. Voorheen had hij die zwartheid voor een grenslijn gehouden, waarachter niets meer te ontdekken viel en zich ingebeeld, dat al wat er te weten was - zelfs het door hem niet bestudeerde - binnen zijn verlicht sirkeltje lag. Tans merkte hij telkens, dat er ook buiten dat veld waarnemingen waren te doen. Eén opgevangen woord was soms voldoende om hem diep in het donker een lichtend punt te doen zien; maar wat hem moeilik bleef, ja, vaak ondoenlik, was het uitdijen van zijn heldere denksfeer tot deze het lichtende punt omvatte.

Al bleef het puntje dan in zijn denken lichten, zijn aandacht dwaalde er toch weer van af.

Mevrouw van Onderwaarden's doorpraten scheen Anna op den duur toch te hinderen. Ze keek op, zuchtte eens en zei:

'Hè, mama, schei nou uit over van Ouderhoorn. Dat u 'm graag tot schoonzoon had gehad, zo lang u zo erg intiem was met Dora.... dat kon ik nog begrijpe; maar nou die toch in ongenade is gevalle....'

Daar wist Theodoor niets van!

'Wat? Is Dora in ongenade?'

'O, weet je dat niet? Freule vanOuderhoorn is sosialiste geworde.'

Anna scheen geen woord te kunnen zeggen zonder haar moeder te ergeren. De oude vrouw smakte met de lippen van boosheid.

'Wat heb jij toch 'n talent om de dinge zó voor te stelle, dat ze.... dat ze veel erger lijke dan ze zijn!'

't Was klaar, dat Anna de ergernis-uiting van haar mama opnam als een kompliement, terwijl ze tegelijkertijd het kwaadaardige van haar voorstellingen niet wilde erkennen.

Van haar moeder naar Theo kijkend en weer terug, met een half bedwongen lachje om de lippen, grote ogen opzettend, alsof ze hogelik verbaasd was, sloeg ze met de vlakke hand op haar borst, uitroepend:

'Nee, maar! - Heeft u me dan nie zelf gezeid, dat ze mee deed met sosialistiese dames als freule Huygens en andere.... dat ze zich nie bemoeie most met 't drijve van de bakkers om nachtarbeid afgeschaft te krijge?'

'Zeker heb ik dat gezeid; maar.... maar daarom is Dora nog geen sosialiste. Die bakkers.... die bakkers.... daarmee bemoeit ze zich uit menslievendheid.... niet om de mense de hoofden op hol te brenge.... om zelf 'n rol te spele.... zoals andere.'

Nog altijd met haar tergend lachje om de lippen zag Anna Theodoor weer aan. 'Dan zal je vroeg of laat er toch toe motte besluite, Theo, dat magere bottekasje als wettige echtgenote in je arme te sluite.'

Nogmaals drukte mevrouw van Onderwaarden haar lippen met een smak samen, terwijl Theodoor weer het bloed naar de wangen steeg bij de onaangename twijfel, of Anna misschien toch 't een of ander vermoedde.

Gelukkig hoefde hij niets te zeggen, daar zijn moeder terstond antwoordde:

'Theo is er de persoon nie na zich te late dwinge.... net zo min als jij; maar.... maar dat 't 'n geluk voor 'm zou zijn, als-t-ie Dora tot vrouw.... voor haar trouwens ook.... want als ze eenmaal.... dat heb ik gezeid en daar blijf ik bij.'

Om zich goed te houden riep Theodoor maar dadelik uit:

'Nu moedertje, wat niet is, kan nog kome; maar.... houd er Dora voorlopig nog maar buite, hè. 'k Wist niet, dat u d'r met Anna al over gesproke had.'

Anna lachte, alsof zij er nu alles van begreep en mevrouw van Onderwaarden verwarde zich in een betoog, dat zij eigenlik niets verteld, maar Anna een en ander geraden had. Een nijdig opschallende schelruk doorbrak de draad van het gesprek.

Anna schrok op en lei haastig de bladwijzer weer in haar boek.

'Dat zal uw geliefde Keins wel zijn. Ik poets 'm. 'k Heb van daag van half-drie tot vijve boodschappe met d'r gedaan; ze heeft ijs met 'n liekeurtje van me gehad; me dunkt, dat ik meverdienstelik heb gemaakt. Dag mama, dag Theo, slaap wel.'

In een ommezien was ze verdwenen; zodra ze weg was zei mevrouw van Onderwaarden:

'Kan jij je nou 'n voorstelling make van zo'n.... zo'n.... van iemand, die zo koud is.... zo dood voor al, waar 'n ander nog 'ns belangstelling.... en warmte en.... hoe zal 'k 't noeme....? ... Op haar leeftijd.... Hè, ik vin 't vreselik zo te zijn. Andere meisjes.... Wat wil ze toch? Als ik dat maar wist! Begrijp jij 't?.... En wat er van d'r worde mot....? Nou heeft ze nog 'n huiselike kring. Ze hecht er wel niet an.... Waar hecht ze wèl an? Maar eens zal ze alleen blijve staan.... en dan.... wat er dan....? Maar dat komt er van.... Ja zeker.... als je je helemaal laat beheerse door je redeneringe, door je.... door je.... en nooit 'ns.... nooit 'ns in je hart.... O, d'r vader was net zo.... al wist ie 't zelf niet.... al sprak-t-ie van z'n gevoel en.... en toch.... met al hun geredeneer.... en hun uitgerekendheid.... zulke mense doen dikwels de grootste dwaashede! Ze denke wel, dat ze altijd sterk zijn; maar soms zijn ze net zo zwak.... nog veel zwakker dan andere.'

Theodoor wist niet wat te antwoorden. Zou zijn vader zó gevoelloos zijn geweest en was zijn moeder werkelik zulk een gevoelsmens? Zij verbeeldde 't zich wel; maar....

Op eens hoorde hij in zich de vragen: is misschien ieder mens voor zich zelf heel anders dan anderen hem vinden?

Hij - Theodoor - ook?

Hoe zou Tonia hem dan wel vinden?

Ja, 't is waar.... zoals hij zich zelf kende.... zo vond zijn moeder hem zeker niet en Tonia evenmin.

Een klopje op de deur en mevrouw Keins trad binnen.

Ze was een vrouw van dragelik voorkomen, die bij een eerste beschouwing door niets de aandacht trok. De tweede indruk was, dat zij met haar brede handen, uitstekende jukbeenderen, kroesend grijs haar, met de voddige émail-broche op het groen-cheviot-met-zwarte-tres-gegarneerde japonnetje er erg burgerlik uitzag en pas later viel het speurend ronddraaien van de diep-liggende grijzige ogen op en de zonderlinge trilling van de neergetrokken mondhoeken, die altijd omhoog schenen te willen, terwijl een aanhoudend zelfbedwang ze vasthield in hun

zwaarmoedig-ernstige plooi.

Met afgemeten pasjes en herhaalde hoofdknikjes trad mevrouw Keins op de tafel toe, uiterst vriendelik miauwend:

'Goeien avond, goeien avond.... Hoe gaat 't mevrouw sedert van middag en hoe gaat 't u, meneer van Onderwaarden?'

De vragen bleven onbeantwoord; mevrouw van Onderwaarden wenste eveneens goeien avond, zei, dat mevrouw Keins moest gaan zitten, verzocht Theodoor haar een stoel te geven en vroeg toen hoe 't was geweest.

'Nu.... goed.... goed.... De mensenhebben gedaan wat ze konden.... Ze zijn niet rijk.... ze zitten daar niet vrolik.... in die Hemsterhuisstraat.... kleine kamers.... laag van verdieping.... benauwd.... De keukenmeid laat ook wel wat te wensen over.... 't is geen huishouwen als 't uwe en.... als je 't goed gewend bent geweest.... alles op grote voet.... zoals ik in Indië.... ja.... dan heb je je aanmerkingen.... dat spreekt van zelf; maar.... 'n mens mag niet ondankbaar zijn. Ik zeg maar: wie geeft wat ie heeft.... nietwaar? Wat zegt u er van?'

Mevrouw van Onderwaarden was 't geheel met haar eens, betoogde, dat je de mensen moet nemen gelijk zij zijn - wat zij altoos deed - dat alles op de bedoeling aankwam - waar zij steeds rekening mee hield - en dat je zeer moest oppassen mindere mensen niet te kwetsen - wat haar grootste zorg was.

Mevrouw Keins vond dit alles: o, o, o, zo waar!

'Ach, u begrijpt wel.... als 'k met m'n genoegen te rade was gegaan, zou ik stilletjes bij u zijn gebleven. Ik kan 't immers nergens beter hebben en met wie kan ik prettiger praten? - Neen, ik meen 't. Wij begrijpen elkaar zo goed.... wij hebben helemaal dezelfde levensbeschouwing. Wij zijn zo echt wat je noemt: congenial souls. Ach, weet je wat ik maar altijd zeg? Als je zelf veel hebt ondervonden, dan kan je niet goed meer omgaan met mensen, die de dingen luchtig opnemen en er maar op los leven, alsof alles op aarde enkel rozengeur en maneschijn was.'

Nu was de beurt weer aan mevrouw van Onderwaarden om haar volle instemming te betuigen. Juist wat mevrouw Keins 't laatst had gezegd, bleek in volmaakte harmonie te zijn met 't geen mevrouw van Onderwaarden altijd beweerde. Maar hoe weinig mensen zagen dit in; hoe weinig mensen vatten het leven ernstig op!

'En' viel mevrouw Keins in 'hoe weinig mensen verplaatsen zich eens in de toestand van een ander.'

'O,' zei mevrouw van Onderwaarden, met opgeheven linkerhand en heen en weer schuddend hoofd 'als je dat nagaat....! Iedereen denkt alleen an zich zelf. Daar hoeft u mij nies van te vertelle.'

Mevrouw Keins stak haar brede hand uit, lei die op mevrouw van Onderwaardens arm, knikte haar met half-gesloten ogen eens toe en fluisterde zoetig glimlachend:

'U denkt wel aan 'n ander, lieve mevrouw.... u denkt wel degelik aan 'n ander.'

Een ogenblik van stilte volgde; mevrouw van Onderwaarden was zichtbaar aangedaan en Theodoor, die door zijn kaartspelen op de weinige avonden, welke hij t'huis doorbracht, nog nooit een dergelik onderhoud van de twee dames had bijgewoond, moest aan Anna's woorden denken, dat mevrouw Keins een huichelaarster was, diemama vleide en likte om stilletjes in huis te kunnen blijven. Het leek er zo waar naar, of Anna gelijk zou krijgen. Dat echter mevrouw Keins niemendal zou menen van 't geen ze beweerde.... neen, dat wilde er nog niet bij hem in.

Ondertussen had de meid naar gewoonte wijn en glazen binnengebracht benevens een brief, die mevrouw van Onderwaarden - ook volgens gewoonte - terstond opende. Theodoor had al eens van Anna vernomen, dat deze onbedwongen nieuwsgierigheid van zijn moeder telkens een spotachtig lachje op mevrouw Keins' gelaat te voorschijn bracht. Hij merkte 't nu zelf op.

'Mag ik u 'n glas wijn inschenke, mevrouw?'

'Ik zal heel graag wat van u aannemen, meneer van Onderwaarden; maar u weet: 's avonds drink ik geen wijn.'

'O, nee, 't is waar ook. U drinkt grok van Rum. Neem me niet kwalik.'

'Volstrekt niet. Ik moest eigenlik vragen, of u 't mij niet kwalik neemt. Rum-grok voor 'n dame.... 't is haast ongepast; maar als de dokter 't voorschrijft....'

Theodoor gaf toe, dat het Rum-drinken dan een gans andere zaak werd; maar het glas vullend moest hij toch weer aan Anna denken, die aan het dokters-voorschrift geen geloof willende slaan, zei:

Waarom vertelt ze dan niet wat ze heeft? Het mens mankeert ommers nies.

Nu vond hij dat stilzwijgen wel geen bewijs.... wie spreekt graag over zijn kwalen.... maar mevrouw Keins had wel eens een tweede grokje genomen. Had de dokter ook dat voorgeschreven?

De brief, die mevrouw van Onderwaarden gekregen had, scheen lang te zijn en interessant. Zij keek er ten minste niet van op. Dus wendde mevrouw Keins zich tot Theodoor.

'Hebben uw oren niet getuit, meneer van Onderwaarden?'

'Hoe zo, mevrouw?'

De grove hand even naast haar wang heen en weer bewegend, keek zij hem lachend met half afgewend gelaat aan.

'Uw naam is aan tafel dikwels genoemd.... Ja, ja. Ik zal u maar niet vertellen, wat er al zo

van u gezegd is. Dan zou u heus nog ijdel worden.'

De mededeeling deed Theodoor alleraangenaamst aan; hij zag die totaal onbekende mense aan tafel zitten, verkondigend zijn lof zonder te

denken, dat hij daar een woord van zou vernemen; maar nogmaals moest hij aan Anna denken, die beweerde, dat mevrouw Keins ook hem ingepalmd had, altans inpalmen wilde.

Nog juist kon hij de opmerking maken, dat die mensen toch niets van hem wisten, toen mevrouw van Onderwaarden met een driftige uitroep een einde maakte aan hun gesprek.

'Wel zeker! Dat kan die begrijpe! Na 'n brouille van meer dan twintig jaar! Lees die brief 'ns!'

Twee volbeschreven velletjes werde Theodoor toegeworpen.

'Zal ik soms heengaan, lieve mevrouw?'

'Volstrekt niet, beste mevrouw. Voor u hebbe wegeen geheime. M'n man had 'n broer.... z'n enige, weet u.... 'n broer, die jonger was dan hij en die nooit.... nooit heeft wille deuge. Hij heette Joost. 'k Wil nie zegge, dat ie mense heeft opgelicht of ies dergeliks. O, nee, 't was zelfs wel 'n goeie man.... erg roiaal.... al te roiaal. Hij kende de waarde van 't geld niet. Wat je vroeg, kreeg je van 'm. Z'n hele leve lang heeft ie enkel voor z'n plezier geleefd. 'n Leegloper was-t-ie.... 'n verwaande leegloper. Hij deed nies dan reize.... de hele

wereld door.... overal is-t-ie geweest.... en.... en.... niet alleen.... dat begrijpt u. Nou is de boel op.... zo gaat 't. 't Schijnt, dat 'n notaris 'm nog bedroge heeft met 'n paar hypotheke. Dat komt er van.... van dat.... Gespekuleerd heeft ie ook al. Dat deed ie vroeger ten minste niet. Enfin.... 't einde van 't lied is, dat meneer vraagt, of m'n broer en ik 'm ieder jaarliks drie honderd gulde wille geve. Dan ziet ie wel kans, schrijft ie, zich ergens op 't land voor de rest van z'n leven in te kwartiere. Ja wel! Alsof ik geen drie kindere had! 't Is wat moois! D'r maar op los leve.... 't geld verachte.... de rijke meneer.... de roiale meneer uithangen en.... en als de boel op is, mot 'n ander maar bijspringe.... dan ga je maar op koste van je famielie leve.'

Mevrouw Keins matigde zich voorzichtiglik geen oordeel aan over de vraag, wat mevrouw van Onderwaarden in het gegeven geval al dan niet behoorde te doen. Ze trok alleen een meewarig gezicht, zei, dat een

leven, uitsluitend aan de pret gewijd, dikwels zo'n treurige keer neemt, dat alle kwaad zich zelf straft en dat het voor mevrouw van Onderwaarden vreselik was op haar leeftijd zulke dingen te moeten ondervinden.

De laatste verklaring miste zijn uitwerking niet.

'Daar heeft u groot gelijk in, mevrouw. 't Is voor mij alleronaangenaamst!' Intussen had ook Theodoor de brief gelezen.

'Nou, wat zeg je d'r van?'

O, wat klonk die stem van zijn moeder meedogenloos verwijtend; Theodoor durfde zijn antwoord haast niet uiten.

'Ach, mama, zouwe die drie honderd gulde per jaar u erg hindere?'

Mevrouw van Onderwaarden keek hem zo verontwaardigd aan, alsof niet haar zwager, maar Theo zelf het geld had gevraagd.

'Wat? Hindere? Denk je....? Praat jij ook al zo? Me dunkt, dat ik nie gierig ben. 't Is me 'n genot iemand te helpe.... Iemand, die 't verdient. Maar zo'n.... zo'n onnut weze.... zo'n.... zo'n.... liederlike vent! Hij heeft me toch maar z'n rug toegedraaid, toen 'k 'm 'ns de oge wou openevoor z'n.... voor z'n schan.... z'n nieswaardig bestaan! Dat was m'n plicht. En nou zou 'k jare lang.... van de dood van je vader af.... zuinig geleefd hebbe.... jelui kapietaaltjes vermeerderd.... om hem 'n pensioen...? Nee.... me dunkt....'

Theodoor had zijn oom Joost nooit gezien en alleen in vage bewoordingen over hem horen spreken; maar de minachting voor dit onwaardig famielielid was hem door zijn moeder zo vroegtijdig en zo deugdelik ingeprent, dat tot nog toe in zijn ziel zelfs geen sprankje belangstelling voor die enige broer van zijn vader had kunnen ont

kiemen. Hem zelf verbaasde 't dus wel 't allermeest, dat hij nu op eens mededogen met oom gevoelde, terwijl er voor 't eerst twijfel in hem oprees aan de rechtvaardigheid van zijn moeders oordeel.

'Liederlike vent.... liederlike vent....'

Zijn vergoelikende toon was mevrouw van Onderwaarden niet naar de zin.

'Nooit ies uitvoere.... je ophouwe met slechte vrouwe.... Wou jij dat soms verdedige?'

Theodoor wilde 't eigenlik wel, altans de omgang met vrouwen; maar hij dorst er niet voor uitkomen.

'Nee, mama, nee; maar à propos van van Ouderhoorn heeft u daarnet gezegd, dat iedereen z'n foute heeft....'

'Van Ouderhoorn is geen leegloper.... van Ouderhoorn heeft z'n boel niet opgemaakt.... en die geschiedenis.... die vrouw.... ik geloof niet.... maar in alle geval.... in alle geval heeft ie zich gebeterd.'

'Da's de vraag en de manier waarop.... maar denkt u, dat al de andere ongetrouwde here, die bij u aan huis kome.... en wie u de hand geeft.... denkt u, dat die als monnike leve?'

De woorden waren hem nauweliks ontglipt, of het berouwde hem al ze te hebben geuit. 't Was, of zijn moeder er noodzakelik uit moest afleiden hoe hij zelf leefde. Wat ging die oom hem ten slotte aan?

Mevrouw van Onderwaardens antwoord bleef niet uit.

'Kom jij nou ook al met die gewone manne-redenering an? Ba.... jelui manne.... 't is, of je allemaal mekaar besmet op je sosieteite.... en je bierhuize.... en.... en.... en overal, waar je mekaar maar ontmoet. 'n Man mot altijd gemeen zijn.... de beste niet uitgezonderd.... en of ze getrouwd zijn of....! 'n Vrouw verlangt ten minste na 'n kind.... met d'r hart. Da's ies liefs... daar offert ze zich voor op. Moederliefde is mooi.... 't mooiste, dat er op de wereld bestaat.... maar 'n man.... 'n man denkt alleen an.... ba.... 't is beestachtig.... foei!'

Als zijn moeder zo heftig aan het doorslaan ging, wist Theodoor, dat het geraden was haar woorden voor scherts op te nemen; maar 't was hem,

of zijn geheim van Tonia zijn lachen gedwongen maakte, onnatuurlik, vals van klank, en zonder dat angst hem er toe bracht,voelde hij duidelik het verlangen in zich: ik wou, dat ik haar niet had en nu kon denken: ik heb niets te verbergen.

Nog een poosje sprak mevrouw van Onderwaarden over haar zwager door, allerlei nieuwe redeneringen makend om haar weigering beter te rechtvaardigen. Zij scheen wel te voelen, dat die weigering in het gegeven geval uitsluitend op haar persoonlike weerzin berustte en dus vol

gens haar eigen altruïstiese opvattingen anders moest worden gemotieveerd. Daarom voerde zij aan, dat hij maar aangetrouwde famielie was, dat haar fortuin overschat werd, dat haar kinderen niet benadeeld mochten worden en eindelik, dat er tal van mensen waren, die haar ondersteuning meer verdienden en aan wie zij die ondersteuning ook veel liever gaf. Ten slotte zette ze eensklaps het onderwerp op zij door uit te roepen:

"k Wil d'r verder ook niet over hore. 'k Weet wat ik te doen heb; 'k ben aan niemand rekenschap verschuldigd!'

En om de gelegenheid tot het maken van verdere tegenwerpingen af te snijden, ging ze op overdreven deelnemende toon tot mevrouw Keins voort:

'Heeft de dag wat voor u opgeleverd, beste mevrouw? U zou bij uw vrinden ommers 'n dame ontmoete, die 'n gezelschapsjuffrouw nodig heeft.'

'Juist, lieve mevrouw, juist; maar wat wil 't geval? Die dame had net gisteren 'n nichtje bij zich genomen. Mij loopt ook alles tegen; is't niet? Had ik 't eer geweten. Maar.... 't spreekt van zelf, dat ik doe wat ik kan om u niet langer tot last te zijn.'

Nog opgewonden door haar plots bedwongen heftigheid, betoogde mevrouw van Onderwaarden dat mevrouw Keins haar in 't minst niet tot last was

en zo lang blijven kon als ze verkoos. En nu volgde, na een warme dankbetuiging van mevrouw Keins - waarin ze sprak van een prachtige daad - een lange rekapietulasie - die voor Theodoor bestemd scheen - van al de plannen, welke deze dame gevormd had, ten einde in haar onderhoud te kunnen voorzien en al de bezwaren, die telkens daaraan verbonden waren gebleken. Een pension-opzetten was reeds in Indië haar lievelingsdenkbeeld geweest; maar er waren tegenwoordig zo schrikbarend veel pensions in den Haag en waar zou zij de mensen van daan halen? Juffrouw van gezelschap worden bij een dame, met wie zij simpatiezeerde, zou ongetwijfeld een uitkomst zijn; doch hoe aan zulk een dame te komen en was mevrouw Keins voor zo'n ondergeschikte betrekking niet al te oud? Over een winkel van Indiese eetwaren, des noods met een vaste rijsttafel voor abonné's er bij, had zij ook gedacht; maar daar was enig kapietaal voor nodig en stel je voor, dat de zaak misliep en zij dit kapietaal niet terug zou kunnengeven? Neen, neen; 't was en bleef een moeilike kwestie en mevrouw van Onderwaarden trok er weer de les uit, dat mensen van mindere stand zich veel gemakkeliker door het leven heen slaan dan mensen van opvoeding, die buiten hun schuld aan lager wal zijn geraakt.

Onderwijl had Theodoor het verlangen in zich voelen opkomen zijn oom bij te staan. Het ging

niet, omdat hij ter wille van Tonia uiterst zuinig moest wezen; maar hoe wonderlik 't hem ook leek: hij voelde derenis met die man en niet met mevrouw Keins.

Uit de pendule piengde één heldere slag.

'Het klokje van gehoorzaamheid' zei mevrouw Keins met een zonderling-guitig lachje naar de kant van Theodoor.

Mevrouw van Onderwaarden rees met een schokje op en greep naar haar sleutelmand; zij hechtte inderdaad aan stiptheid en regelmaat. Maar toen mevrouw Keins wat langzamer, wat onwilliger aanstalten maakte om haar voorbeeld te volgen, kreeg Theodoor een inval en zei hij met een glimlachje, waarvan hij het niet-geheel-eerlike best gevoelde:

'Kom, mevrouw, nog een grokje.'

Tot zijn verbazing viel zijn moeder hem bij.

'Als u nog geen slaap heeft, blijf dan gerust nog 'n kwartiertje hier. Theo gaat toch ook pas later na bed.'

De schuine blik, die mevrouw Keins naar de Rum-fles wierp, bewees, dat de verleiding voor een ogenblik de waarschuwing van haar eigenbelang overwon. Toch aarzelde zij.

'Zou 'k....? 't Is waar: slaap heb ik nog niet en 'n grokje.... mits niet te sterk.... is goed voor me.... Ten minste.... dat heeft m'n dokter me wel honderdmaal gezegd. Nu.... laat ik er

dan nog maar eentje nemen; maar.... niet te sterk, ziet u, vooral niet te sterk.'

Mevrouw van Onderwaarden wenste wel te ruste en vertrok; Theodoor maakte de grok klaar.

'Ik hinder u immers niet, meneer van Onderwaarden. Als u misschien nog werken moet.... u heeft 't zo druk; dat weet ik....'

'O, nee, mevrouw, van avond heb ik niets te doen. - Hier is uw glas.... Mama gaat wel erg vroeg naar bed, vindt u niet?'

'Wel wat al te vroeg.... Ja....'

Naar het teeblad gegaan nam mevrouw Keins een flinke schep suiker, roerde die door de vrij donkere grok heen, slurpte met een fijn toegespitst mondje het lepeltje leeg, smakte voldaan met de lippen en zei:

'Och, ouwe mensen krijgen van die vaste gewoonten, nietwaar?.... 'k Heb er deze keer maar wat suiker bijgedaan.... 'k Geloof, dat u me meer Rum heeft gegeven dan anders.'

'Dat zal zo veel niet schele; maar zal ik d'r nog 'n scheutje water bij

doen?'

'Neen, neen, dank u. Eigenlik smaakt het zo wel lekkerder.'

Het glas aan de mond zettend, nam zij ineens een ferme slok.

'Hè ja; wel pittiger....Ja, ja, meneer van Onderwaarden, uw naam is van daag nog al eens genoemd.... en met ere. Trouwens.... over uw

mama hebben wij 't ook gehad. Wat doet ze toch veel goed. En altijd zo in stilte. Ja, dat is wel de ware menslievendheid.... 't Is toch maar 'n zegen, dat er zulke mensen zijn.... Maar.... hoe zonderling, dat ze nu voor uw oom, voor de enige broer van haar overleden man, weer niets wil doen. En zo'n kleine som, nietwaar, voor iemand van haar fortuin. Hoe is 't mogelik. Ik vond alles zo waar wat u zei en ik begrijp zo goed, dat zij u daar zeer mee heeft gedaan.'

Theodoor voelde integendeel heel goed, dat er van een dergelik zeer-doen geen sprake was geweest; maar de lust om Anna's oordeel eens te kontroleren noodzaakte hem niet tegen te spreken en aangemoedigd door zijn schijnbaar-toestemmend zwijgen, wat onvoorzichtiger geworden door de krachtige grok, ging mevrouw Keins voort:

'Ach, ieder mens heeft zo z'n eigenaardigheden; is 't nietwaar? Uw mama is 'n beste vrouw. Altijd denkt ze om 'n ander.... en toch kan ik begrijpen, dat er mensen zijn, die voor geen prijs iets van haar zouwen aannemen.... 't Is wel bekrompen; maar ik kan er toch in komen. Want, ziet u, als uw mama iets voor je doet.... ze meent 't zo goed.... o, zeker.... daarom is 't juist zo jammer; maar.... ze wil altijd 'n beetje de baas over je spelen. Misschien heeft u 't nog niet zo opgemerkt. 't Is net, of ze denkt: daar heb ik nu 't recht toe. Met de beste bedoelingen.... ik twijfel er geen ogenblik aan; maar.... wat zij vindt, dat goed voor je is, dat moet je doen en wat zij vindt, dat slecht voor je is, dat moet je laten. En daarmee is 't niet uit.... o, neen. Je krijgt je beloning of je straf, al naarmate je gehoorzaam of ongehoorzaam bent geweest. U lacht er om en 't is ook wel 'n beetje dwaas; de leeftijd nietwaar; maar ik verzeker u, dat 't zo gebeurt. Ik heb daar nu zoveel last niet van, want ik heb geleerd met het goeie mens om te springen. Ik weet wel, hoe 'k de dingen voor moet stellen om ze haar goed te doen vinden, maar als je

niet handig bent uitgevallen en een beetje fier en wat al te oprecht.... dan verzeker 'k u, dat 't lang niet aangenaam is van uw mama weldaden te moeten aannemen.'

Anna heeft toch gelijk gehad, moest Theodoor denken en hij kreeg lust mevrouw Keins op minder beleefde wijsde waarheid te zeggen; maar zijn nieuwsgierigheid was nog groot genoeg om die lust te beteugelen. Toch kon hij haar beweringen niet geheel onweersproken laten.

'Mama heeft haar eigenaardighede.... zoals u zegt. Dat kan 'k niet ontkenne; maar me dunkt.... als ze verlangt, dat 't geld.... ze geeft 't toch maar vrijwillig.... ook goed besteed zal worde.... goed, naar d'r eigen inzichte, dan....'

Mevrouw Keins gaf hem al gelijk, eer hij nog uitgesproken had.

'Natuurlik, natuurlik! U moet ook niet denken, dat ik aanmerkingen wil maken op 't geen uw mama doet.... de hemel beware m' er voor! Dat zou al heel ondankbaar van me zijn. Ik hoop, dat de lieve vrouw nooit zo iets van me zal geloven. Ik vertel maar hoe anderen wel over d'r spreken. Begrijpt u? U is 'n man.... 'n verstandige man; 't kan zijn nut hebben, dat u 't 'ns hoort; want.... dat moet ik toch erkennen en.... dat zal u ook wel toegeven.... wat er zo van uw mama gezegd wordt, is.... niet geheel zonder grond.... Is 't nietwaar? Daar heb u nu bij voorbeeld dat verplaatsen in 'n ander, waarover de goeie vrouw straks nog sprak....'

Theodoor zweeg; maar meende zich te herinneren, dat juist mevrouw Keins daarvan gerept had.

'Nu.... het lieve mens verbeeldt zich wel, dat ze daartoe in staat is en ik zou haar die illuzie niet graag benemen; maar 't is en blijft toch 'n illuzie. Vindt u zelf niet? Uw mama kan zich juist nooit in iemands toestand verplaatsen. Dat ziet u nu weer aan dat geval met uw oom. En ze denkt wel, dat ze 'n ander plezier doet; maar wie doet ze altijd 't meeste plezier?.... Als je 't goed nagaat.... zich zelf.'

Theodoor bleef verbaasd stilzwijgen; mevrouw Keins had weinig tijd nodig gehad om een diepe blik in zijn moeders karakter te werpen. Maar

zijn bewondering voor dit doorzicht belette hem niet haar op dit ogenblik onuitstaanbaar te vinden, een weerzinwekkend schepsel, dat hij graag bij de eerste de beste gelegenheid de deur uit zou zetten. En dat zijn moeder zich door dit valse wijf zó had laten inpalmen! Bracht hij haar alles over, wat mevrouw Keins van avond verteld had.... hij twijfelde er geen sekonde aan.... dan zouden haar de ogen nog niet opengaan. Maar voor zich zelf had hij nu genoeg van mevrouw Keins en haar mooie praatjes.

Terwijl zij hem dus meer in biezonderheden vertelde, dat de vriendin bij wie zij gegeten had en wier man aan 'Het Vaderland' was, meneer van Onderwaarden zo geroemd had als een buitengewoon werkzaam man, nauwgezet, helder van hoofd, voorkomend, een kracht in talvan verenigingen, een steun voor menig bestuur, iemand, die een glansrijke toekomst tegemoet ging, voelde hij niets meer in zijn binnenste popelen, dacht hij alleen hoeveel zou zij daar nu van liegen, hoe dikwels ben ik al net zo verlakt en zat hij maar te kijken, of haar glas nog niet ledig werd. En toen ze de laatste slok uitgedronken, het laatste beetje suiker weggelepeld had, sprong hij op, greep het glas en zette 't op het buffet bij de flessen, zonder te vragen, of ze misschien nog een dropje begeerde.

Ze scheen de wenk te begrijpen, stond ook op,

wenste heel zoetsappig-vriendelik: 'slaap u wel' en ging.

Die nacht duurde 't geruime tijd, eer Theodoors scherpzien-willend denken vervaagde tot gedroom. De strijd, die hem niet ontging tussen zo menige daad, zo menig verband van dingen en de opvattingen, de stellingen, die hij kant en klaar in zich vond zonder te weten hoe hij er aan was gekomen, werd allengs te duidelik, dat hij zijn waarnemingen nog maar steeds berustend kon wegbergen in zijn hoofd.

Ze praatten er niet meer in; ze deden hem opschrikken en hij voelde zich alleronaangenaamst onzeker worden.

Wie goed doet, goed ontmoet; maar deed zijn moeder dan geen goed?

Bij Anna evenmin als bij Keins of bij haar fatsoenlike armen ontmoette zij ware dankbaarheid. Ja, nog erger.... hij - Theodoor - moest van menige grief der beweldadigden en menige hatelikheid van Anna de gegrondheid erkennen; vaak voelde hij zelf zich eer tot verzet geneigd dan tot erkentelikheid gestemd.

En dan die hardvochtigheid voor zijn oom, terwijl zij van van Ouderhoorn alles, zelfs het gemeenste vergoelikte! Zou dit nu zijn, omdat de een een jonkheer was met wat fortuin, die haar vormelik lief had toegesproken en de ander een burgerman, die niet verkoos zich te laten kapittelen?

Dora had eens gezegd: er is behoefte aan goeie mensen.

Maar goed.... wat is goed.... wie is goed?

Als je altijd om anderen en nooit om je zelf denkt, had hij geleerd; maar.... hoe weet iemand, of hetgeen hij voor een ander doet, werkelik goed is?

Je kunt dus goed zijn.... 't goed menen en.... toch geen goed doen. - Ook omgekeerd?

Er zijn er, die beweren, dat je 't altoos voelt, of je goed handelt; maar dat gaat niet op. Zijn moeder....

Zich verwarrend in zijn abstrakt redeneren zocht hij naar een voorbeeld. Toen hij Tonia die vierduizend achthonderd gulden had gegeven, was 't hem geweest, of hij iets liefs en moois deed; van avond had hij duidelik berouw gevoeld over zijn hele verhouding; wie weet of hij morgen niet weer anders voelde en anders dacht.

Was ieder mens zó veranderlik, zóweinig zeker van zich zelf?

Op de keper beschouwd bracht hij Tonia in de waan, dat hij meer van haar hield dan inderdaad het geval was. Eigenlik deed hij daaraan kwaad. Maar tegelijk gaf hij haar een gelukkig leven. Daarvoor moest hij op allerlei uitgaven bezuinigen, offerde hij veel tijd, zelfs menig pretje op. Dat was toch weer goed.

Het duizelde hem.

En.... wat was zijn oordeel veranderd over

kwesties met vrouwen.... het geval van van Doeveren bijvoorbeeld.... dat van zijn oom.... dat van van Ouderhoorn. Vroeger had hij het aannemen van geld als een vast kenmerk van de ergste onfatsoenlikheid beschouwd. Tans vond hij in Tonia hoegenaamd niets onfatsoenliks, voelde hij zelfs de neiging in zich haar hoger te stellen dan menige.... ja, dan nagenoeg alle zogenaamd fatsoenlike vrouwen. Ze was ongetwijfeld beter dan Anna. Niemand zou hem gelijk geven als hij 't zei en toch was 't zo.

Op de Witte had hij eens horen zeggen: alle zeden zijn zedeloos, omdat zij je dwingen een innerlike waarde te schatten naar uiterlike kenmerken.

Dat leek hem nu waar; maar, grote gerechtigheid, hoe kan je te weten komen, wat er in een ander omgaat?

Moet je dan misschien niet.... in 't geheel niet oordelen?

Dat gaat ook niet; je doet 't van zelf.

Is 't dan onmogelik rechtvaardig te zijn?

O, dat er veel onrechtvaardigheid op de wereld geduld wordt.... veel meer dan hij voorheen had gedacht.... veel meer dan onvermijdelik scheen.... dat werd hem met den dag duideliker. Het hinderde hem dit te moeten erkennen, want in zijn hang naar tevreden-zijn lei hij er zich graag bij neer, dat de dingen zo goed waren als ze menselikerwijze maar konden wezen. Doch.... kijk nu eens naar zo'n van Ouderhoorn, die een vrouw ergerlik laaghartig behandelt en daar toch niet op aan wordt gezien.... ja, door zijn moeder er nog om geprezen wordt, terwijl Tonia....

Even voelde hij een jaloerse verwondering, dat zo'n lelike, gluiperige, onbeduidende kerel een vrouw had kunnen vinden, die oprecht veel van hem hield - net als Tonia van hem, Theodoor - maar daarover heenglippend en weer zoekend naar andere hinderlike ongerechtigheden als een lijder aan prurigo naar puistjes om open te krabben, dwaalde zijn

denken naar prosessen door middel van chicanes gewonnen, chicanes zo glashelder, dat niemand er dupe van kon zijn en toch omgeven met zulke warme betuigingen van eerlikheid, goede trouw en zedelikheid, alsof de zaak, waarin gepleit werd, een van de gerechtste was ter wereld. God, God, wat had hij in zijn korte ervaring al niet dikwels verbaasd gestaan over het verschil tussen 't geen vertoond werd in het openbaar en ronduit erkend onder vier, zelfswel onder een twaalftal ogen! En de mensen, die zo'n dubbelzinnige rol speelden, hielden zich zelf toch evenmin voor oneerlik als voor onfatsoenlik of slecht.

Hoe zat dit dan in elkaar?

Geen mens kan altijd naar zijn beginselen handelen.

Ook dit had hij horen beweren; maar zou 't waar zijn?

Hij had insgelijks horen zeggen: de rechtvaardigheid zegeviert nooit dan ten koste van de rechtvaardige.

Het wilde er niet bij hem in, dat het zo wezen moest; maar dat het vaak zo was....

Hij dacht aan Dreyfuss.... aan kleine zaakjes, waarvoor mensen veel geld hadden moeten offeren om uit moeilikheden te raken, waarin zij geheel buiten hun schuld gewikkeld waren.... aan een onschuldig veroordeelde, die hij pas vrij had zien komen, toen zijn ganse bedrijf door verwaarlozing te niet was gegaan.

Ach, wat had hij veel dingen zich vroeger anders.... en mooier voorgesteld!

De polietiek bijvoorbeeld. Hij wist er niet veel meer van dan alle krantenlezers en sosieteitsbezoekers; maar dat al de laagheden, die hij gebeuren zag, gebeuren konden en dan nog met de onbeschaamdste leugens en draaierijen, met vooropstelling van de edelste beginselen gehandhaafd werden.... hoe was 't mogelik.... hoe was 't mogelik?

En op eens verbijsterde hem de aanblik van het openbare leven, dat nooit zijn schijn van voortreffelikheid afwerpt, hoe schandelik zijn

vertegenwoordigers ook alles in het gezicht slaan, wat algemeen als goed en zedelik en menswaardig is erkend. Mannen doemden voor zijn geest op, die op de schaamteloosste wijze uitsluitend zich zelf bevoordeelden en toch nog geloof durfden eisen, ja geloof vonden voor hun verzekeringen, dat zij dienden de belangen van land en volk.

Anderen zag hij werkelik op het grote toneel land en volk dienen en achter de schermen een loopje nemen met alle deugden, waarvan zij in 't publiek ook zich zelf geen enkele afwijking veroorloofden.

Trouwens hij zelf! - Zou hij durven uitkomen voor hetgeen hij deed en.... niet slecht kon vinden?

Die eigen middag had op de Witte een confrère beweerd:

Handelen naar je beginselen? Wat zou 't baten? Ons hele bestaan heeft maar één dubbel doel: het leven in stand houwen en voortdurend verbeteren. En wat doet 't leven? - Ons geregeld de parodie opdissen van al, wat wij plechtig als goed en mooi hebben geproklameerd. Zie de Franse Republiek.... liberté, égalité, fraternité.... zie de vrijmaking van de Filippijnen.... zie de geschiedenis van de Transvaalse oorlog.... zie de resultaten van de Vredesconferensie.... zie.... ja, kijk maar rond waar je wilt en.... let vooral op de Nederlandse schutterij.

En toen die toespeling op de schutterij een algemeen gelach had uitgelokt, voegde hij er bij:

Levert onze schutterij soms niet de scherpste parodie op van vaderlandsliefde, moed, ambiesieen zelfopoffering, die je je maar denken kunt?

Dit was natuurlik bedoeld geweest als een geestige uitval en anders niet; maar in zijn dienen van eigen eerzucht besefte Theodoor te goed, dat de maatschappij het terrein was voor de bevrediging van die eerzucht vereist, om zich niet onaangenaam gehinderd te voelen door de wetenschap, dat in die maatschappij iets bespotteliks als ernstig werd geduld. Dwars door deze gedachte heen flitste de vrees, dat die redakteur van 'Het Vaderland' zeker minder gunstig zich over hem uitgelaten had dan mevrouw Keins beweerde.... altans er wel iets

ongunstigs aan toe zou hebben gevoegd en bij al dat herinneren en overdenken en vragend-uitpluizen duizelde 't hem hoe langer hoe meer.

't Was, of alle begrippen van waarheid, ernst, goedheid, plicht, oprechtheid, eerlikheid enzovoorts, op wier scherp-begrensde vastheid hij tot nog toe had vertrouwd, zwiepend werden als riet, kneedbaar als was, veranderlik als een golf, waarvan de glasachtig groene druppels aanstonds omkrullen tot wit schuim, neervallen en weer oprijzen in een nieuwe gedaante. Had er een denker in hem gehuisd, dan zou dit spelen der vormen hem eerst hebben vermaakt, dan geboeid en ten slotte gedwongen om nieuwe waarheden, nieuwe eisen op

te stellen, zijn waarheden, zijn eisen, waarmee hij zich krachtig zou hebben gevoeld om te doen zijn goed, te gaan zijn weg, onafhankelik te worden van al 't geen anderen hem als het goede, het ware wilden opdringen. Maar daarvoor ontbrak 't hem aan doordenkkracht en aan durf om wat hem vreemd bleef, te weigeren als het zijne. Hij voelde geen behoefte aan een eigen zelfstandige overtuiging. Moest hij de ene opgedrongene laten varen, dan volhardde hij net zo lang in een onaangename twijfeltoestand, tot zich een nieuwe suggereerde, die evenmin uit zijn eigen denken ontsproot. Wat hem lokte, was een bestaan als dat van de soldaat, die zijn kleren niet hoeft te kiezen, zijn plicht afgebakend ziet en zijn kameraden zich toebedeeld. In een ruimere vrijheid was hij niet op zijn gemak; in een enge band zou Theodoor zich handig een beperkte vrijheid weten te verschaffen.

Theodoor had ook geen tijd om veel na te denken en de zaken van zijn kliënten, het griffiewerk, de belangen van al zijn verenigingen, kommissies, bonden kwamen hem op den duur wel zo gewichtig en interessant voor als het uitpluizen van psychologiese kwesties in de trant van: wat is goed, wat is kwaad; waarom spreekt de een zo, handelt de ander zus.

In het nuchtere daglicht bestond er voor hem eigenlik maar één kwestie en die luidde: hoe handel ik zo doelmatig mogelik voor mijn maatschappelike loopbaan en bevredig ik tegelijkertijd zo goed mogelik mijn behoeften en lusten. Enzelfs van deze kwestie zag hij alleen de eerste helft duidelik geformuleerd voor zich. Hij besefte echter instinktief, dat de beide eisen gemakkelik met elkander in botsing konden geraken en verzette zich daarom met al zijn macht tegen een

overheersing van zijn liefde.

Nog altijd vond hij er geruststelling in te denken: ik heb Tonia wel dol verliefd gemaakt; maar ben zelf niet dol verliefd geworden. Een enkele keer kwam 't in hem op, dat het eerliker zou zijn haar het tegendeel niet te doen geloven; doch hij voelde veel te goed, dat de flauwste aanduiding van de waarheid reeds een dodende nekslag kon zijn voor zijn ganse geluk.

Ondertussen had hij met het mooie viezioen van zijn maatschappelike carrière voor ogen een leventje naar zijn zin.

Je moet maar takt hebben en een beetje veine.

Hij at goed, sliep goed; ondanks alle drukte werd hij niet mager, zag hij er blozend uit. Zijn moeder zei 't hem dikwels met innig welbehagen en Tonia had er plezier in zich diets te maken,

dat 't haar zorgende liefde was, die hem kleur had gebracht op zijn bleek gelaat en schittering in zijn vergeet-me-niet-ogen.

Soms voelde hij zich zodanig met zich zelf ingenomen, dat hij lust kreeg eens te bluffen op de vrouw, die hij had ingepalmd en waarop hij durfde vertrouwen als op de soliedieteit van de Nederlandse bank. Maar.... daarvoor was hij toch te voorzichtig. Alleen kon hij niet nalaten, wanneer anderen over vrouwen spraken.... ach, zulke misselike veroveringetjes van dienstmeisje, café-chantantdames, naaimuggies.... zich met een pedant lachje en een dubbelzinnig woord het air te geven, alsof er in al, wat vrouwen betrof, voor hem geen geheim meer stak. Hij wist wel, dat zelfs dit gevaarlik kon worden; maar daar Tonia's naam in zijn tegenwoordigheid nog altijd niet was uitgesproken, bestond er geen aanleiding tot ongerustheid en bovendien.... om zich het voorkomen te kunnen geven van een maagdelike geheel-onthouder had hij meer huichel-talent, meer brutalieteit en minder eerlikheid, minder oprechtheid moeten bezitten. Onangenaam was hem nog altijd het korte moment, dat hij voor Tonia's deur moest wachten en nooit wist, of geen paar bekende ogen hem begluurden door een of ander raam. Dan dacht hij telkens: wat drommel, waarom wil ze me die sleutel toch niet geven? Maar was hij weer boven, dan leefde de gedachte aan die sleutel zelden meer in hem op en voelde hij ook een weerzin, uit vrees en trots

geboren, om nogmaals naar dat artiekel te vragen. Toch zou het terughouden er van hem zeker rusteloos achterdochtig hebben gemaakt, als Tonia minder sensueel-aanhalig, minder teer-lief, minder kinderlik-eenvoudig met hem om had gegaan.

O, die grappig naïeve woordjes,waar hij altoos om lachen moest, wat maakten ze hem telkens op nieuw weekhartig als zinnestrelende liefdesmuziek! En als zij hem dan kuste met dat fijne mondje, waarvan zulk een raadselachtige bekoring tot hem uitging, als ze haar lippen drukte op het moedervlekje boven zijn pols zeggend:

'Dat plekkie nis van mij, denk d'r an, dat mannetje daar nooit 'n ander mag late zoene!'

Soms beweerde ze, dat er geen stukje van zijn lijf was, of zij kende 't even goed als haar eigen lichaam en had hij een nagel wat korter geknipt of zijn knevel laten punten, dan zag zij 't dadelik en vroeg ze verschrikt:

'Wat heb dat in? - Waarom heb ie da' gedaan?

Bij 't heengaan kwam hij geregeld een kwartier later de deur uit dan zijn voornemen was geweest, zo vaak liet zij hem herhalen:

'Ik zal tege geen vrouw lache, niet na d'r omkijke, niet met d'r spreke, niet met d'r onder één paraplu lope; ik zal trouw zijn, trouw en eerlik voor mijn Tonia.' Wat haar verdroot was, dat hij nooit een geschenk verkoos aan te nemen. Herhaaldelik had zij hem een van haar schilderijen t'huis willen sturen, een landschap met koetjes er in, dat hem biezonder aanstond. Hij zei, dat het niet ging, wijl zijn moeder niet weten zou wat er van te moeten denken, en ofschoon zij dan antwoordde:

'Je kon 't toch gekocht hebbe.'

.... berustte zij bij dat argument.

Maar op een avond kwam ze met een gouden zakpotloodje aan.

'Dat hoeft je moeder niet eens te zien. Beloof me, dat je 't altoos bij je zal drage.... altoos, altoos.... ook as je me nie meer zal kenne.... je hele leve lang.'

Theodoor dacht aan geen wantrouwen meer. Integendeel was het enige, wat hem bezwaarde, juist de waarachtigheid, de kracht, de intensieteit van haar liefde. Zó mooi had hij 't niet verwacht en niet bedoeld. Al kon hij van haar af, wanneer hij 't wilde en zelfs in zo verre gemakkelik als Tonia hem zeker geen strootje in de weg zou leggen.... het zou toch een zware strijd worden en.... hij voelde 't wel.... niet alleen voor haar. 't Was, of hij met den dag meer aan haar gehecht raakte en rustig t'huis bij zijn moeder overkwam 't hem weer te denken: had ik haar maar nooit leren kennen.

Toch kwamen er wederom ogenblikken, dat hij niets van haar begreep.

Dan gleed haar starende blik gestadig langs hem henen, dan beantwoordde ze zijn vragen niet of met het zonderling droog: wa' blief en dan bleef ze zo koel op een afstand, als waren zij twee reizigers voor een poosin dezelfde wagen ondergebracht.

In de verste verte niet kunnende beseffen, wat er op zulk een moment in haar omging, vond Theodoor haar dan onverdragelik. 't Was hem, of hij maar geduld werd en hij offerde te veel voor haar op, om zich in die ondankbaarheid te kunnen schikken. Haar met vragen te overladen baatte niets. Kalm hield zij vol, dat ze volstrekt niet vreemd deed, dat er niemendal was veranderd, dat zij niet zou weten wat haar scheelde.

'Maar, m'n hemel, kind, wat zijn dat voor praatjes? Denk ie, dat ik geen ogen in m'n hoofd heb?.... Of dat ik niet vergelijke kan.... de ene dag met de andere?'

Geen antwoord.

'Voel je je niet wel?'

'Best, hoor.'

'Is d'r iets, dat je hindert?'

Naar buiten kijkend neuriede zij een opera-deun.

'Zing niet als ik je wat vraag! Wees ten minste beleefd. Heb ie misschien weer schulde gemaakt?'

'O, nee.'

'Zijn d'r onaangenaamheden in je famielie?'

'Denk ie, dat 'k me daarover dik zou make?'

'Waarover dan wel? Sakkerloot, als je grieve hebt, spreek ze uit... D'r is iets niet in orde. Wat? - De drommel mag 't wete.... Welk nut heeft 't alles in j' op te sluite?'

Steeds geen antwoord.

'Snoeslief, heb ik zonder 't te weten of te wille je geërgerd of boos gemaakt?.... Zeg 't dan....

Bij die vraag keek ze hem doorgaans eventjes zwijgend aan, met strak gesloten mond en koudstalen blik in de groen-bruine ogen, en dan klonk het stroef en hard:

'Jij doe wat je wil.'

Daar viel zeker gemakkelik uit af te leiden, dat hij inderdaad iets gedaan had, waardoor zij zich gekrenkt voelde; maar wat dan toch?

Het bleef hem een raadsel en 't zonderlingst was, dat zij soms op eens, zonder dat hij een aanleiding voor de verandering kon ontdekken, haar arm om zijn hals sloeg, hem kussen drukte op slapen en wang, en weer sprak van het tumpneusje, dat zo lief was en van de kerselipjes, waar zij zo graag op zoende.

Op een avond, dat hij haar met een open brief in de hand op de kanapee vond zitten, begon zij uit eigen beweging hem te vertellen van haar famielie. Eerst waren 't biezonderheden, die hij al wist: van haar vader,

die niets meer verdienen kon en door haar werd onderhouden, van haar zuster, die een onecht kind had, waarvoor de getrouwde papa maar een aalmoes gaf in het jaar. Toen vernam hij, dat die zuster kort geleden ook getrouwd was, wat Tonia een geluk noemde voor het dochtertje; maar dat de nieuwe zwager niet in staat scheen voor zijn vrouw de kost te verdienen, hoezeer hij zijn best deed.

'En nou vrage ze,of ik 't meissie bij m' in huis zou wille neme. Ze kanne d'r niet voor zorgen en 't zou zo jammer zijn, as ze nie fesoendelik bleef.'

Theodoor schrok.

'Maar dat zal je toch niet doen!'

Tonia zweeg en keek langs hem heen.

'Je bent nu wel erg los van geld; maar de duite moete d'r dan toch maar weze. Van drie duizend en vrije woning kan je best toekome; daar ben 'k zeker van; maar.... èn je vader èn 'n nichie te willen onderhouwe.... je moet altijd bedenke, dat ik je geen sent meer kan geve dan ik beloofd heb. M'n belofte zal ik houwe.... daar hoef je niet bang voor te zijn; maar van extraatjes.... komt niets meer in. Ieder moet wete wat ie al dan niet kan doen.... Ik net zo goed als jij en....'

Half lachend, half medelijdend keek ze hem weer aan.

'Schatje, ik vraag je ommers niks.'

Het onverwachte antwoord stelde hem niet gerust, maakte hem veeleer kriebelig.

'Je vraagt nog niets, goed; maar.... wat niet is, kan kome. Ja, 't moet kome. Voor jou valt 't geld ook niet uit de lucht. Of je nu al wacht, tot de nood aan de man komt.... of liever tot de Jood geen uitstel meer wil geve.... in die tussentijd word ik zeker niet rijker.... eer armer. Je bent nu gewaarschuwd en dus....'

'Dus' viel zij hem in de rede en haar stem klonk hooghartig, ingehouden boos, 'dus zal 'k voor mijn famielie geen sent extra an jou vrage, hoor.

Vertrouw daar gerust op!'

Verbouwereerd over die boud-fiere verklaring, beseffend, dat ie op niets steunde en toch niet wetend welke tegenwerpingen nog te maken, zweeg Theodoor stil; maar hij bleef ontstemd, stond op en ging heen en weer lopen door de kamer, zoekend in zijn hoofd naar een geschikte fraze, om haar het ijdele van haar trots, de ledigheid van haar verzekering te doen gevoelen.

Een lange tijd sprak geen van beiden een woord; Tonia keek weer op haar brief neer, deed alsof ze die herlas.

Toen klankten uit de pendule negen haastige slagen en rees Tonia op.

'Schat, nou wou ik ie vrage, of ie weg wil gaan.'

Verbaasd bleef hij staan.

'Waarom?'

'Omdat meteen 't rijtuig voorkomt, waarmee ik m'n nichie van 't spoor ga hale.'

'Wat? Is dat alles beklonke, zonder dat je d'r mij één woord van hebt gezegd?'

"k Wist ommers wel, dat jij 't nie goed zou vinde.'

'En daarom doe je 't toch?'

Ze stond nu vlak voor hem, hem aankijkend met dezelfde half lachende, half medelijdende blik, waarmee ze zo even gezegd had: ik vraag je ommers niks. Haar twee mooie, rondearmen, waarover de peignoir-mouwen terugvielen, losjes kringend om zijn hals, gaf ze hem een zachte, haast zusterlike kus op de wang en zei toen:

'Jij kan da' zo nie begrijpe.... Jij heb nooit gebrek geleje. Jij weet nie wat armoei is. Wij mense benne gewoon mekaar te helpe. Waar één genog heb, is d'r altoos voor 'n ander nog wel wat over.'

Over het inwonen van het nichtje had Theodoor geen woord meer gezegd. Hij kon Tonia moeilik een verwijt maken van haar goedhartigheid en wat zou napleiten ook baten, nu het kind er

eenmaal was. Alleen had hij in zijn eerste wrevel gedacht: ze heeft me beloofd geen schulden meer aan te zulle gaan. Doet ze 't toch, dan is d'r genegenheid ook maar lak en heb ik alle rede d'r kalm te late schiete.

Hij voelde zich dus gerechtigd op een eventuele vraag om geld weigerend te antwoorden en dit gevoel werkte bedarend. Van het meisje zelf bespeurde hij weinig. In het bos kwam hij Tonia wel eens met haar tegen; maar in huis bevond zij zich nooit op zijn weg.

Wat hem tegenviel was, dat Tonia's raadselachtige buien niet waren geweken; hij had zich in het hoofd gezet, dat vrees voor onderhandelingen over dat kind er de enige aanleiding toe was geweest. Het bleek van niet; zelfs verbeeldde hij zich, dat de toestand eer erger werd. Soms was zij allerliefst als hij 's avonds heenging, om de volgende dag plotseling even strak koel te zijn als blijkbaar afwezig met haar gedachten. En dan gebeurde 't, dat zij aldus bleef, vele dagen lang.

Of hij zich de hersenen krenkte om uit te vinden wat haar hinderde, of hij met zijn vragen altijd weer op het onderwerp terug kwam, terwijl zij het gesprek steeds poogde af te leiden.... het hielp niets. Tonia bleef ondoorgrondelik vreemd en wilde niet eens erkennen, dat zij heel anders geweest was.

"k Heb niks, hoor.... 'k Zou nie wete wa 'k hebbe kon.... Maak jij je maar geen zorge.'

Na een avond, dat hij weer ontzenuwd en korzelig vertrokken was, veel vroeger dan gewoonlik en gestadig woelend in het verleden, ofschoon hij zich schouderophalend voorgenomen had kalm te wachten, tot er na regen weer zonneschijn kwam, ging hij de volgende namiddag wandelen in het bos.

't Was een eenzame mooie Maart-dag zonder gisteren of morgen, een van die vooruitgesnelde zomerdagen, die doen, alsof ze vroeger dan ooit komen brengen warmte en leven en toch niets anders geven dan een ijdele hoop. Alleen doodstille, melkwitte strepen vlekten op het wazige hemelsblauw en over het donker-spiegelende water gleed geen enkel

rimpelend zuchtje heen. Nog waren alle boomkruinen doorzichtig, bruinachtigstramien gelijkend van weggeteerde tapijten; maar achter het opglanzend groen van Maliebaanen Koekamp-gras waande het verlangend oog in de zwoele, dampig blauwe atmosfeer om de zwellende twijgspitsen al dons van blaadjes te zien wazen nog schriel van vorm en vaal van tint.

Vóór het etensuur wandelde Theodoor dikwels het bos in, alleen om even Tonia voorbij te kunnen gaan met een onmerkbaar knikje van het hoofd en soms een zacht gefluisterd: tot van avond. Eens hadden hun handen elkander vluchtig gestreeld; dat had zij zeldzaam aardig gevonden;

een hele avond lang was zij er opgewonden van geweest.

Ook nu blikte hij gespannen uit naar het blauw of het paars van de twee hoeden, die hij kende. In de lauwe voorjaarslucht voelde hij zich moewig, prikkelbaar en sentiementeel gestemd. 't Was, of de winter achter hem lag als een enge, donkere tijd vol dorre drukte en koudharde klanken en of nu alles in en buiten hem zich verwijdde tot onmetelike ruimten doorgloeid van warm tintelend licht, doorzongen van weke, wonderzoete geluiden.

Maar zijn verlangend uitzien werd niet bevredigd en plots deed

schimmig-voorbij-schuiven van mensen hem opschrikken uit zijn gevaarlike onoplettendheid. Voorzichtig, voorzichtig, suisde 't door zijn hoofd. Hij mocht niet onbeleefd worden en zonder te groeten aan kennissen voorbij gaan, niet de kans lopen, dat men naging wie zijn speurende ogen zo scherp hadden gezocht.

Onwillekeurig omziende en op zij blikkend en vooruit, zag hij, dat het tussen de naakt-opstijgende stammen onder het ijle twijgen-netwerk van de hoge toppen al wemelde van wandelaars: veel dames, enkele heren, meiden en juffrouwen met kinderen in wagentjes, enige demi-mondaines, een paar bedelende, oude ventjes. En door die menigte schoten bellend en toeterend fietsrijders en rijderessen heen, in flauwe bochten de voortgaanden

omglippend of met brede zwaaien hen omzwierend in het wenden van hun vaart.

Theodoor keek spiedend naar alle kanten uit; maar.... in de voorlaan geen Tonia. Op het eerste, zonnige kruispunt van wegen, bleef hij staan voor het melkwagentje naast de bank, loeroogde in de rondte.... nergens was iets te ontdekken van een blauwe of paarse hoed, van een statige gestalte, van haar eigenaardige wiegende gang van

fors-gevormde vrouw.

Soms meende hij.... scheen 't hem.... vermoedde hij.... en dan voelde hij plots zijn hartslag versnellen; maar telkens bleek het zinsbedrog te zijn en dan was 't hem, of er iets hokte in zijn borst.

Louter onbekenden drentelden hem voorbij; onverschillig blikte hij tussen hen door; voor een enkele haast-te-laat-herkende ontblootte hij snel het hoofd, overbeleefd buigend en schichtig zich afwendend, om niet te laten merken, dat hij toefde.

Maar dat starend stilstaan werd toch te mal; nog één blik om zich heen en langzaam slenterde hij verder.

Zou zij nietkomen?

Reeds werd hij de duizeling in zijn ogen, de trilling van zijn kniën, de beklemming in zijn keel gewaar, die hem altoos bevingen, wanneer hij niet gauw genoeg haar vond. Van zelf werd zijn

pas gehaaster, als wilde hij haar het ganse bos door gaan zoeken. De tent lag reeds achter hem. Nu liep hij, door fietsrijders omzwermd op de vijvers toe, zag het pad splijten, recht voor zich heen naar een rugje opstijgen, de dwarse rijweg doorschemeren tussen de bomen.... keek naar links, naar....

Daar trad ze op eens van rechts over het bruggetje op hem toe en.... ging voorbij.... de blik strak-recht-uit, zonder buiging van het hoofd, zonder lachje om de lippen.

Aanstonds wendde hij, oogde haar na en zag haar stadwaarts voortwandelen met haar gewone langzame stap, haar eigenaardig wiegende gang. Zij was in een Havana costume-tailleur, de hoed met blauwe korenbloemen op het hoofd, een donker paarse parasol er boven.

Wat kleurde dat slecht, die hoed en die parasol!

Ook hij ging terug, haalde haar in, liep tot aan een dwarsweg door, deed, alsof hij daar even naar alle kanten uitkeek en wandelde weer langzaam op.... Tonia tegemoet.

En voor de tweede maal schreed zij in haar Havana costume-tailleur met de paarse parasol in de hand langs hem heen.... de blik strak-rechtuit, zonder buiging van het hoofd, zonder lachje om de lippen.

Zwaar bonsde zijn hart; een benauwend angstgevoel steeg omhoog naar zijn keel; zijn mond

werd droog, zijn gelaat koud, zijn stap en zijn kijken onzeker.

En hij dacht: zwerft hier nog een ander rond, die haar kent en is ze bang zich te verraden?

Nogmaals terugkeren kon niet baten; maar toen hij weder omkeek, zag hij haar dicht achter zich, hem volgend het bos dieper in. Zijn angst dampte weg als grauw-schaduwende rook over een zonnig landschap; doch wat beduidde dat nalopen, als ze hem niet eenmaal aan wilde zien? Hij begreep 't weer niet en wendde linksaf, ging de rijweg over, een tussen-kreupelhout-doorkronkelend paadje op.

Een eindweegs stapte hij flink aan; daarna keek hij weer om en zag, dat zij ook hier was gevolgd. Nog een paar passen en ginds hield het kreupelhout op, naderde een open plek, vanwaar hij naar alle richtingen tamelik ver kon uitkijken. Daar bleef hij staan, liet zijn blik omzwerven over het bruine blad op de golvende grond, langs de grauwe, met rossige bloesemschilletjes bespikkelde paden, die er over heen slangden tussen de strak-omhoog zuilende, grijsgrauwe stammen, werd geen enkele wandelaar gewaar en wachtte Tonia af.

Bedaard wiegheupend kwam ze nader; hij zag, dat ze onder een zwart-stippelende voile het stroef-onaangename gezicht had van haar raadselachtige buien.

Dicht bij gekomen sloot zede paarse parasol.

'Nou.... loop maar deur.... of heb ie me wat nieuws te vertelle?'

Wat een zonderlinge toon! Ze sprak zowaar als een stille agent, die op het punt is een gauwdief te betrappen.

Zenuwachtig en geërgerd klonk zijn antwoord;

'Te vertelle niets; maar te vragen 'n hele boel. 'k Zou wel 'ns wille wete, wat of dit nalope betekent?'

Even lachte ze en in die lach hoorde hij iets honends:

'Ja, ja, je ben wel kwiek; maar ik ook, as 'k wil. Hindert 't je?'

'Natuurlik!'

'Dan zal j' ook zelf wel wete wat 't betekent.' Stemmen galmden aan uit het kreupelhout, waardoor hij gekomen was; snel keerde hij zich af, nog gauw grommend:

'Tot van avond,'

en stapte zo onverschillig mogelik weer door in de richting naar de stad.

Op de Bosbrug aangekomen zag hij Tonia nog steeds achter zich aan; de sleutel in zijn huisdeur stekend ontwaarde hij haar op een afstand, schijnbaar aandachtig kijkend in de tuin van een villa en toen hij tien mienuten later toevallig naar buiten keek, stond zij nog altijd op dezelfde plaats en in dezelfde houding. Was Theodoor vrij geweest in zijn doen en laten, zeker zou hij onmiddellik na zijn t'huiskomst weer naar de Nieuwe-Havenstraat zijn gesneld en daar Tonia's terugkeer hebben afgewacht.

Dat werd hem nu toch al te mal! Wat bezielde haar? Was ze krankzinnig?

Had ze 't er op gezet hem in de kijker te doen lopen?

De zaak werd hem hoe langer hoe duisterder en de gedachte, dat een vrouw als Tonia in staat zou zijn hem te misleiden, terwijl hij zich niet eens voor kon stellen op welke wijze en met welk doel, was voor zijn ijdelheid onuitstaanbaar. 't Is waar, die ijdelheid voelde zich tegelijkertijd door haar nalopen gestreeld; maar als hij zich de koelstrakke uitdrukking van haar gelaat herinnerde, het tergend lachje, waarmee ze gezegd had: hindert 't je.... had hij dan wel reden zich gestreeld te voelen.... liep hij niet veeleer blindelings in de een of andere val?

't Was hem, of hij zelf nog gek zou worden door langer na te denken over die onzinnige manier van doen en toch kon hij onmogelik zijn denken in een andere richting sturen. Aan tafel at hij zo goed als niets en sprak hij geen woord. Zijn moeder merkte 't wel; maar zweeg, met die eigenaardige eerbied van moeders met enige zoons voor de gewichtige zaken van de man in huis, opvolger van de vader.

Anna daarentegen spaarde hem niet en vroeg al

gauw, zonder zich om mevrouw Keins te bekreunen:

'Wat scheelt je van daag? Je eet niet, je praat niet. Heb ie 'n blauwtje gelope?'

Zijnpoging om op eens weer heel gewoon te kijken en te spreken mislukte. Verder dan een gedwongen lachje en de woorden 'Twee tegelijk,'

die hem zelf zo wonderlik klonken, dat hij er een kleur van kreeg, bracht hij 't niet.

Nu schoot mevrouw Keins te hulp.

'Ambtsgeheimen, nietwaar, meneer van Onderwaarden? Meisjes willen nooit geloven, dat 'n advokaat z'n hoofd vol heeft van dingen, waar hij niet over spreken mag. En dingen, die hij zich aantrekt... ja, zeker.'

Dat was inderdaad nog zo'n kwade uitvlucht niet en toch had Theodoor

mevrouw Keins wel om de oren willen slaan, zo goed voelde hij, dat ze niets van haar woorden meende; maar in haar binnenste hem verdacht van.... de hemel wist van wat niet al. Hij gaf haar gelijk, noch ongelijk; zeggend om niet te zwijgen:

'Meisjes flappen d'r ook niet alles uit, al hebbe ze geen eed afgelegd.'

Daarna poogde hij met een vloed van woorden over de allersimpelste nieuwtjes van den dag alle verdere opmerkingen te stuiten. Dat lukte vrij goed en zelfs dreef hij zijn eigen kwellende gedachten

voor een tijdje diep in zijn hoofd terug. Maar nauweliks was het dessert op tafel geplaatst, of zijn onrust werd hem de baas en hij sprong van zijn stoel op, voorgevende iemand, die naar Amsterdam terugging, aan het stasion te moeten spreken.

't Was een van de avonden, waarop hij eerst naar de Witte ging; maar toch snelde hij, zelfs zonder omweg, terstond naar de Nieuwe-Havenstraat.

Tonia stond in haar slaapkamer voor de open linnenkast met een pakje zakdoeken in de hand en een hoopje wit ondergoed naast zich op een stoel gestapeld. Ze was nog in haar Havana-kleurig costume-tailleur. Hij zag, dat ze schielik naar de pendule keek, en, zenuwachtig-gejaagd zijn overjas uittrekkend, hoorde hij haar zeggen:

'Zo.... Nou al?.... 't Is toch je vroege avond niet.... Wat heb dat in?'

'Dat heeft in, dat ik 'n verklaring wil hebbe van je gedrag van van middag! 'k Ben niet van plan me door jou op straat tot 'n voorwerp van spot te late make. Door jou niet en door niemand!'

Uiterlik kalm ging zij door met het tellen en in-de-kast-schikken van haar zakdoeken. Hij zag evenwel, dat zij bleek was en hetzelfde stuurse gelaat met de strak-gesloten mond en de koude, nooit-hem-aanziende ogen vertoonde, waarop hij in de laatste weken meer en meer werd onthaald.

'Zou je m' ook willen antwoorde?'

'Wa' blief?'

Schuin naar hem toe gewend, voortgaande met haar werk en knipogend als iemand, die eerst andere gedachten af moet schudden, had zij de hatelike woorden gesproken.

Ofschoon hij zich voor had genomen heel bedaard te blijven en als een rechter van instruksie haar telaten praten, voelde Theodoor, dat optrillende drift, een dronkenschap gelijk, baas werd over zijn wil.

Plotseling sprong hij op haar toe, vatte haar bij de arm en draaide haar met een ruk naar zich toe.

'Schei nu 'ns uit met dat gefriemel in die kast en geef me behoorlik antwoord. Waarom heb ie m' in 't bos nagelope?'

Als een wassen beeld volhardde zij roerloos in de gedwongen houding.

"k Zal 't nooit weer doen. - 't Is heel dwaas van me geweest. Je merkt 't en dan wor 'k d'r toch nie wijzer door.'

Het antwoord gaf hem enig licht; maar op zijn toorn werkte 't allerminst bedarend.

Toonloos had zij gesproken; zich weer afwendend greep Tonia een nieuw stapeltje linnen op en nu klonk het sarrend:

'Van daag heb ze je toch 's voor niks gewacht.'

'Ben je dan waarachtig nog altijd bezig met dat vervloekte verdenken?'

Weer doofde haar stem tot een dor-koud geluid.

'Maak jij je verder maar geen zorge.... Je doe wat je wil.... Ik zal niks meer vrage. 'k Verlang ook niks meer te wete.... 'k Denk wat ik denk. Gedachte zijn tolvrij; maar lastig valle zal 'k ie nooit meer.'

't Was het gewone gepraat; maar deze keer zweepte 't zijn woede

omhoog als de windvlaag, die een onweer voorafgaat, het stof van de straten.

'Schepsel, heb ie 't er dan op gezet me razend te make? Kijk me toch aan!'

Nogmaals vatte hij haar bij de arm, zwaaide haar om.

'Heb ik je niet gezegd, niet beloofd, niet gezwore, dat ik je trouw zou zijn? - Wat geeft je dan 't recht me nog altijd te verdenke?'

"k Heb geen recht.... geen enkel.'

'Verschuil je niet achter 'n woord! Wat voor reden.... wat voor aanleiding heb ie om me te verdenke?'

Geen antwoord.

'Spreek dan toch! - Waarom moet ik je altijd de woorden uit je keel trekke? Zie je dan niet, dat je me dol maakt? Of is 't je daar juist om te doen? Vin je dat aardig?'

Ongewoon bleek; maar schijnbaar doodkalm nam zij hem bij de hand.

'Schreeuw nie zo en kom mee na de voorkamer. De keuken is hier vlak onder.'

Automaties volgde hij en zolang zij bezig was

met licht-aansteken, uitte Theodoor geen syllabe, werd hij alleen gewaar het kloppen van zijn hart, het geruis in zijn oren, de beving van zijn benen en de wilde gedachten-warreling in zijn brein.

Toen zij hem eindelik een stoel toeschoof en zelf op de kanapee ging zitten, voelde hij de wil in zich opstalen dat gezanik niet langer te verduren en haar eens te bewijzen, dat hij, zodra het nodig was, zich flink, mannelik flink kon gedragen.

Heelzacht begon ze:

'Late we nou 's kalm prate. As je zo opstuift, maak ie me maar bang en kan 'k toch niks zegge.'

'Wat prate? - Waarover prate? - 'k Heb je niets te vertelle. Je weet alles. Ik ga eerlik met je om. Al wat ik verlang, is behandeld te worden als fatsoenlik man.

Tonia haalde haar schouders op.

'Daar hebben eerlikheid en fesoen niks mee te make.'

Was Theodoor kalmer geweest en meer geoefend in mens-ontleding, wat had hij dan niet veel kunnen leren uit dit antwoord, waarin Tonia onbewust haar eigenaardige levenservaring zo duidelik neerlei. Als lege klanken suisden de woorden echter zijn oor voorbij.

'Waar hebben eerlikheid en fatsoen niets mee te make?' galmde hij door. 'Ik begrijp je niet. Wat bedoel je? - Spreek toch niet altoos in raadsels! - Je mag geen mens verdenke, eer je ten minste één bewijs, één aanleiding hebt!'

Tonia glimlachte.

'En onderwijl mot ik maar aldoor zó doen, hè?'

Even hield zij haar hand met uitgespreide vingers zich weer voor de ogen; maar dit gebaar maakte Theodoor zo ziedend, dat zij terstond die hand weer liet zakken, schuw opziende als een dier, dat een klap verwacht.

Opgesprongen van zijn stoel bulderde hij haar toe:

'Nee, nee, nee! Niets zó-doen! Ik heb 't je al meer gezegd. Jij hoeft niemendal door de vingers te zien! Ik heb je niet bedrogen en ik zal je niet bedriege! En als je nu gelooft, dat 'k hier voor je sta te liege, geef dan je gronden op! Bewijs, dat ik je bedrieg en als je 't niet kan, omdat 't niet waar is.... omdat zulke bewijzen op de hele wereld niet te vinde zijn.... erken dan je ongelijk!'

Nu heb ik haar ten minste in een hoek gedreven, weerlichtte 't door zijn brein; maar Theodoor wist nog niet wat redeneren is met je gevoel. Tonia had geen andere indruk van zijn woorden gekregen, dan dat hij haar overbluffen wilde en dat verkoos zij zich niet te laten doen.

'Schreeuw toch nie zo en ga weer zitte.... Bewijze.... Kan ik door de mure heen zien? Zal jij me d'r bijroepe, wanneer je met 'n ander ben?'

'Maar schepsel, ik ben nooit met 'n ander.... nooit.... ik ken geen andere vrouwe.... niet één!'

Steeds staande had hij als een waanzinnige getierd, de bovenlip optrekkend gelijk een wild dier, dat bijten gaat, de handen naar haar uitstrekkend met vingers gekromd als klauwen, die zich wilden vasthaken in een prooi. En nu sprong ook zij op: een zwakker wezen, dat gaat aanvallen, omdat het de aanval van de ander toch niet meer ontwijken kan. Krijsend klonk haar stem.

'Wat doe jedan iedere dag op 't Spui bove die kroeg, waar die zwarte meid van 't Alcazar woont?'

Verbouwereerd deinsde hij terug.

'Op 't Spui.... boven 'n kroeg.... ik?'

'Ja' riep ze triomfantelik uit. "t Nommer zal je zelf wel wete. 'k Geloof, da' z' Emma hiet, de vuilik! Ja, Emma hiet ze. Wat doe je daar?'

Een ogenblik was Theodoor al te verbijsterd om zich zelfs maar de vraag te kunnen stellen: waar komt die zinneloze beschuldiging van daan; toen barstte hij los:

'Ben je helemaal stapelgek gcworde? - Hoe kom je aan die nonsens? 'k Ben op 't Spui geen ander huis ooit in m'n leve binne gegaan dan 't kantoor van.... van 'n advokaat.... 't kantoor van 'n deurwaarder en.... 't magazijn van Sterkman.'

En bedarend, alsof hij zijn alibi aangetoond had, vervolgde hij, streng:

'Hoe kom je aan dat verzinsel? Hè? - Daar

moet toch 'n aanleiding voor bestaan.... Heb je soms 'n ander voor m' aangezien?.... Heeft iemand je beet wille hebbe?.... 'n Vijand van me misschien.... 'n vriend van Jansen.... Jansen zelf?'

Kalm schudde zij het hoofd.

"t Komt 'r niks op an, hoor. 'k Weet wat ik weet en da's voldoende.'

Aan haar strak dreigend kijken, aan de boosaardige plooi om haar mond, aan de rusteloos over elkaar schuivende lippen werd Theodoor duidelik gewaar, dat zij er niet aan dacht haar ongelijk in te zien en die waarneming dreef hem aanstonds het nog gistende bloed weer in hete gulpen naar het hoofd.

'Maar je kan niets wete! D'r valt niets te wete! Wie me belasterd heeft, liegt! Versta je: hij liegt!.... Is dat 'n manier van doen? Wat bezielt je toch?.... Je zegt, dat je van me houdt en je gelooft liever de eerste, de beste kwaadspreker dan mij.... Denk je, da'k me zo iets laat welgevalle?.... Waar zie je me voor aan? Geloof je, da'k maar vrindelik en lief en goed zal blijve voor iemand, die me zo gemeen behandelt?.... Begrijp je dan niet, da'k voor zo'n soort omgang bedank.... feestelik bedank?'

Een diep treurige blik ontschoot het stugharde bruin van haar ogen. Als een dood-moede op de kanapee neerzijgend sprak ze zacht, bijna smekend: 'Zou 't ook maar nie beter zijn, dat we niet langer same bleve?'

De zwakke woordjes beukten Theodoor op het hoofd als de ijzeren mokerslag op de ter-dood-gewijde stier.

Een sekonde lang tolde de hele kamer met al zijn rood en goud, heel zijn overvolheid aan schilderijen, meubels, vaasjes, boeken om hem in de rondte; daarna was 't, of 't in zijn hoofd eensklaps heel leeg werd en wit-helder en ijzig koud. En uit die kille blankheid riep een stem, dat zij diefraze niet kon gemeend hebben, dat hij ze misschien niet eens had

gehoord. Want het kon niet zijn; het kon niet!

Kalm en verstaanbaar poogde hij nu te spreken; maar zijn stem beefde en werd hees.

'Tonia.... wat je daar hebt gezegd.... dat.... dat je van.... van me af wilt.... Je hebt 't gezegd.... niewaar.... maar.... meen je dat?.... Is dat je ernst?

'Vin jij 't nie beter?'

Weer die mokerslag op zijn hersens; weer die hete duizeling in zijn hoofd, weer die witte, koude leegheid.

Het ontging hem, dat geen rechtstreeks antwoord op zijn vraag was gevolgd. Minder dan ooit begreep hij wat in haar omging; maar 't was hem onmogelik te geloven, dat zij uit eigen beweging iets zo vreseliks had gesproken. 'Wie is 't, die me belasterd heeft?.... Noem de vent, dan zal 'k naar 'm toe gaan.... of we zullen 'm hier late kome. 'k Weet nog niet wat; maar we zulle d'r wel iets op vinde. Hij moet zich verantwoorden en dan zal ik je bewijze.... bewijze, versta je, dat ie zich vergist, of dat ie 'n leugenaar is. Maar noem 'm dan.... noem 'm!'

"k Heb niks te noeme.'

'Dus.... je verdraait 't. Je wilt me wel beschuldige; maar niet in de gelegenheid stelle me te verdedige. Je wilt die kerel sparen en mij opoffere.'

Geen antwoord.

'Zeg dan toch wat je wilt!'

brulde hij uit.

'Je weet 't. - Vin jij 't zelf nie beter?'

Zacht als een bede had de vraag geklonken en alle twijfel zwond in hem, of zij 't wel was, die geen voortzetting van hun samenzijn meer begeerde.

Dokter de Groot?.... Och, onzin.

Handelde ze misschien met hem, gelijk ze met Jansen had gedaan?

Neen, neen; het kon niet.... haar hele houding sprak het tegen.

Maar dan.... dan gaf ze toch drie duizend gulden 's jaars prijs! Haar ganse bestaan in dit huisje, waaraan zij zo gehecht was, stelde zij in de waagschaal. In een paroxysme van zenuwachtige opwinding barstte hij weer los:

'Maak me toch niet krankzinnig met j' afschuwelike geheimzinnigheid! 't Is de vraag niet, wat ik beter vind! Als ik j' in de steek wou late, ging ik eenvoudig heen en bleef weg. Dat ik hier ben.... dat ik nog altijd hier kom, ondanks je getreiter, bewijst, da 'k hier wil zijn.... da'k d'r niet aan denk je te late lope. Begrijp je dat niet? Maar.... wil jij van me af.... nu.... nu, zeg 't dan; maar zeg dan ten minste ook waarom.'

En op eens gemoedeliker, een zachtere toon aanslaande, het hoofd voorovergebogen, met de ene hand op de tafel steunend, met de andere op de kanapee-rug:

'Heb ik zonder 'tte weten iets misdaan? 't Is natuurlik mogelik.... al zou 'k niet inzien wat. Nee.... Maar.... maar zeg 't dan.... spreek 't uit. Daar.... ik ben bereid je nederig om vergiffenis te vrage, als 'k maar wete mag waarvoor. Tonie.... ik wil immer niets anders dan lief en goed voor je zijn. Geloof je dat niet? Maar zolang 'k niet weet....'

Tonia bleef zwijgen en weer trilde Theodoors drift heftiger op, terwijl hij afdeinsde van de tafel en rond ging lopen door de kamer.

'Dus.... jij verdomt alles! Hè?.... Jij bedankt er voor mij één enkel woord van uitlegging te geve. Je wilt van me af; da's voldoende. Waar

om.... dat hoef ik niet te wete. Denk ie, dat er dadelik 'n andere man voor je klaar staat, die bereid is je meer dan drie duizend gulde te geve? Denk ie dat soms?.... Of.... of.... of heb ie d'r al een?'

Met deze vraag hield hij stil en 't was hem, of hij nu maar hoopte, dat zij ja zou zeggen, zo martelde hem de onoplosbaarheid van het raadsel. Alles liever dan dit ondragelik rondslingeren in een maalstroom van vrees en hoop, woede en liefde, haat en verwilderend niet-begrijpen.

Doch langzaam schudde zij tweemaal het hoofd en zei:

"k Heb niemand.'

Hij voelde, dat zijn denken 't opgaf. 't Was alles waanzin, louter waanzin en tegen waanzin was immers al zijn praten en vragen en dreigen en smeken.... machteloos.

'Dus jij.... jij wilt.... van me af. Niet ik wil 't; maar jij.... jij alleen. Heb ik dat ten minste goed begrepe?'

Zacht als in een zucht zei ze:

'Ja.'

Geen tipje van de geheimzinnige sluier was voor hem opgelicht; maar dat alles tussen hen uit was.... uitgemaakt door haar.... niet door hem;.... begrijpen kon hij 't zeker niet; maar betwijfelen.... evenmin.

En weer voelde hij, evenals in het bos, dat

zware bonzen van zijn hart, dat benauwen opstijgend naar zijn keel, dat droog worden van zijn mond, koud worden van zijn gelaat, die onzekerheid in zijn ogen en benen.

Edoch, plotseling was 't hem, of een kracht in zijn binnenste zich verzette tegen die onverdiende vernedering, die grove miskenning, die laaghartige moordaanslag op al, wat er goed en teer en edel in hem leefde.

Als ze zó dom achterdochtig, zó medogenloos hardnekkig, zó zinneloos wraakzuchtig kon zijn.... dan verdiende ze ook niet, dat hij nog langer zo veel geld voor haar uitgaf, zo veel tijd, zo veel zorgen aan haar wijdde, dan was ze hem niet waard, dan had ze hem nooit lief gehad.

Dan wilde hij ook zelf.... van haar af.

Maar was nu alles wel zo? - Wilde zij 't heus?

Nog eenmaal vroeg hij't en zijn stem beefde op zijn trillende lippen; telkens moest hij tranen wegslikken, die opwelden uit zijn keel.

'Tonia.... d'r mag.... niet 't minste.... mis.... verstand.... tussen ons blijve. Ik vind 't niet beter, dat we.... dat we.... van mekaar gaan. Ik.... niet; maar.... als 't gebeurt, dan is 't.... omdat jij 't verlangt.... jij alleen. Zeg.... zeg me dus nog eens.... verlang jij 't?'

En weer ontsuisde 't haar mond:

'Ja.'

Toen schokten in wanhoop zijn schouders omhoog en bood hij geen weerstand meer.

Ze was voor hem verloren.... voor altijd verloren.

Doch op hetzelfde ogenblik was 't hem ook, of die rampzaligheid niet louter rampzaligheid kon zijn, of hij er een lichtzij aan scheppen moest, als hij er niet aanstonds een aan zag. Diep onder het worstelend denken, dat nog omwoelde door zijn hersenen als wild gewemel van loodkleurige wijkende onweerswolken, waar nog weifelende weerlichten in trillen en donder gerommel door rolt, verrees de bleek glanzende illuzie van een nieuw rustiger bestaan, gans en al aan zijn maatschappelike eerzucht gewijd, zonder dagelikse strijd tegen een onzichtbare vijand, zonder kwellende zorgen om geld, zonder bezwarend gelieg en weggeschuil voor kennissen en vrienden. Hij was voor de alomme zwartheid van de vertwijfeling nog veel te jong; misschien zou zijn gezond levensinstinkt wel altoos aan de kim een nieuwe, zij 't een telkens fletsere dag zien gloren. En nog eenmaal opbruisend in de hevige zielsontroering tussen het toch-zo-mooie, zo goede, dat voor immer ging tanen en het half-bekende-nieuwe met zijn nuchterder schijnsel, dat er zegevierend over henen schoof, sprong hij op Tonia toe, drukte haar achterover tegen de kanapee-leuning aan - gelijk hij zo vaak had gedaan - en kuste haar

voor 't allerlaatst met verbijsterende woestheid op de lieve ogen, op de bleke wangen, op het fijne neusje en op de mond, op haar heerlike mond.

'Daar.... daar.... daar!'

Toen drukte hij zich, zonder om te zien, de hoed op het hoofd, greep zijn jas en holde de trap af, de deur uit, de hele straat ten einde.

Eerst als hij de gaslichten aan de gracht zag gloeien en onder die lichten donkere schimmen doorgaan, hield hij stil en terwijl hij de armen in zijn jas stak, welden de tranen hem in de ogen, voelde hij weer alleen zijn bitter verdriet, de zware zwartheid in zijn ziel.

Dus was alles dan op eens en voor altijd.... altijd.... gedaan!

Had hij dát kunnen denken?

En waarom?

Waarom, waarom, waarom; mijn God, waarom moest dát hem overkomen?

In het kille duister over de lege gracht liep hij door als in de benauwing van een nachtmerrie. Het kon niet zijn; het kon niet zijn! Straks zou hij weer ontwakenin de hel lichte, rode voorkamer, zou hij Tonia weer naast zich zien, Tonia, die....!

Ach, neen, neen! Nooit zou hij die kamer terugzien; nooit zou hij haar meer aanraken; nooit zou hij haar weer toespreken!

't Was wel degelik gedaan.... voor immer gedaan!

En hij zag het fel doorstraalde kamerbeeld wijken, zich verengend en verblekend tot het een flauw glanzende stip was geworden, diep in het grauwe verleden.

Had hij niet alles gedaan wat in zijn macht stond; had hij zich ook maar

iets.... hoe gering ook.... tegenover haar te verwijten?

Niets.... niets!

Zelfs toen hij gemeend had niet zo helendal eerlik tegen haar te zijn, waren zijn woorden toch veel eerliker geweest dan zij hem leken; want nu voelde hij 't wel.... nu moest hij wel erkennen, dat hij dol, dol veel van haar gehouden had.

Nooit zou hij weer een vrouw ontmoeten, die hem lichamelik zo bekoorde, wier liefkozingen hem zo zalig maakten, bij wie hij zo'n bevrediging vond voor alle behoeften van zijn zinnen en zijn hart. Hij had meer gekregen, dan hij ooit had durven hopen te zullen vinden. De grootste zaligheid, die het leven bieden kan.... hij had ze gehad en hij had ze.... verloren.... verloren op het moment, dat hij ze volkomen gewaar werd.

Hij kon niet doorlopen, zo verblind waren zijn ogen door tranen en nauweliks had hij die tranen gedroogd, of met bange snikschokken biggelden er weer nieuwe langs zijn gelaat.

Zou hij nu nooit meer 'Tonia' zeggen.... nooit meer staren in die lieve kijkers.... nooit meer zoenen op die verrukkelike mond? Hij kon er niet

aan twijfelen en hij kon 't toch evenmin geloven.

En weer hoorde hij haar hoge gemaakte stem en de grappig-kinderlike woordjes; weer zag hij hoe ze soms haar lippen hem toestak, hoe ze blij keek als hij kwam, hoe ze hem aan zich klemde bij het heengaan.

O, iemand moest hem belasterd hebben.

Maar wie?

Dat Spui.... wat een onzin!

En.... dat zij die praatjes had kunnen geloven!

O, Tonia, Tonia, Tonia!

Maar hij kon toch zo niet doorgaan met huilen! Voorbijgangers zouden 't opletten; Anna zou zien, dat hij vuurrode ogen had. Hij moest zich vermannen; ja, het moest.

Een half uur dwaalde hij rond door eenzame straten, neerdrukkend de herinneringen, die telkens weer opstegen in zijn hoofd, worstelend tegen de snikken, die zijn lippen deden bibberen, zijn oogleden samentrekken om het staag weer opwellend vocht. Toen zeide hij zich, dat hij toch niet de ganse nacht kon blijven omdolen, dat hij nu eindelik de blikken moest gaan trotseren, die niets wisten van zijn smart.

En hij hield zich goed, heel goed.

Mevrouw van Onderwaarden was in haar schik, dat Theoeens onverwachts vroeg t'huis kwam om een kaartje te leggen en Anna fluisterde hem toe, dat zij Keins niet meer uit kon staan en een ombertje een ware verademing vond. Zijn weinige spraakzaamheid trok al geen aandacht meer en hij deed ook erg zijn best om doodgewone dingen te zeggen. Maar toen hij eindelik in bed lag en op nieuw moest herdenken en snikken en schreien, begreep hij niet, hoe 't hem nog mogelik was geweest te waken tegen een tweede trek en na te gaan waar de Basta wel kon schuilen.

VIII.

Acht dagen waren voorbij gegaan; de eerste martelend traag, vol zenuwachtig hunkeren naar ogenblikken, waarop toch niets biezonders voorviel; de volgende vlugger en vlugger in stager berusten bij het gewone en herlevend belangstellen in al, wat niet Tonia betrof.

Hopend, dat er beneden naast zijn bord een brief lag, had Theodoor zich aanvankelik elke morgen zo haastig aangekleed, als moest hij met een vroege trein vertrekken; tans ging hij al weer kalm zijns weegs en keek hij in de eetkamer niet meer dadelik uit, of er naast zijn plaats iets vlekte op het witte tafelkleed.

Nauwkeurig en goed verrichtte hij zijn werk; stipt verscheen hij overal op het vastgestelde uur en hij begon 't aangenaam te vinden vrijer te zijn in de verdeling van zijn tijd, niet meer genoodzaakt t'huis, op de

Witte, op de griffie angstig naar klok of horloozje te kijken, zeker van on

verkwikkelike opmerkingen, indien hij te laat in de Nieuwe-Havenstraat aankwam.

Toch kon hij Tonia niet uit zijn gedachten verbannen. Hij zag haar in zich bij al zijn doen en laten en 't was hem, of haar beeld zijn denken beïnvloedde gelijk bij anderen de omgang met een goede of kwade vriend.

Vreemd, ja onverklaarbaar leek 't hem, dat zij op verschillende momenten zulke uiteenlopende gevoelens verwekte in zijn gemoed.

Bij zijn ontwaken werd hij 't nog altijd als een afschuwelike leegte gewaar, dat hij ook van daag weer niets meer voor Tonia zou kunnen doen en niet vlassen mocht op de avond, om haar in zijn armen te nemen, in het gelaat te zien en te horen, te voelen, dat zij hem liefhad.

Dan kon hij 't niet geloven, dat 't voor altijd gedaan was en begreep hij toch ook niet, wat haar weer tot hem zou kunnen brengen na zulk een zonderlinge manier van doen.

Zij had zoveel van hem gehouden... zo koesterend lief hem aangehaald.

Wat was er gebeurd, dat haar tot zulk een gans ander wezen had kunnen maken?

O, dat martelende vragen-stellen aan het verleden, vragen, die waarschijnlik nimmer zouden worden opgelost!

Omstreeks de middag, als hij midden in zijn werkwas en veel mensen zag, werd de toestand

drageliker, vrolikte hij dikwels geheel op, wilde hij zelfs wel erkennen, dat 't eigenlik in alle opzichten veel beter voor hem was.... zo. Ten einde toe was hij goed en eerlik voor haar gebleven; te verwijten had hij zich niets. Door zijn flinke houding kwam hij in elk geval tot een zuiverder toestand. Of.... ze hield inderdaad van hem; dan zou ze ongelijk bekennen en hem vergiffenis vragen. Of.... ze zou hardnekkig blijven in

haar ondankbaarheid; dan hield ze ook niet van hem en moest hij zich verheugen van haar af te zijn. - Maar liep 't naar vieren, dan kon hij zich zelden weerhouden de lanen van het bos te gaan doorkruisen, om met een duizeling in zijn ogen, een trilling in zijn kniën, een beklemming in zijn keel, als voorheen, tussen wandelaars en fietsers door, uit te gluren naar een blauwe of paarse hoed, een Havana costume-tailleur en een donker paarse parasol.

Hij kwam haar echter niet weer tegen en mat teleurgesteld naar de stad terug druilend vroeg hij zich af: zou ze elders wandele.... met opzet t'huis blijve.... ziek zijn.... of op reis met 'n ander.... naar Parijs.... naar 't Zuie?

Het laatste vermoeden leek hem 't waarschijnlikst en hij hield er ook 't liefst aan vast. Het maakte, dat hij zonder bezorgdheid aan haar denken kon en het steunde zijn opvatting: ze was mijn genegenheid onwaardig. Zelfs lukte 't hem te vinden, dat zij wel beschouwd gelijk had gehad. Hij was immers toch niet van plan geweest haar altijd aan te houden. Indien zij de kans schoon had gezien eens van het leven te genieten, had ze die kans dan ongebruikt voorbij moeten laten gaan?

Zo denkend waande hij erg onverschillig te worden en die onverschilligheid was hem welkom. Ze stelde hem in staat Tonia voor een korte poos haast geheel te vergeten en op de Witte aan zijn borreltafel, t'huis onder het eten weer met een vrij hoofd deel te nemen aan praatjes van gans anderen aard. Was evenwel het etensuur voorbij en liep hij doelloos de buiten-wijken in, die tegenwoordig al vaal-licht bleven en om die tijd triestigleeg, dan voelde hij zich onder de weinige onbekende voorbijgangers, tussen de huizen vol gezelligheid, zo akelig-eenzaam met zijn verdriet.

Eens was hij zelfs, zonder het zich voor te nemen, dadelik afgedwaald naar het Plein, de Korte-Houtstraat doorgegaan en de Nieuwe-Havenstraat binnen.

In lange tijd was hij hier niet geweest.

Wat zocht hij er nu.... wat verwachtte hij?

Natuurlik niets; maar hij wilde toch eens even.... even maar.... opkijken naar haar vensters.

Hij dacht 't en in de verte ging eenjaloezie ratelend op en neer; 't was een van de hare.

Het huis naderend voelde hij zijn hart hevig kloppen. Als zij hem eens oplette en wenkte om boven te komen.... zou hij gaan.... of niet?

Weer klepperde de jaloezie; kennelik haperde er iets aan het koord. Toen hij tegenover het venster stond, ratelden de rammelende plankjes met een ruk omhoog en ontwaarde hij eensklaps Tonia vlak achter de ruiten. Roerloos hield hij stand; als in een duizeling verdween de straat uit zijn bewustzijn; alleen Tonia bleef hij zien, scherp haar in het oog houdend als een cinematograafbeeld, dat aanstonds zal tanen. En toen de plankjes dadelik weer neder klepperden, had hij ook even het blank van haar arm ontwaard, omhoog gestrekt uit de peignoir-mouw.

Ze wil niet gezien worden, dacht 't in hem; dus is ze niet alleen.

Jansen?

De klank van die naam was hem tot een kwelling en de lust welde in hem op naar boven te snellen, te luisteren, te....

Toch druilde hij weer heen, nogmaals de ledige straten in, tussen stugge gevels en lichtende winkels door en ten slotte naar de Witte, om bij het gebabbel van anderen te gaan toehoren als een soezige reiziger in een trein.

Zo dobberde hij de ganse dag tussen pijnlikbetreuren en smarteloos onverschillig zijn. Slechts op een enkel dienee of in luidruchtig gezelschap overkwam 't hem na het gebruik van een paar glazen wijn zich heel tevreden te gevoelen met het heden en tevens blij het verleden te hebben

gehad. Dan nam hij zijn soeveniers in zich waar als een belangwekkend geheim, waarmee hij in hooghartig-veelwetend stilzwijgen rondliep, gelijk een buitengewoon man met buitengewone ervaring onder

alledaagse lui van alledaags bestaan.

Ook de negende dag lag er naast zijn ontbijtbord alleen zijn Weekblad van het recht en een vuil beduimeld briefje, waarop hij dadelik herkende de hanepoten van een arme kliënt. Maar toen hij de omslag open had gescheurd en het dunne velletje ontvouwen, trof hem de datum: 1 April. Die datum was verkeerd.... moest zijn 31 Maart.... maar.... als 't morgen de eerste was, dan zou van avond voor 't eerst Tonia haar maandgeld niet van hem krijgen.

Zou zij 't toch verwachten?

Zou een ander 't haar geven.... evenveel.... meer?

Kreeg zij misschien niets.... had ze morgen.... gebrek?

Nog even flitste 't door zijn brein, dat zij wel eens tot wanhopige, tot onzinnige

maatregelen haar toevlucht zou kunnen nemen en toen snelde hij naar boven, sloot twee honderd vijftig gulden in een enveloppe, deed er drie lakken op en stak de brief bij zich.

Die dag was hij ongewoon spraakzaam en 's avonds ging hij naar bed met de senzasie van ietsplezierigs te hebben ondervonden en iets plezierigs te mogen verwachten.

Doch de eerste, de tweede, de derde April sleurden leeg voorbij.

Vier April zat Theodoor 's morgen op zijn kamer te schrijven. Hij hield zijn gedachten goed bij zijn arbeid. Maar een enkele keer, als hij even naar buiten keek, of dralend zijn pen doopte in de inkt, zag hij diep achter in zijn hoofd Tonia's verfletsend beeld, nu eens in de blauwe achterkamer op het bed, dan weer vóór op de kanapee bij de tafel.

Het viezioen hield geen stand en geen portret op zijn schrijfburo dwong 't hem van buiten af weer op. IJverig schreef hij door; regel aan regel vullend vloeiden de rustige letters geleidelik uit zijn pen.

Daar piepte de deur. Hij draaide zich half op zijn stoel om en zag zijn moeder in haar donkere morgenjapon met een zwarte doek om het hoofd tegen de tocht in huis. Als gewoonlik hijgend van het

trappen-klimmen, schoof zij met haar sleutelmand aan de arm langzaam naar binnen en op de chaise-longue toe bij de haard, waar nog een vuurtje in glom.

Theodoor lei zijn pen neer en keerde zich met de rug naar zijn papieren. 'Zo moedertje, is d'r wat aan de hand, dat u m' op dit uur met 'n bezoek vereert.'

Ze wenkte hem even te wachten en zodra ze tot bedaren was gekomen, klonk 't:

'Ja.... d'r is wat.... ten minste.... ies, dat me erg.... erg ontstemt.'

De gedachte ging hem door het brein, dat hij van die woorden tien dagen geleden veel meer geschrokken zou zijn dan nu. Tans maakten ze hem eer nieuwsgierig dan beangst. Hij had niets meer te verbergen; wat voor kwaad kon hem dus overkomen? Er was zelfs iets aangenaams in onbezorgd gemoedelik te kunnen vragen:

'Ach, kom.... dat spijt me.... wat kan 't zijn?'

"k Heb 'n brief van Willie gekrege, die me 'n allernaarste indruk heeft gegeve. Luister maar 'ns.'

En nu las ze hem voor hoe Willemien jammerde over het onhoudbare leven te Goor. Niets deugde er. Het plaveisel was zo, dat je schrok om uit te gaan; in de straat kwam je meer koeien en katten tegen dan mensen en meer lummels en pummels dan heren en dames. Het leven was er van een saaiheid, waar haar mama zich geen voorstelling van kon maken en ging ze eens uit, dan dankte ze de hemel zodra weer t'huis was. Ze had Japie gebeden en gesmeekt al het mogelike te beproeven om weg te komen en Japie had gezegd: dat gaat maar zo gemakkelik niet. Bovendien, als ze me burgemeester maken, dan begrijp je levendig,

dat het ineen gemeente zal zijn, die zeker niet beter is. Kon Theodoor nu niet eens zijn best doen? Hij kent immers zo veel mensen; hij staat ook zo goed angeschreven. Al kreeg Japie Utrecht maar....

Nu moest Theodoor toch van harte lachen.

Onder mevrouw van Onderwaardens langzaam hakkelend voorlezen had hij, zonder met luisteren geheel op te houden, zijn gedachten voelen afdwalen en onwillekeurig rondglurend door zijn kamer was hij op den inval gekomen die kamer eens artistiek mooi op te knappen met beeldjes, vazen, planten. Hij had tegenwoordig immers geld genoeg.

Doch na tot scherper toeluisteren gedwongen te zijn door het noemen van zijn naam, viel hij uit:

'Wel zeker! Utrecht maar!.... En de tegenwoordige burgemeester? Moet ik die z'n nek omdraaie?'

De oude vrouw lachte niet.

'Ach, maak geen gekheid. Ik weet wel.... 't is mallepraat van Willie; maar.... ik vin 't zo verschrikkelik, dat 't kind zich in 't leve daar.... daar in Goor, nie beter kan schikke. 'n Mens mot toch.... Ze heeft nou 'n goeie, lieve man.... na d'r zin.... je weet zelf hoe ze met 'm was.... en....'

Ook Theodoor lachte niet meer; met de nadruk van een verbitterde viel hij haar in de rede:

'U heeft wel gelijk gehad, toen u zei, dat liefde niet gelukkig maakt.'

Mevrouw van Onderwaarden kon noch het gezegde zich letterlik herinneren, noch begrijpen, dat Theodoor haar woorden alleen voor zich zelf weer oprakelde. Zijn schampere toon noopte haar tot een afwijzing van verwijten, die zij vermoedde; maar die even onuitgesproken waren als niet bedoeld.

'Da's te zegge.... je mot m'n woorde niet verkeerd opvatte. Heb ik dat gezeid? Nee.... ja.... ik herinner me wel zo ies.... wel, waar je op doelt; maar.... maar zonder liefde.... als ze nies van 'm gehouwe had.... in 't geheel niet.... dan.... dan was 't nou ommers nog veel erger. Nee, nee; dat heb ik ook nie gemeend.... niet zo.... Ik zei.... ik heb alleen wille zegge, dat 'n mens niet enkel op z'n gevoel mot vertrouwe.... op z'n verliefdheid.... Niet enkel.... juist. Nou weet ik 't weer. 'k Zou Willie toch niet hebbe late trouwe tege d'r gevoel.... uit berekening. Maar enkel zo'n

verliefdheid.... nou.... Zó piepjong is ze nie meer. Ze wist heel goed wat ze deed. Zeg nou 'ns zelf.... Jelui hebt alle drie.... ja, ja, alle drie hebbe jelui je willetje. Nou.... dan.... Al had ik 't 'r afgeraje.... ze zou ommers nie na me geluisterd hebbe.'

Theodoor was niet wreed genoeg om haar toe te voegen: uit vrees voor een tweede afgeraakt angaazjement heeft u toch elk ernstig onderhoud over het onderwerp verhinderd.

Opgesprongen gaf hij haar een kus op hetvoorhoofd en op de sofa plaats nemend met zijn arm om haar schouders gelegd, bedaarde hij haar:

'Nee, nee. Ik wil ook maar zegge: u had gelijk, dat 'n mens z'n verstand 'n stem in 't kapittel moet geve. Als Willie niet naar Goor had wille gaan, dan had ze dit bij tijds moete bedenke. Bezint eer je begint. Ze wist wat ze deed, net als u zegt. Voor u.... voor u bestond er geen reden om dit huwelik tege te gaan. Wel nee. Rijsenheim is 'n beste kerel.... ze kunne goed leve.... 't Zal ook wel schikke. Voor Willie is alles nog nieuw. De overgang van Parijs naar Goor is misschien wat kras geweest; maar als d'r 'n kleintje komt.... niewaar.... dat heeft u ook gezegd.'

Op het bedrukte gezicht van mevrouw van Onderwaarden kwam weer een lachje te voorschijn.

'Och, natuurlik.... natuurlik. Als 'n vrouw eenmaal moeder is, dan kannen ommers alle andere dinge d'r nies meer schele.... al die dinge, waar ze vroeger geen.... waar ze vroeger 't meest an hechtte. Och, wel ja, zo gaat 't iedereen. Ik weet 't ommers bij ondervinding. Maar voor 't ogenblik, zie je.... voor 't ogenblik heb 'k toch medelije met d'r. Z' is m'n kind, niewaar.... en z' is nog zo jong. Ze heeft nog zo weinig ondervonde. En wat 'n plezier had z' in d'r huishouwetje.

Ja, heus en voor mij is 't ook allernaarst. Daar had ik nou juist 'ns schik in. 't Zag d'r alles zo lief uit.... zo gezellig. Ik had al gedacht: daar ga ik nou 'ns loozjere.... zo'n tijdje buite.... en helemaal zonder zorge.... zonder huishouwe.... geen boekies opschrijve.... misschien wel als grootmama. Heus, ik had d'r plezier in. 'k Geloof, dat 't zo aardig mot zijn je grootmama te.... En dan weer 'ns net als vroeger zo'n kleine kleuter op je schoot te hebbe.... Willie's kind.... maar nou.... wie weet, of ik ooit....'

Dat zijn moeder hem maar wat moois voorpraatte, kwam niet in Theodoor op; maar toch wist hij niet wat hij hoorde, zo verbaasde hem deze verklaring. Zijn moeder leek hem in 't geheel geen mens om met kleine kinderen om te gaan. Dat zij zich zelf wel eens verlangens en neigingen toedichtte en opdrong, was hem bekend, en nu kwam dit verlangen naar het grootmoederschap hem al te erg zich-zelf-opgedrongen voor.

Toch was 't in mevrouw van Onderwaarden natuurlik en waar. Theodoor wist maar niet, dat de instinktieve behoeften in een mens nooit geheel sterven, eer hij zelf helemaal gestorven is. Na lange tijden van latente rust leven zij altijd weer eens op en net alser aan een kwijnende boom, die in de volgende winter wel zal bezwijken, toch in het voorjaar nog schaarse en kleine blaadjes ontluiken, zo botte in zijn moeder

- die eens zo

verzot op haar kinderen was geweest - nog eenmaal voor haar kleinkinderen - zij 't ook zwak - de instinktieve moederliefde uit.

Doch al moest hij denken: dat maakt ze zich nu maar wijs, Theodoor gevoelde, dat zijn moeder teleurgesteld was en behoefte had aan opbeuring. Aan haar stem kon hij 't wel horen en ofschoon 't hem onmogelik was in dit geval iets voor haar te doen, voor het moment wilde hij haar toch wat opmonteren. In de laatste tijd had hij wel meer zulk een lust om voor iemand heel lief te zijn.

'Kom, kom.... denk nu niet dadelik 't ergste. Alles komt terecht.... Willie zal wel wenne. De tijd doet zoveel.... o, moedertje, moedertje, de tijd doet zo heel veel....'

De toon van man-van-ernstige-ervaring, waarop hij de laatste woorden had geuit, trok zijn moeders aandacht niet; maar deed hem zelf pijnlik genotvol aan. Hij voelde zich aldoor minder jongensachtig, meer man worden en nog geruststellender, met prettige machtsinbeelding, ging hij voort:

'En dan.... 'k zal wel zien, wat ik voor Rijsenheim doen kan. Laat dat

maar 'ns aan mij over. Eerst moet ik onderzoeke tot wie ik me te wende heb; dan zal 'k zelf hier en daar 'n goed woordje voor hem plaatse.... en als de zaak in 'n beter vaarwater is, moet Japie maar 'ns overkome.'

Mevrouw van Onderwaarden kon voor het ogenblik niet meer verlangen. 'Mag ik dat dan an Willie schrijve?'

'Wel zeker, wel zeker.'

Met een drukje op zijn schouder haar dankbaarheid betuigend greep de oude vrouw weer naar haar sleutelmand.

'Dat zal d'r ten minste wat opfleure; maar.... 'k zal je nie langer store.... Gaan de zaken 'n beetje na je zin?'

'O ja, moeder.... o, ja.'

'Werk dan plezierig.'

Opgerezen ging mevrouw van Onderwaarden naar de deur en reeds had ze die half open, toen ze op eens bedacht:

'Hoe is 't nou?.... Daar zou 'k zo waar met de brief weer weglope..... 'k Heb 'm nog al zelf voor je uit de bus gehaald.'

Een brief met oranje postzegel werd Theodoor overgereikt. Een blik op het adres en... terwijl hij zich haastig omkeerde, gleed een vuurrode gloed over zijn wangen en zijn voorhoofd heen, bonsde zijn hart-slag omhoog tot in zijn keel, beefden zijn kniën en handen, zwijmde de ganse kamer in een nevel weg, kleurde weer hard op, verbleekte op nieuw.

Plots was hij bij de deur, draaide achter zijn moeder de sleutel om in het slot en scheurde, zonder vanplaats te veranderen, met sidderende vingers de briefomslag vaneen, vouwde het velletje open.

Mon chère ami,

Ik zou je graag eens spreken. Tonia.Meer niet?

Nogmaals was 't hem, of de ganse kamer in een mist verdween.

Reeds had hij zich weer bij haar gezien, de armen om haar heen, zijn lippen op haar mond!

Tot bezinning komend schudde hij langzaam het hoofd. Een kille huivering tintelde over zijn voorhoofd heen; een ontzenuwende geeuw doorkrampte zijn kaken. En hij dacht:

Daar steekt natuurlik niets anders achter dan 'n vraag om geld. Maar op zulk 'n leuke manier me te late plukke.... nee, dankie. Ik ga niet!

Even zeven uur schelde Theodoor al bij Tonia aan.

Ten slotte had hij 't toch raadzaam geoordeeld wèl naar haar toe te gaan; maar zich voorgenomen haar eens duchtig de waarheid te zeggen. Zou hun verhouding hersteld worden, dan moest ie op een nieuwe bazis worden gevestigd. Van de bespottelike kwaliknemerijen en standjesmakerijen wilde hij niets meer weten. Bedriegen zou hij haar niet; maar hij verkoos ook niet verdacht te worden zonder reden. Tot nog toe was hij veel te goed, veel te stipt, veel te openhartig voor haar geweest; voortaan zou hij haar geen rekenschap meer geven van al zijn daden, niet langer presies zeggen hoe laat zij hem verwachten kon, geen enkel onvriendelik woord, ja, geen onvriendelik gezicht meer dulden.

Was dit haar niet naar de zin, dan moest alles maar blijven gelijk het was.... uit. De meid deed gauw open.

'De juffrouw t'huis?'

'Gaat u maar na bove.'

Twee aan twee sprong hij de traptreden op; boven rukte hij de deur van de slaapkamer open en.... zag Tonia, schouders en armen bloot, schuins voor haar wastafel staan.

Daar was hij niet op voorbereid. Haar blankheid verblindde, verwarde hem als een plotseling feluitschietend licht. Hij wilde op haar

toespringen, haar grijpen en zoenen, kon niet van zijn plaats, zag haar schuw een gele peignoir vatten en aantrekken, kreeg zijn zelfbedwang terug, was voldaan, dat hij zich beheerst had, nam waar, dat zij even geluidloos lachte.

Met haar korte, dikke vingers ongewoon haastig de haakjes in de ogen wippend, sprak ze:

'Ga maar voor. 'k Zal licht opsteke.'

Hij ging en weldra zwierden aan de kristallen kroon op twee pitten de gasvlammen breed spetterend uit, zat Tonia op de kanapee, hij zelf op een stoel aan de overzij van de tafel.

Maar geen woord doorklonk de stilte.

Hij zag, dat zij verlegen omlaag keek, naar haar vingers, die speelden met het wit zijden lint neerhangend van haar borst.

Dat was zeker niet de ontvangst, waarop hij had gerekend en evenmin een geschikte manier om iets van hem gedaan te krijgen.

Eindelik hieldhij 't niet langer uit.

'Is dat al, wat je me te zegge hebt?.... Dan begrijp ik niet, waarom je me hebt late kome.'

Op stug koele toon had Theodoor gesproken; nu rezen haar ogen langzaam omhoog, haar wenkbrauwen beefden, haar vingers lieten af van de zij, een verlegen lachje bibberde om de hoeken van haar mond. En met een innige smeking in haar stem fluisterde ze:

'Schat.... ik zou zo graag weer goed met je zijn.'

Theodoor wist dadelik, dat nu ook inderdaad alles weer goed was, ja, oneindig beter en liever nog dan ooit te voren; maar juist, omdat hij daar niet meer aan twijfelde, lukte 't hem zich nog strak te tonen en koud. Met welbehagen voelde hij het stuur der dingen in zijn handen.

'Heb ik verlangd, dat we kwaje vrinde zouwe worde? Is dat soms mijn schuld?' Weer keek ze naar beneden en hij zag, dat er een traan viel op haar lint.

'Nee.... ik weet 't wel. 't Is alles mijn schuld, mijn eige schuld.'

Theodoor was geheel vertederd. Aan sturen dacht hij al niet meer, aan de-waarheid-zeggen nog veel minder; maar wel besefte hij, dat zich misschien nooit weer zulk een geschikte gelegenheid voor zou doen, om eens haarfijn te vernemen, wat haar eigenlik had bezield.

'Mijn hemel, Tonie, wat heb ie dan toch gedacht en wat heb ie dan toch gewild? Je hebt me late zwere, dat ik je trouw zou zijn; goed.... maar ik ben je trouw geweest. Ik heb zelfs de lust niet in me voelen opkomen om tot 'n andere vrouw ook maar één lief woord te spreke! Wat voor grieve kan je dan nog hebbe?'

Langzaam was ze opgerezen en om de tafel heen gegaan; bij Theodoor aangekomen zonk ze vlak voor hem op de kniën neer, lei het bruin-omlokte hoofd op zijn schoot en begon bitter te wenen.

Dat kon hij niet uithouden. Bedarend streek hij over het krullende haar en zonder dat hij wist waarom, biggelden ook hem tranen over de wangen.

'Kindje lief, kindje lief, huil nu niet meer. Je maakt je zenuwachtig voor niemendal.... en mij d'r bij. Alles is immers in orde. Ik begrijp alleen niet, waarom je 't ooit in de war hebt gebracht.

Waarvoor was dat in 's hemelsnaam nodig?'

'Och, schat, ik ben zo vreselik jaloers. Ik kan d'r niks an doen; me moeder was al net zo. Maar as je wist, wat ik somtijs uitsta.... 'k Heb zo'n verdriet gehad.... O, zo'n verdriet! Jij begrijpt dat natuurlik niet; jij heb nie zo'n behoefte an genegenheid; jij houdt ook op verre na nie zo veel van mijn as ik van jou.'

Theodoorontveinsde 't zich niet meer, dat hij wel degelik veel van Tonia hield; maar toch lag er genoeg waarheid in haar woorden, om een klein

zelfverwijt in hem te wekken. 't Was hem, of hij haar misleid had; zó veel had hij van haar immers niet willen houden. Zijn zelfingenomenheid drong de onaangename herinnering wel gauw terug; doch intussen had ie toch reeds zijn verstandelike steun vernietigd: de redenering, dat Tonia ondankbaar was en zijn genegenheid onwaardig. Dat vond Theodoor onplezierig.

'Ja, ja! Jij houdt zóveel van me, dat je m' eerst half dood treitert en dan de deur wijst.'

Met betraande, genade-smekende ogen keek zij naar hem op.

'Toe, zeg dat niet.'

'Is 't dan nie' waar? Heb je me soms niet de deur geweze.... zelfs tot tweemaal toe?'

Nu viel zij op eens kribbig uit:

'Je hadt nie motte gaan.... of anders dadelik weer terugkomme!'

Op die aanmerking was Theodoor niet verdacht.

'Wat?.... Als jij zegt.... duidelik zegt: ik verlang, dat alles tussen ons uit zal weze, dan moet ik antwoorde: toch ga ik niet heen? Ben je mal! Denk ie, da'k m' opdringe wil?'

'Dat was geen opdringe geweest. Dan had ik ten minste gewete hoe je 't meende.'

'Och, kind, je bent dwaas! Geloof wat ik zeg, dan weet je 't nog veel beter. Dat iemand jaloers is, wanneer d' ander aanleiding geeft.... nu, dat is te begrijpe en te vergeve; maar.... als dat niet gebeurt....? Want het is niet gebeurd.... Of.... denk je....? 't Is waar ook.... die geschiedenis van 't Spui, hè? Is 't geen schandaal, dat je d' eerste, de beste verklikker meer, vertrouwt dan mij?.... En 't is niet eens 'n verklikker.... 't is eenvoudig 'n leugenaar. Maar.... biecht nu 'ns op: wie heeft je die nonsens verteld?'

'Niemand.'

'Wat? Niemand heeft 't je verteld en jij....?'

Haast boos had hij gesproken; weer angstig geworden strekte zij een bevende hand naar hem uit.

'Zoet nou maar; zoet nou maar! Kijk.... als je de hele dag hier was.... hier bij me, dan.... dan zou ik me niks in me hoofd hale; maar je ben nie weg.... of ik denk: waar zou die zitte, wat zou die doen.... O, dan is 't, of ik je zie met 'n ander. Dan denk 'k in eens: hij is zeker met die en dan zeg ik 't maar om te zien, of 't niet toevallig waar is. En zou je 't gelove.... dan hoop ik maar, da'k 't heb geraje. Soms heb ik 'n gevoel.... 'n gevoel, of d'r 'n brandend vergift in m' opstijgt en of ik 't lelikste van je mot denke en 't lelikste van jemot zegge, dat ik maar in staat ben te verzinne.... Ik kan 't nie late en toch wil ik 't niet. Dan haat ik je en toch hou ik van je. O, schat, schat, as 't weer zo komt, laat 't dan in Godsnaam maar voorbij gaan. 't Gaat wel voorbij. Let d'r maar niet op. 't Is alleen, omdat ik zo veel, zo zielsveel van je hou.'

Sprakeloos van ontzetting keek Theodoor op haar neer. Van zo iets had hij nog nooit gehoord, kon hij zich ook in de verste verte geen voorstelling maken. Het leek hem waanzin, pure waanzin en zeker zou hij aanstonds van Tonia zijn weggegaan met het vaste voornemen nooit meer terug te keren, als ondanks alles haar laatste woorden hem niet zo'n heerlik mooi, nieuw geluk hadden beloofd. En juist, omdat hij zich geen voorstelling kon maken van 't geen er bij haar omging, hoopte hij, dat liefde en trouw haar genezen zouden van haar waan. Zij zou niet de geringste aanmerking kunnen maken; van zijn doen en laten op ieder uur van de dag zou hij haar tot in de kleinste onderdelen zorgvuldig rekenschap geven. Maar, dacht hij tegelijkertijd, die dwaasheid moet krachtig worden bestreden.

'Dus.... als je minder van me hieldt, zou je me meer vertrouwe?'

'Dat spreekt ommers van eigens. Je ben toch alleen jaloers, as je veel van iemand houdt.'

'Snoeslief, luister 'ns. Ik heb je m'n woord gegeven en jij hebt geen aasje recht of reden aan dat woord te twijfele. Als ik genoeg van je heb, zal ik

't je openhartig zegge; bedriege zal ik je.... nooit; maar....'

Als ging er een elektriese schok door al haar zenuwen, sprong Tonia ongewoon veerkrachtig overeind.

'Heus niet?'

en op zijn kniën neerzittend, de armen om zijn hals slaande, vleide ze:

'Hou je dan van me, schat? Hou je dan waarlik van me? En zal je 't me zegge, als je genog van me hebt?'

'Zeker hou ik van je, m'n lieveling; maar begrijp je niet, dat juist daarom je wantrouwe me zo grieft.... en zelfs beledigt? Ik wil vertrouwd worde. 'k Heb recht op je vertrouwe; ik eis 't! En laat ik je dit nog zegge tot je geruststelling: jou wil ik hebbe; maar voor andere vrouwe heb ik geen tijd, geen lust en geen geld. Kom dus nooit meer met je wantrouwen aan.... nooit, nooit, nooit meer!'

Een lachje van zalige zielsverrukking trilde even om Tonia's lippen; plots, in een vervoering drukte

ze een kus op Theodoors mond en het hoofd tegen zijn wang aanleggend, hernam ze:

'Zeg me dan ook elke dag, dat je veel van me houdt. Elke dag,zie je. Dat heb ie al 's beloofd; maar je heb 't nie gedaan.'

"t Is ook zo gek; maar goed.... goed; ik zal 't zegge. Als je 't me dan elke dag maar weer vraagt.'

'O, schat!'

was al wat ze nog zeggen kon en het woord ontsuisde haar mond als een uitzuchting van de hoogste zaligheid met het diepste wee vermengd. Toen klemde zij haar armen nog vaster om zijn hals, perste zij haar lippen weer op de zijne en een lange wijle zaten zij zo zwijgend ineengestrengeld, alleen bewogen door de snikken, die opbeefden uit haar borst.

Maar eindelik zwierven Theodoors vingers strelend over haar voorhoofd, over haar wang, over haar hals, maakten ze het haakje los van haar japon.

En langzaam met beide handen haar hoofd een eindje van zich afduwend, drukte hij op eens een begerige kus in het weke kuiltje van haar blanke nek.

Lachend weerde zij hem af en gleed op de grond.

'O, gekkie! Zal ik ie dan maar weer alles vergeve?'

'Vraag eerst, of ik jou zal vergeve.'

'O, chom, nee! Mannetje nis stout geweest. Mannetje heb me zo veel verdriet gedaan.... zo

hevig veel verdriet. Och, och, wat was alles eng! As je vrouwtje dood had vinde legge, dan was 't mannetje z'n schuld geweest.'

Weer moest Theo lachen om de grappige woordjes en de hoge, dwaas kinderlike toon; maar nu vielen hem vier grote bloemenmanden, met gekleurde linten omwoeld, in het oog. Ze stonden bij het venster op de grond en de bloemen waren half verwelkt.

'Wat is dat.... die bloeme? Ben je jarig geweest?'

Een bedroefde blik gleed eerst over de bloemen, zweefde toen naar hem op en er trilde diepe weemoed door haar stem, als ze zei:

'Ja.... gistere was me verjaring.... de eerste van ons samezijn en.... mannetje was niet hier.'

Hij had het verwijt niet verdiend, voelde toch iets als berouw en hoorde tegelijkertijd in zijn hoofd de achterdochtige vraag:

Van wie zijn die bloeme?

Toen hij 'm uitgesproken had, haalde Tonia onverschillig de schouders op.

'Van Jansen en.... ik weet 't al nie meer. Wat kan 't me ook schele!'

Maar eensklaps de manden haar rug toewendend vroeg ze:

'Of vin je, dat ik kaartjes mot zende.... om te bedanke? Da's beleefd, hè? Ja, da' kon ik wel 's doen.'

Terstond haar schrijfportefeuille openend, die op de tafel lag, zocht zij er in naar kaartjes en kleine omslagen. Door het heen en weer schuiven van papier kwam de punt van een enveloppe er onder uit te voorschijn. Theodoor herkende zijn schrift, greep en had zijn brief met het April-geld in de hand.

Tonia had 'm nog niet geopend.

Wat voelde Theodoor zich weergelukkig, opjubelend als de stedeling, die uit zijn eng, muf kamertje verplaatst is in een wijd landschap vol lichte, aromaties geurende lucht. En hoe onbegrijpelik kwam 't hem voor, dat hij nog weinige dagen geleden had kunnen denken: liefde geeft toch wel beschouwd meer verdriet dan genot; je genoegen moet je vinden in je werk; dat soort geluk is nog het soliedste.

Grauw, saai, doods somberde dat soliede geluk nu in het verleden weg. Neen, neen; driemaal neen! Al wilde hij in de maatschappij wat te betekenen hebben.... een mens bezat toch ook nog een hart en dat hart had behoefte aan liefde net als een maag aan spijs en drank.

't Was ook niet waar - wat hij zo dikwels had gelezen en(hij moest 't bekennen) zelf gedacht

dat na een eerste bijgelegde onenigheid een liefde eigenlik al geen ware liefde meer zijn kan. Integendeel beeldde hij zich in Tonia nu pas goed, nu pas met zijn volle bewustzijn lief te hebben gekregen en 't scheen wel, dat ook hare liefde voller, warmer, hartstochteliker dan ooit opleefde gelijk soms na een kriezis een jonge zieke.

Nooit te voren had hij Tonia zo aanhoudend haar grappige, kinderlike woordjes horen gebruiken en zo dikwels horen zingen, nu eens wijzen uit opera's, waarvan 't dan was, of zij de woorden ook uitsprak, dan weer

dwaze liedjes als:

Een haring beminde een oester

Op Oceaans zandigen grond.

En 't was voor hem een onuitputtelike bron van vermaak waar te nemen, hoe zij van de grootste dwaasheid op eens over kon gaan tot haast plechtige ernst en van die ernst weer terug tot dwaasheid. Midden in het koddigste gezang was een blik op Roelofs' schilderij voldoende om haar een warme ontboezeming over kunst te ontlokken en van een angstig jammeren over haar vader, die ongesteld was, sprong ze haast zonder overgang op het relaas van een dol avontuur uit zijn jeugd.

Het spreekt van zelf, dat Theodoor 't blijdst tevreden was als hij haar opgeruimd en dartel zag; maar zijn liefdegevoel was 't innigst en vurigst, wanneer zij zich medelijdend bezorgd toonde voor een

mens of dier, waarvan ze hield, of zelfs maar voor een buur, wie iets droevigs was overkomen. Dan zou hij zo graag een groot offer hebben gebracht, indien hij daarmee haar leed had kunnen wegnemen en het leven om haar heen goed en mooi en liefelik maken, zover haar oog maar reiken kon.

Was ze niet zelf zo goed, zelf zo mooi, zelf zo liefelik! Voorheen had hij niet geweten, dat er zoveel voortreffeliks in één schepsel kon huizen.

Ach, wat kwamen de mensen hem nu bekrompen en laaghartig voor, diezulk een vrouw veroordeelden zonder haar te kennen, hun vonnis alleen grondend op het uitblijven van een wettelike formalieteit, welke morgen tot heilige plicht wijdt, wat gisteren nog verboden ontucht was! En zich herinnerend dat gezegde op de Witte: Zeden zijn zedeloos, omdat ze dwingen een innerlike waarde te schatten naar uiterlike kenmerken, bedacht hij ook: vroeger heb ik dit niet ingezien. Maar.... was er in zijn eerste denken en redeneren en vonnissen van een inzien wel sprake geweest? Eigenlik had hij maar geoordeeld zonder te weten hoe hij er toe kwam en de vraag schemerde in hem op: heeft een mens misschien al zijn eerste opienies van horen-zeggen en moet hij dus, om een eigen overtuiging te krijgen, beginnen met dat hele boeltje van zich af te schudden?

Edoch, het ging hem met die vraag als met zo menige andere: ze trok

even door zijn geest, bleef

er ook niet helendal zonder invloed; maar taande toch weer te snel om er iets duurzaams in te wrochten.

Al gauw had hij Tonia om een portret gevraagd; maar noch een oud, noch een nieuw kon zijn goedkeuring verwerven.

"k Weet niet waaraan 't leit,' zei hij telkens, 'maar je portrette lijken en toch geve ze me je persoon niet weer.'

'Och' pruilde ze dan 'ik ben te lelik voor 'n portret. Ik heb ook niks mee; maar.... je heb me nou eenmaal gekoze. Je mot 't er dus maar mee doen.'

Nu wantrouwde ze al weer haar eigen schoonheid en om ook dit wantrouwen weg te nemen, wist hij niet beter te doen dan haar aan zijn borst te klemmen, te zoenen op ogen, wangen en mond en lachend te sussen:

'Kom jij maar hier, lelikertje; ik wil je wel hebbe.'

Dat intussen het geëiste vertrouwen nog altijd niet gekomen was, bemerkte hij spoedig genoeg en telkens en telkens weer.

Had ze hem bij het scheiden op het tumpneusje gekust, op de vergeet-me-nietjes-ogen en op de kerselipjes, dan was 't nog altoos:

'Zal je nie spreke, nie kijke, niet omzien, niet lache, niet lonke, niet onder één paraplu lope? - Zweer 't!'

En bij de minste inbreuk op de regelmaat van zijn komen en gaan, bij de onbeduidendste wijziging van zijn kleding, bij een onverklaarbaar bleek-zien van zijn gelaat, mat-staan van zijn ogen, vroeg ze eerst naar de reden, geloofde zijn antwoord haast nooit en sprak dan somber-stug de onheilspellende fraze uit;

'Je doe wat je wil.'

Zolang hij nog hoopte, dat het kwaad wel zou slijten, trachtte hij de fraze niet op te letten en haar op allerlei wijze afleiding te bezorgen.

Zo nam hij met lesgeven in Frans een ernstige proef; doch metde beste wil vermocht zij daar niet aandachtig bij te blijven. Heel graag volgde zij, een arm om zijn hals geslagen, de woorden, die hij voorlas; doch zij kon er niets aan doen, dat midden in een werkwoord de vraag haar ontviel:

'Heb ie lekker gegete? Wat heb ie gehad?'

Van haar dagtaak kende zij nooit één enkel woord; Theodoor gaf 't dus maar op en zij scheen dat niet eens te bespeuren.

Theodoor hield veel van sjienaas-appelen en elken avond stonden er voor hem klaar, die zij dan zorgvuldig ontbolsterde, van de pitten ontdeed en schijfje na schijfje voorzichtig in zijn mond stak. Op een avond, dat het sjienaas-appelen-Joodje er niet was geweest, had zij gauw wat anders laten halen en toen Theodoor kwam, verbeidde hem een bord vol glanzige Ameriekaanse appelen.

'Lus je die?'

'Zeker, kind; 'k lust alles wat jij me geeft.'

Dadelik schilde zij er een; doch met buitengewone behoedzaamheid. De fijne huid krinkelde recht neer onder het omschuivende mes. Reeds scheen 't, dat ie als een lange spieraal aanstonds neer zou glippen op het bord, toen ie plotseling brak en ze het onderste stuk afzonderlik moest schillen.

'Zie je wel! 't Is toch as ik docht.'

Theodoor begreep de toespeling niet.

'Wat?'

'As je 'n appel ineens kan afschille, heb ie ook 'n man alleen voor je zelf. Van mijn appel is de schil toch nog gebroke.'

'Wa's dat nu weer voor 'n bijgelovigheid?'

'Niks geen bijgelovigheid!'

'Maar snoeslief, jij hebt immers 'n man alleen voor je zelf.'

Even sloot ze half lachend het linker oog; maar eer Theodoor korzelig vragen kon, wat of dat betekenen moest, had ze al hervat:

'Bewijs 't me dan en laat 'n tand voor me uit je mond hale. Een voortand.'

Daar had je dat ellendige verdenken dus weer en nu kwam er een onverschilligheid voor zijn uiterlik bij, die Theodoors ijdelheid al heel moeilik kon verkroppen. Er klonk dan ook nog meer

verontwaardiging dan boosheid uit zijn toon, toen hij antwoordde:

'Is dat 'n malligheid! Zou je 't nu heus prettig vinde, als ik me liet verminke?'

'Ja, want ik hou toch van je en dan zou 'k ten minste zeker wete, dat je geen sukses meer bij andere hebt.'

'Maar ik heb geen sukses, ik zoek geen sukses, ik verlang geen sukses!'

'Geef me dan je tand. Wat kan 't je dan schele?'

Theodoor voelde zich nijdig worden en dat kwam niet alleen door de onzinnigheid van haar verlangen. Hij had 't al meer in zich waargenomen, dat er over zijn glanzige liefde altijd een verdoffing waasde, wanneer Tonia aan de eerlikheid en de oprechtheid van zijn verzekeringen twijfelde. In de ogenblikken, dat hij uitangst voor de mensen wel eens aan een scheiding gedacht had, was telkens de wens in hem opgekomen: maakte zij me het weglopen nu maar eens gemakkelik door haar gemene achterdocht. Maar tans verlangde hij in de verste verte niet naar een scheiding; waarom moest zij dus bezoedelen, wat hij blank en schitterend wilde houden als een zuiver edelgesteente?

En nu zei hij heel ernstig:

'Tonia, doe nu eindelik 'ns presies, wat ik je heb gevraagd en wat je me hebt beloofd: vertrouw me. - In 's hemelsnaam: vertrouw me en

als je weer iets als wantrouwen in je binnenste voelt opkome, verstik 't dan ogenblikkelik en met alle kracht. Want als je me vertrouwt, kind, zal ik waarlik.... daar: ik zweer 't je nog eens.... altijd lief voor je blijve; maar als je me wantrouwt.... ik zeg 't oprecht.... dan voel 'k, dat m'n genegenheid voor je vermindert en dan zal je 't eens alleen aan je zelf te wijte hebbe, als ik niets meer om je geef.'

Hij meende te zien, dat zijn woorden indruk hadden gemaakt; maar haar antwoord verraste hem.

'Dus is je genegenheid al verminderd.'

'Nee, nee; dat zeg ik immers niet.'

'Hou je dan nog wel van me.... nog echt veel.... nog net zoveel as vroeger?'

'Ja.'

'Zweer 't nog eens. Ik vin 't zo heerlik as je wat gezwore hebt.'

Pruttelend over de dwaasheid van al die eden, stak Theodoor twee vingers in de hoogte.

'Daar: ik zweer 't. Zal je me dan voortaan vertrouwe?'

'Ik zal 't probere; maar.... of 't me lukke zal....?'

Ongelovig de lippen vooruitstekend bewoog zij haar hoofd heen en weer en op eens barstte ze los:

'Hoe liever ik je vin, hoe minder ik je vertrouw!'

De volgende avond vroeg Tonia leukweg, of Theodoor niet weer eens een paar duizend gulden voor haar had.

De vraag sloeg in zijn gedachten neer als het

eensklaps-zien-gebeuren-van-een-vreselik-ongeluk-veroorzaakt-door-verregaande-achteloosheid. Dadelik trilden al zijn zenuwen krampachtig van schrik over het voorgevallene en van woede over de lichtzinnigheid, die 't had bewerkt.

'Ben je bedonderd!.... 'n Paar duizend gulde?.... Vergeet je dan alles, wat ik je zeg en alles wat je zelf belooft? Je zou toekome.... Is dat....? Ik begrijp niet wat voor iedees jij wel hebt van geld! Je schijnt te denke, da'k de rijksdaalders maar voor 't opscheppe heb als 'n ander de kole!'

Tonia werd er niet driftig tegenover; haar gezicht kreeg een uitdrukking van verveeld-zijn. 'tWas, of ze 't min vond zo veel drukte te maken over wat duiten.

'Och.... ik denk niks. Wat weet ik van geld af?.... Wat kan 't me schele hoeveel jij hebt?'

Klaarblijkelik kon ze zich geen rekenschap geven van de slechteindruk, die juist deze verzekering op hem maakte. Van al de onoplosbare tegenstrijdigheden, die Theodoor in Tonia meende te ontdekken, kwelde hem 't meest haar telkensvragen om geld, dat hij voor gehechtheid er aan hield en haar losheid er van, waarin hij overschatting van zijn fortuin zag en dus minachting voor

zijn gaven. Van haar schijnbare koppigheid om geen rekening te willen houden met 't geen hij betalen kon, was geen dankbaarheid te verwachten en de gebrachte offers wogen hem toch zwaar genoeg, om tegenover zijn angst voor de toekomst juist deze dankbaarheid allernoodzakelikst te maken in de schaal van zijn tevredenheid. Zo vaak hem daar het evenwichtsgevoel ontzonk - bijvoorbeeld, als hij merkte, dat zij het geld voor een belasting bestemd op andere wijze had besteed en hij 't dus nog eens moest opdokken - had hij zich op de wens betrapt: ik wou, dat ze me nu maar bedroog met een schatrijke kerel en ik zonder verdriet of wroeging haar kon overlaten aan haar lot.

Opgesprongen was hij weer, als een dier in zijn hok, door de kleine kamer heen en weer gaan lopen en nu riep hij uit:

'Maar dat is 't juist; dat moest je kunne schele! Je behoorde in te zien, dat mijn belange jou belange zijn en omgekeerd! Je laat m' altijd maar prate; je doet net, of je 't niet hoort!.... Altans: niet gelooft!.... Wat beduije je belofte, dat je toe zal kome met drie duizend gulden en geen schulde meer make, als je toch ze niet houdt?.... Geloof nu niet, dat ik m' op den duur met lieve woorde zal late paaien en.... plukke! Ik denk d'r niet aan!'

Met het verlegen gezicht van een kind, dat heel goed weet hoe stout het is geweest en toch denkt:

aan de straf moet ik zien te ontsnappen, hield Tonia hem van de kanapee af in het oog.

'Ik heb geen schulde meer gemaakt.'

'Is dat dan nog 'n ouwe beer? Waarom kom je daar nu pas mee voor den dag? Waarom heb je me doen gelove, dat alles af was betaald?'

De uitdrukking van Tonia's gelaat werd haast grappig; want door de groeiende verlegenheid heen tintelde guitig plezier over een welgeslaagde list. De oogleden op en neerslaande, terwijl een nauw-merkbaar lachje sidderde om haar mond en weerlichtte door haar kijkers, zeide ze zwakjes, heel schuchter zwakjes:

'As ik ie dadelik de hele som had genoemd.... had je me niemendal gegeve.... had je me misschien wel.... late zitte. Daarom docht ik, in twee kere.... da's voorzichtiger.'

Ondanks zijn ergernis en boosheid kon Theodoor 't zich niet verhelen, dat er waarheid in die woorden school endat zij met takt had gehandeld. Hij voelde ook, dat er een oprecht verlangen uit sprak om met hem te blijven en kreeg al berouw over zijn vinnig: denk niet, dat ik me laat paaien en.... plukke. Zijn angst voor de toekomst, voor onverwachte uitgaven, voor niet-te-voorziene stakingen van rente-betaling welde wel

eventjes kil in hem op; maar liet zich weer sussen door de oude gedachten, dat zijn verhouding tot Tonia toch niet altijd zou duren en dat ten slotte niemand hem

noodzaken kon al haar uitgaven te dekken. Bovendien.... langzamerhand zou hij gaan verdienen en voorlopig kon hij nog meer bezuinigen op boeken, kleren, siegaren en de zomerreis.

'Moet de Jood dus nog twee duizend gulde hebbe?'

'Geef ze mijn maar, dan zal ik 't wel in orde make.'

Het ontwijkende antwoord klonk hem verdacht.

'Beantwoord eerst m'n vraag. Moet de Jood nog twee duizend gulde van je hebbe.... of meer of minder?'

Een kribbig 'Hè' begeleidde het opschokken van haar schouders.

'Jij wil ook alles zo haarfijn wete!.... De Jood mot nog duizend gulde hebbe.'

'Aha!' galmde hij zegevierend uit, 'dus heb je wèl schulde gemaakt!'

'Nee', snauwde ze, 'geen schulde! Twee honderd vijftig gulde heb ik voor me nichie nodig.... voor klere. 't Arme kind had niks an d'r lijf, toe ze hier kwam en de rest....'

Ze stokte.

'Nu.... de rest?'

'Met de rest mot ik nog enige rekeninge betale.'

Nog een van de dingen, welke Theodoor erg in Tonia hinderden was, dat hij haar zo dikwels de waarheid met stukjes en brokjes moest ontfutselen. Hij kon 't niet velen, dat zij door mis

leiding en achterhoudendheid meer van hem gedaan meende te kunnen

krijgen dan door openhartigheid en nooit viel 't hem in zich eens af te vragen, of hij ooit met Tonia zo ver zou gekomen zijn, indien zij werkelik hem van den aanvang af openhartig haar geldelike bezwaren had bloot gelegd. Ook tans leek haar onderscheid-maken tussen schulden en rekeningen hem niets dan een poging om te misleiden en heftig brandde hij los:

'Zijn rekeninge soms iets anders dan schulde? Schenk me nu toch eindelik 'ns klare wijn! Kan je met drieduizend per jaar toe of niet?'

Verblekend keek Tonia schuw naar hem op. De dreigende vraag was kennelik haar een marteling. Zette Theodoor niet het liefste en heerlikste, dat zij bezat - en dat ze immers zo graag ook voor hem lief en heerlik waande - voor wat geld botweg op het spel?

Aarzelend klonk haar stem:

'Ik weet 't nie, schat.... Zo heb ik me maandgeld gekrege.... zo is 't op.'

'Hou je dan nooit 'n sent over?'

Nog verlegener lispte ze:

'Nee.'

'Dan kom je dus niet toe.... dankom je te kort.'

"k Ben toch heus zuinig.... Ik drink al nooit meer wijn en van 't jaar heb ik niet één kieviets-eitje gegete.... Ohé, as je me vroeger gekend

had!.... Toe docht ik: zoveel voor de slager, zoveel voor de groenteboer, zoveel voor de naaister.... wat blijft er nou over voor Tonia en.... as d'r dan niks overbleef, zee 'k: nee, niks voor de slager, niks voor de groenteboer, niks voor de naaister en alles voor.... Tonia.'

Wat illustreerde ze daar weer aardig het onderscheid tussen heden en verleden; Theodoors toorn was er niet tegen bestand. Er kwam bij, dat hij denken moest: ze doet zo haar best en.... om mijnentwil. Hij voelde zich zwak worden, heel zwak en teer.... alles vergevend, hopend: als ze

in 's hemelsnaam maar op de goeie weg.... blijft!

'Nu.... ik zal je nog eens helpe. Maar voor de laatste keer.... bedenk dat wel. Ik doe 't voor de allerlaatste keer! En.... als ik je die twee duizend geef.... heb ie dan waarlik geen enkele schuld meer?'

't Was, of haar kleine ogen eensklaps groot werden en het groenige bruin weer een goudglans kreeg.

'Geen enkele.... op m'n erewoord!'

'Beloof je m' ook nooit weer bere te zulle make?'

'Hier heb ie me hand d'r op.'

'En.... als je met je maandgeld.... met drie duizend per jaar niet toekomt?'

'Ik zal toekomme, schat; ik zal toekomme. Je zal me nooit weer over geld hore spreke.'

'Je hebt 't beloofd; vergeet dat niet.'

Daar schoot hem op eens een gedachte door het hoofd.

'Geef me dan je huissleutel tot pand.'

Nauw had hij de eis gesteld, of de vrees bekroop hem, dat ze zou weigeren. In dat geval kon hij er immers onmogelik langer aan twijfelen, dat vrijheid haar nog meer waard was dan afbetaling van haar schulden.

Tot zijn blijde verbazing opende zij zonder aarzelen de deur, om naar beneden te roepen:

'Breng de sleutel van de voordeur 's bove. Je weet wel: de tweede, die in de keuke hangt.'

'Waarom heb je me die sleutel niet eer gegeve? Ik heb er toch om gevraagd.'

Uit het verlegen neergebogen hoofd schoot een schuwe blik naar hem op.

'Ik docht: misschien wil die 'm an.... an 'n andere late zien en lache ze me dan samen uit. En dat wou 'k niet.'

Toen Theodoor weer in de duistere, eenzame straat stond, was hij tevreden over zich zelf, dat hij geen gulden van de gevraagde som had afgepingeld; maar dacht hij tegelijkertijd met een nijpende angstgewaarwording:

Al weer twee duizend van m'n kapietaal naar de maan. God, God, als moesjelief dát eens wist!

Maar ook de momenten van stugge strakheid, van afgedwaald-langs-hem-heen-kijken, van telkens vragen: wa'blief,keerden terug.

Niet de geringste aanleiding kunnende vinden, waarschuwde hij haar heel bedaard:

'Tonie, Tonie, pas op! 'k Geloof, dat je weer aan 't piekere bent.'

Dan zeide ze, dat het niet waar was, dat hij 't zich verbeeldde, dat hij in elk geval er niet op moest letten.

'Ik zeg j' ommers geen onvertoge woord.'

'Dat is zo; maar je denkt weer allerlei leliks.'

'Wat komt 't er op an wat ik denk? Als jij d'r maar geen last van hebt.'

'Nee, kind, nee! Zo mag je niet spreke. Je moet lief en aardig zijn. Ik wil dat stuurse gezicht niet meer zien.'

'Kijk d'r dan nie na.'

'Wat zou me dat helpe? Ik weet, dat je kwaad van me denkt en dat is 't ergste, want ik verdien 't niet. Je hebt er geen recht en geen rede toe.'

'Wees maar gerust. Wat j' ook doet, ik hou toch van je.'

'Maar ik doe niets! Geloof me toch 'ns eindelik!'

Soms bleef het bij zo'n heftige uitroep. Theodoor had zich vast voorgenomen niet weer driftig te worden, omdat hij nu wist dan geen stuur meer te hebben over zijn woorden; Tonia deed insgelijks

haar best zich te beheersen en slaagde zij er in weer van 'nissen' en 'o chom' en 'heven' te spreken, terwijl haar fijne lipjes met de schichtige haast van een pikkend mosje zoentjes drukten op Theodoors wang, dan scheen de vrede nogmaals voor goed verzekerd.

Op zulk een ogenblik van plotseling-onuitgesproken-verzoenen liet ze hem meestal tot afleiding iets nieuws zien.

"k Heef 'n mooi hoedje gekocht.... 'n beeld. Da' zal 'k ie nis vertone.'

Theodoor was dadelik weer vertederd en gaf haar de zoentjes terug; maar zelden zonder op te merken, dat er eigenlik twee wezens in haar huisden.

'De ene is m'n lieve, gezellige Tonie, de andere.... d' andere is 'n beroerde, wantrouwende treiter. Kan je die treiter nu niet voor goed wegjage?'

Aan het denkbeeld, dat er nog een tweede ik in haar zou wonen, kon zij niet wennen; het deed haar altoos schaterlachen.

Maar andere keren kwamen haar trekken in 't geheel niet uit hun strenge plooi. Dan was 't, of in haar starende ogen de pupillen hoe langer hoe donkerder werden en bleef ze spreken in deftige zinnen, heel beleefd, droog vormelik.

Zo lang mogelik hield Theodoor zich, of hij niets zonderlings in haar waarnam en vulde hij de avonden met nieuwtjes vertellen, waarnaar zij niet luisterde, met vragen-stellen, waarop hij kort

afgepaste antwoorden kreeg en met bladeren in tijdschriften of portretjes-kijken in haar album, waarbij zij een andere kant uitkeek en soms ver van hem af ging zitten.

Weldra moest hij erkennen, dat ook dit middel geen verbetering aanbracht. Zelfsverergerde het euvel door zijn eigen terughouding; maar wie kan vrolik, vriendelik, liefkozend blijven, wanneer aanhoudend de gedachte hem plaagt, dat hij slechts verdragen wordt, verdragen en verdacht.

Tonia's wantrouwen geleek een altijd-weer-aangroeiende zweer, die telkens tot rijpheid moest komen, om na uitstorting van zijn kwaadaardige inhoud schijnbaar weer te kunnen verdwijnen. En 't werd Theodoor allengs tot de grootste kwelling te moeten zien, hoe zij zelf leed onder een verdriet, dat louter op inbeelding berustte. Ze werd er mager van en haar wangen kregen een vale tint. Soms lette zij dit zelf in de spiegel op en dan zeide ze:

"k Zie d'r slecht uit, hè? Ja.... dat komt er van.... Vroeger was 'k veel beter.... altoos jolig en nooit ongelukkig.'

Theodoor kon niet nalaten dit ganse verloop, zonder namen te noemen, eens aan een dokter te beschrijven; maar toen deze als diagnose gaf: een vrouw, die niet door haar man wordt voldaan, wierp hij die uitlegging minachtend van zich. En eindelik naderde er weer een kriezis, was op nieuw het gezwel gerijpt.

Tweemaal was Theodoor al gekomen met de vraag:

'Tonie, ben je weer lief? Is de hemel weer opgeklaard?'

Tweemaal was hij weer heengegaan zonder een kus te hebben gekregen, zonder één vriendelik woord te hebben gehoord, de verzuchting slakend:

"t Is weer 'n vrolike avond geweest. In Godsnaam, je hebt geen recht mij iets te verwijte. Ik blijf 't beste hope.'

Vertwijfelend haar ooit te overtuigen van het schromelike onrecht, dat zij hem aandeed, had hij op straat haast luid uitgeroepen: nu moesten de

mensen 'ns kunne zien hoe ze me sart.... de mense, die me, God betere 't, dit aanrekenen als 'n plezier.... als 'n uitspatting!

De vorige avond had hij haar weer aangetroffen achter een tafel met kaarten overdekt.

Plotseling in die wichelarij de oorsprong ziende van al zijn ellende, was hij op de tafel toegesprongen, had er met een zwaai de kaarten afgeschud en haar verboden zich ooit weer met die krankzinnige liefhebberij bezig te houden.

Een vrij heftige woordenwisseling was gevolgd, uitsluitend lopend over zijn recht zo wild en woest op te treden in haar huis en hij was geëindigd met te verklaren, dat zij terstond lief en vrien

delik had te zijn, of hij zou heengaan en niet terug keren, eer zij hem er schriftelik demoedig om had verzocht.

'Schrijve? Je anhale?.... 'k Heb 't eens gedaan. Nooit doe 'k 't weer.'

Toen was hij toch niet heengegaan en hadden zij nog een uur lang tegen over elkander gezeten in een wrokkend stilzwijgen verschanst, als twee vijandige wilde dieren vereend in een kooi.

En eindelik was hij vertrokken niets anders zeggend dan:

'Tot morge.'

Heden trad ze terstondmet saamgeknepen lippen en somber dreigende blik op hem toe, greep zijn jas en hoed, die hij naar gewoonte op een stoel had neergelegd, duwde ze hem weer in de hand en grauwde:

'Pak an, pak an! Daar is deur! Je hoeft hier nooit terug te komme.'

Wat hij ook gevreesd had, op zulk een verbijsterende slag om de oren was hij niet voorbereid geweest. Hij kon eerst niet geloven, dat hij die felle woorden werkelik gehoord had, dat ze door haar, door Tonia, door zijn Tonia, inderdaad waren gezegd. Als iemand, die een aardbeving voelt en zich maar niet verroert, omdat hij toch nergens heen weet te

vluchten, bleef hij zonder een geluid te geven, stokstijf voor haar staan, van ontzetting verdwaasd. Pas toen zij, om

hem heen gegaan, de deur achter zijn rug geopend had, keerde er bezinning terug in zijn hersens, die verlamd waren geweest van schrik.

Maar toen laaide, alle vaste voornemens ten trots, zijn drift ook weer geweldig omhoog, vulkaangas gelijk, dat rotsen ten hemel slingert, gloeiende lavastromen over de kraterrand stuwt en met een hete wolk het jammertoneel omhult. Alles beefde hem aan het lijf; zijn oogwit leek rood gemarmerd, zo doorschoten was 't met opgulpend bloed. Jas en hoed vlogen weer uit zijn handen naar de sofa aan de overzij van de kamer en plotseling zich bukkend als een tijger tot zijn sprong, liep hij met voorovergebogen hoofd op Tonia toe, greep haar vast bij de schouders, schudde haar heen en weer, liet haar los, gaf haar een klinkende slag in het gezicht.

'Daar! - Dat zal je lere 'n man de deur te wijze, die nooit anders dan goed en lief en eerlik voor j' is geweest! Jou kreng! Godvergete kreng!'

Nu was 't haar beurt om verlamd te blijven staan en zo verbijsterd keek ze hem aan, terwijl zich een flets-rode gloed over haar geslagen wang verbreidde, dat even de gedachte bij hem opkwam, of hij haar misschien op eens voor goed getemd en genezen had, net als in een Franse roman.

Edoch, met het slaan van Tonia had Theodoor zich zelf nog veel pijnliker getroffen en nu barstte

een jammerkreet uit hem los over al de ellende, die hij moest lijden.

'Wat voor duivel bezielt jou dan toch?.... Je zegt, dat je van me houdt en.... en je doet niets dan me treiteren en martele! Is dan liefde en wantrouwe bij jou één en 't zelfde ding? Begrijp je niet, dat je gemene achterdocht me niet alleen verdriet doet en krenkt; maar ook nog beledigt en doi maakt van drift?.... Ik heb 't je toch gezegd, hè? Minstens honderdmaal al! Hoe dikwelsheb ik je niet herhaald: vertrouw me, of 't loopt mis tussen ons!.... En als je me dan nog iets.... hoe onbeduidend ook.... te verwijte hadt; maar niets.... niets.... niets! Zelfs geen vermoede van iets kwaads kan je hebbe!'

Een tergend lachje speelde om de hoeken van Tonia's mond en met opgeheven vuisten haar bedreigend, schreeuwde hij nog eens:

'Nee, nee, nee! Zelfs geen vermoede van iets kwaads kan je hebbe!.... Voor den dag d'r anders mee!.... Spreek, dat ik je vervloekte leugens ten minste kan.... kan.... ver.... vernietige!.... Maar spreek dan toch!'

De spanning in Theodoors zenuwen was tot zulk een kramp gestegen, dat 't hem te moede werd, alsof er aanstonds iets zou bersten in zijn hoofd of in zijn borst. Tonia zag 't en sidderde van angst; maar wat dagen-, weken-lang uit duizenderlei nietige opmerkingen, uit talloze onzinnige gevolgtrekkingen, uit een zee van grondeloze vermoedens en vrezen in haar ziel omhoog was gegist, om eindelik tot het brandende vergift te worden, waarvan zij gesproken had, het vergift, dat haar hersenen in vlam zette, wegvretend al de gedachten, die er toch ook waren van Theo's goedheid, van zijn trouw, van zijn liefde, dat moest er nu uit, al zou ze er ook voor eeuwig mee verzengen en vernielen, wat haar 't dierbaarst was op aard.

'Wat geeft 't me, of 'k spreek? Jij heet me toch alles liege. Denk ie, da'k 't nie voel, dat er 'n adder tussen ons is?.... Ja, 'n vuile adder, die me leve vergiftigt; maar ik gun je d'r nou, hoor je, ik gun je d'r. Misschien ga ik d'r wel an dood; maar zij... zij zal d'r niet van blijve leve! En 'k weet ook wel wie 't is. O, as je z' over straat ziet gaan, dan hou je d'r nog voor 'n hele dame en de fijnste gezelschappe benne voor haar nog maar net goed genog. Alle here neme de hoed voor d'r af; maar.... as d'r nog 'n rechtvaardigheid op de wereld bestaat, dan zeg ik ie, dat die slet nog 's stikke zal in 't vuil, dat uit d'r eige hart opstijgt!.... En jij weet 't ook wel, da' ze jou bedriegt, net as jij 't mijn doet en daarom heb ie gedocht: nou neem ik die meid d'r nog bij, die eerst niet van me wete wou en die ik nou gek heb gemaakt van liefde. Maar da's nou 's mis, hoor; da's nou 's lekker mis! Want al trekken andere vrouwe van mijn soort 't d'r niet

an, as d'r op d'r hart wordt getrapt.... al benne die tevreje, as zed'r duite maar krijge.... omda' z' anders behalve al de verachting nog honger magge lijjen ook.... ik, zie je, ik ben nou 's nie zo uitgevalle! Ik heb nog nooit me ziel verkocht! Ik wil wel 'n man.... wat graag; maar dan ook voor mijn, voor mijn alleen en dan zal 'k houwe van al, wat er an 'm is....

tot an de nageltjes van z'n vingers toe, tot an de hare op z'n hoofd! Op 't geld.... op geld spoeg ik!'

En met een driftige armzwaai een porte-monnaie van de schoorsteenmantel nemend, smeet zij die voor zijn voeten neer.

'Daar.... pak an! Da' benne me laaste duite.... meer bezit ik niet; maar as ik 'n andere vent heb.... 'k zal d'r wel een krijge.... wat kan 't mijn schele wie 't is.... dan zal jij al je geld terug hebbe, hoor.... alles.... alles.... tot de laaste sent toe!'

Onder die wilde woordenwarreling luwde Theodoors woede; maar nu bezonk uit zijn hevige opwinding weer verlammende wanhoop. Wat aan te vangen tegen zulke dolzinnige beschuldigingen?

'Mijn God, Tonie, tegen welke hersenschimme vecht je toch? Ze bestaat niet die vrouw, waarvan je bazelt; ze bestaat niet! Nee, nee! Al sar je m' ook 't bloed uit m'n nagels met je gemene lach, ze bestaat niet! En die man, van wie je houwe wil, die man, die alleen van jou moet zijn.... gerechte goedheid, schepsel, weet je dan nog niet, dat die voor je staat, dat je die nu al maande lang bezit? Wat moet ik dan toch zegge, wat moet ik dan toch doen, om je te late beseffe, dat je wantrouwe waanzin, waanzin, louter waanzin is?'

Weer omspeelde het tergende lachje haar lippen.

'Ja, ja, jij ben volmaakt.... jij ben 't Evangelie; maar 't geloof, zie je.... 't geloof me geve.... dat kan je toch maar niet.'

En op eens met dreigend geronde lippen uitvallend, als slingerde ze hem tans het bewijs naar het hoofd, waaronder hij verpletterd zou neerzijgen:

'Heb ie je goed met d'r geamuzeerd in Kunsten en Wetenschappe.... op die Franse voorstelling? Je wist wel, dat ik daar nie heen zou gaan, hè? Ik versta geen Frans. Dus doch jij je veilig, hè? Daarom leer je 't me ook niet. Maar andere kenne j' ook, hoor!'

Even glom de hoop in hem op, dat hij haar nu zou kunnen overtuigen. Van het bed, waartegen hij halfzittend geleund had, sprong hij overeind

en, de handen krampachtig voor zich uitstrekkend, galmde hij haar toe:

'Maar, mens, ik heb ie toch gezegd, dat ik met m'n zuster naar die voorstelling zou gaan.... met m'n zuster.... versta je: mijn zuster!'

Tot geen zachtereuitdrukking verweekte de treiterig-verwijtende hardheid van het strak-bleek

gelaat, van de donker-dreigende ogen en haar stem behield onveranderd zijn stroeve, onvermurwbaar-sarrende klank.

'Zo.... Was dat je zuster.... En die dame in 't groen, die je verleje Zondag zo beleefd ansprak in 't bos.... die zo lief teruglachte.... die je zo vrindelik de hand drukte.... was dat soms ook je zuster?'

'Dat was mevrouw van Hoorn, 'n getrouwde vrouw met 'n kind.'

'Goed. Dan heet ze mevrouw van Hoorn.... dan is ze getrouwd.... dan heb ze 'n kind. Voor mijn part is ze barones. Denk ie, da'k nie weet, wat er te koop is in jou wereld.... met jou fesoendelike, getrouwde dames, die voor mijn d'r neus optrekke; maar die ik nog te rot vin, dat ik op straat langs d'r heen zou wille schure met me japon?'

Op nieuw voelde Theodoor elke zenuw, elke spier in zijn lijf verlammen. Doffe vertwijfeling doofde zijn denken. Hij wist niets meer te zeggen, niets, niets; machteloos, de nek voorover gebogen, de arm slap langs de zij, zonk hij als een dodelik zieke ineen op een stoel.

Tegen zulk een blind willen van de ellende kon geen redenering, geen bewijs iets meer baten. Zijn ontsnappend geluk zag hij als een mooi vlindertje wegzweven hoog boven zijn hoofd, vlak bij een flikkerende vlam. Het liet zich niet grijpen.... hij kon er niet bij.... aanstonds zou 't aan zijn voeten liggen, verschroeid, verschrompeld, dood.

Een poos zat hij versuft om zich heen te kijken en zijn gedachteloos-turende blik dwaalde de hele kamer rond, over de schilderijen in hun gouden lijsten, over het grote toilet met zijn spiegel en al zijn flesjes en potjes, over de notenhouten linnenkast met het glazen lampje en de

zwaar bebloemde vazen er boven op, over het bed met de blauw-zijden sprei, over de zwart-marmeren schoorsteenmantel met de vergulde pendule, de vergulde kandelabers op blauw-fluwelen voetstukken, de zittende beeldjes van aardewerk, en het smeulende vuur in de kachel er voor.

Er was nu zulk een walging in hem van haar domme achterdocht, dat hij er over denken kon zwijgend heen te gaan.... heen te gaan voor immer. Maar eindelik kreeg hij Tonia zelf weer in 't oog, die in de voorkamer op de kanapee was gaan zitten en deed alsof zij las in een groot, met-platen-versierd boek.

En plotseling liep weer een trilling van driff zijn zenuwen door, lichtte weer de gedachte in zijn hersenen op, dat dit alles toch zo niet hoefde te wezen.

Nogmaals schokte hij uit zijn verslagenheid overeind, ging de voorkamer in, trad op de tafel toe.

'Tonie, ik kan dit leve niet langer uithouwe.... ik kan 't niet,ik kan 't niet, ik kan 't niet!'

'Ik ook niet,' klonk 't donker en dof.

Daar welde de walging weer op.

'Maar ik heb 't niet zo gemaakt en jij wel! Ik heb me niets tegenover jou te verwijte, versta je! Niets! Ik heb je niet bedroge; ik zal je niet bedriege. Zet 'n pistool voor m'n hoofd en ik zeg datzelfde nog, want het is de waarheid! En jij, die beweert van me te houwe.... jij, die nog geen veertien dage geleje zei: zeg, da'k in 't water moet springen en als ik gelove kan, dat 't voor jou geluk is, dan doe ik 't dadelik.... jij, die.... ach, wat zal 'k al die dinge weer oprakele.... Jij hebt al wat er lief en goed en mooi tussen ons was, al wat levenslang had kunne dure.... tot mijn geluk en tot het jouwe.... jij hebt 't bevuild en gehavend en.... en verminkt.... en.... en vermoord. Jij hebt er mee gespeeld net als 'n kind met 'n gouwe torretje. Net als 'n kind heb jij 't arme dier met 'n speld in z'n mooie lijfie geprikt en z'n ooggies uitgehaald en z'n pootjes gebroken en nu.... nu is 't dood. Dood, dood, voor altijd.... dood! Maar ben je nu ten minste blij,

hè? Ben je nu tevreje? Ben je nu voldaan over je werk? Want 't is jou werk, zie je, alleen jou werk! Je heb me weg wille hebben uit je huis, uit je bestaan en nu ga ik. Ja.... nu ga ik. Nu ga ik voor eeuwig. Kijk me nog maar eenmaal aan. Je ziet me voor 't laatst. Besef je dat, Tonia? Besef je dat goed?'

Star had ze hem aangezien, altijd met dezelfde

somber achterdochtige blik in haar kleine toegeknepen ogen, steeds met haar lippen tot dezelfde vastberadenheid op elkander geklemd. En roerloos bleef ze hem aanstaren, zonder dat een enkel geluid haar mond verliet.

Nog eenmaal riep hij:

'Besef je 't, Tonia, besef je 't goed?'

Geen antwoord volgde.

Toen wendde hij zich af met een vertwijfelend handewringen, perste even de vlakke linker hand tegen zijn voorhoofd aan, greep jas en hoed op en snelde heen.

Maar op het portaal voor de trap, met de leuning al in zijn hand, hield hij toch weer stil.

Waren er niet tal van dingen, die hij haar nog nooit goed gezegd had en die zij toch nog horen moest?

Haastig trad hij in de kamer terug, tot naast de tafel, bij de kanapee. Tonia zat nog onbewegelik.

'Tonie.... ik kan.... ik wil niet weggaan, zonder dat ik nog eens.... voor 't allerlaatst heel duidelik en heel ernstig hebgezegd: ik ben je nooit, versta je me goed: nooit ontrouw geweest. M'n geweten is zuiver tegenover jou.... vlekkeloos zuiver. Al je verdenkinge.... alle zonder één uitzondering.... zijn ongegrond.... krankzinnig. Geloof je dat niet, dan mag op jou hoofd.... op jou hoofd alleen d' ellende kome, die je nu je zelf en mij met je vervloekte achterdocht bereidt.

Want 'k heb al die gemeenheid, al die beledigende gemeenheid niet van je verdiend. Maar.... als je j' ongelijk nog inziet.... Jij zegt: geen liefde zonder jaloezie, zonder wantrouwe.... niewaar? Dat beweer je.'

Zij knikte.

'Ik zeg juist omgekeerd: geen liefde zonder blind vertrouwe. Wil je me nog vertrouwe?.... Ik vraag 't je nog eens.... voor 't laatst, voor 't allerlaatst. Bedenk dat wel, Tonia. Ik beloof je zelfs, dat ik je geen enkel verwijt zal doen, dat ik nooit over iets meer spreke zal; maar zeg dan nu ook, wat ik vraag.... zeg: Theo, ik beloof 't je, ik zal je vertrouwe, altoos en helemaal vertrouwe.... Dan kan alles weer goed worde.... weer eve goed en eve lief als 't is geweest.... Wil je dat zegge?'

Roerloos bleef ze zitten, de ogen op de tafel gericht, met de handen bladerend in het boek.

Woest greep hij het boek aan, rukte 't weg, smeet 't op de grond.

'Ik vraag, of je zegge wil, dat je me vertrouwt?'

Zacht beslist klonk 't eindelik:

'Ik kan niet.'

Toen wierp Theodoor nog een blik om zich heen, als wilde hij met een laatste scherpe ziening voor immer in zijn hersenen griffen al, wat hier allengs zo dierbaar was geworden aan zijn ziel, en langzaam, strompelend ging hij heen, beklemd als een bedelaar, die tegen het zinken van de nacht de laatste wandelaar onverschillig voorbij ziet gaan, verpletterd als een weduwnaar, die begraven heeft zijn enig kind.

Geen hoop meer; alles was voorbij.

Maar de volgende dag schreef hij:

Eén woord van berouw met de vraag: kom weerom en je zult geen halven dag op me hoeven te wachten. Je maandgeld zal ik je geregeld

zenden.

EINDE VAN HET EERSTE DEEL.

[Tweede deel]

I.

Theodoor had een nieuwe geklede jas besteld naar het model, dat van Ouderhoorn droeg. De kleurige dassen, geschenken van Tonia, waren vervangen door zwarte strikken en bij droog weer vertoonde hij zich graag met een hoge hoed. In het aanstaande seizoen wilde hij druk naar Scheveningen gaan, vol van een intens verlangen naar luchthartig-intiem, vormelik-lief samenzijn met gezellig pratende, vriendschappelik-onverschillige kennissen.

Al wat hij voor en door Tonia had gevoeld: liefde, verbazing, ergernis, woede was geluwd. In zijn leven, dat een getroebeld water had geleken, vol verdoffend op en neer zwevend vuil, omhoog borrelende gassen, bedriegelike tintenspelingen over stillehoeken, was weer kleurloze helderheid gekomen, egale kalmte, gelijkmatige stroming en evenals een herstellende uit zware ziekte had hij met welbehagen voelen weerkeren

zijn gezonde eetlust, zijn rustige slaap, zijn belangstelling in zijn werk en in de nieuwtjes van de dag. t'Huis, waar 't hem lang was geweest, of verveling en doodsheid alle ruimten vulden, alle meubels ontstraalden, kwamen dingen en dagelikse zaken hem nu weer als oude vrienden voor, een tijdje uit zijn gezicht verdwenen en tans in 't keren zeggend: waarom ben je ook heengegaan; wat heb je toch elders gezocht; vind je bij ons niet het hoogste, zekerste geluk: kalme tevredenheid? Zijn kamer vooral deed hem allerplezierigst aan. Wat stonden die boeken daar rustig aaneengerijd als goed gedrilde soldaten in het gelid; dan zijn dossiers op hun letters in de laden, alle zo gemakkelik te vinden; zijn wetboeken op zijn schrijftafel vlak bij de hand. Wanneer hij in zijn burostoel zat, omgeven door de werktuigen, waarmee hij langzaam maar zeker zijn carrière zou opbouwen, voelde hij zich als een schilder op zijn atelier midden in zijn verven en doeken, waarvan hij in ongehinderde werkzaamheid maken zal de schilderijen, verbreiders van

zijn glorie. En stond hij van zijn arbeid op, liep hij eens heen en weer over het mollige tapijt, liet hij zijn blik eens dwalen over de stille deftigheid van zijn glanzig-gewreven, donker-noten-houten meubels, van zijn stemmig groene gordijnen en portières, van zijn gebloemd namaak-lederen behang, dan kreeg hij lust om aanstonds ook

zich zelf heel deftig uit te dossen met stijf opstaande kraakwitte boorden, lange glanzend zwarte jas, blinkend gestreken hoge hoed en zo onder de mensen te gaan met het aangename gevoel van nu smetteloos te zijn van buiten en van binnen, van zonder aanraking te kunnen blijven met al wat maatschappelik laagstaand, al wat min of meer verdacht, al wat in fatsoenlik gezelschap onnoembaar is.

Met den dag zekerder van de noodzakelikheid om Tonia's wegen te mijden, vertoonde hij zich nooit meer in de lanen van het bos. En toch had de tweede scheiding zijn gemoed nog heviger in beroering gebracht dan de eerste.

't Was, of na hun verzoening Tonia's liefde dieper en dieper in zijn ziel haar wortels had geschoten. Zijn beredeneerde overtuiging, dat die vrouw een blok aan zijn been was geworden, een belemmering voor zijn maatschappelik streven, een staag ophitsende prikkel in zijn behoefte aan kalmte en harmonie, was lange tijd niet bij machte geweest aan zijn telkens weer opdoemende soeveniers van haar lief en grappig praten, van haar tedere aanhaligheid, van haar vererend tot-hem-opzien de folterende senzasie te ontnemen: een dergelik geluk krijg ik nooit in mijn leven terug.

Met opzet dachthij dus zoveel mogelik aan haar kwaadaardige ogenblikken van jaloers wantrouwen, onredelike achterdocht, sarrende stugheid en

leefde dan in een aangenaam genieten van zijn rust, in een hoopvol koesteren van herlevende, gans andere begeerten; maar nog altijd viel 't hem zwaar tot die sombere beelden zijn terugdenken te beperken.

Soms kwam op 't onverwachtst het oude liefde-lust-gevoel, een rukwind gelijk, die een gladde waterspiegel rimpelt, zijn behagelike rust nog eens ontroeren. Dan weken de stille, huiselike vrienden weer in stroeve verstrakking terug; dan maakte plotseling zijn werklust voor verveeld afgrijzen van het alledaagse plaats; dan leek zijn bestaan vol maatschappelike plichten, maatschappelike banden, maatschappelike

genoegens hem weer ontzettend dor, lichtloos, suf, het leven gelijk van een gevangene, die in afgepaste regelmaat werkt en slaapt en eet en luchthapt, zonder ander doel voor ogen dan het eindigen van zijn straftijd. En nog altijd was het uurtje na het eten de tijd, waarin die weerzin van het tegenwoordige, dat weemoedig terugverlangen van het verledene hem bevingen. Dan overkwam 't hem zelfs naar Tonia's woning af te dwalen, een poosje vragend op te kijken naar de zwijgende vensters en eindelik met tranen in de ogen weer verder te schrijden aldoor fluisterend: waarom, waarom, waarom. Doch in huis teruggekeerd zwond tegenwoordig die droefgeestigheid snel en doorlichtte hem weer gauw het troostende besef van niets meer te verbergen, niets meer te liegen te hebben, van plichtmatig braaf en zedelik te zijn, iemand op wie niets valt te zeggen. En dan bedacht hij weer, dat zijn verhouding tot Tonia voor zijn werk hoe langer hoe nadeliger was geworden, veel nadeliger dan hij zich vroeger had willen bekennen. Al had hij er voor gewaakt, dat niemand hem aanmerkingen kon maken, dikwels was 't hem toch verbazend moeilik gevallen zijn aandacht bij zijn stukken te bepalen. Menige zin had hij drie en meer keren moeten over lezen, om er de bedoeling van te kunnen vatten en ook was 't hem een paar maal overkomen een zaak te bederven door de vluchtigheid van zijn onderzoek. Aan een zeer ingewikkelde, zeer interessante erfeniskwestie van een Engelsman, die met een Nederlandse vrouw getrouwd was geweest - een zaak door een kennis aan de legasie te Londen hem bezorgd - had hij zelfs nog niets gedaan, van dag tot dag uitstellend er mee te beginnen; en nu hij eindelik op een avond de stukken aandachtig had ingezien, was hij er ineens als vol van geworden, bezield van ijver om zijn kliënt wat hem toekwam te verschaffen en taktvol de beweringen van de tegenpartij te ontzenuwen.

Zijn huisgenoten sloegen met blijdschap de verbeteringen in zijn toestand gade. Mevrouw van Onderwaarden zei uit eigenbeweging:

"k Hebje maar nie met m'n ongerustheid

lastig gevalle; maar je hebt er 'n tijdlang erg slecht uitgezien.... zo bleek.... je oge stonde zo vreemd; je was soms zo prikkelbaar.... dan weer zo afgetrokke.... ik dacht nou.... als die op 'n goeie dag maar niet ernstig ziek wordt.'

'En ik dacht,' sprak mevrouw Keins, 'meneer werkt te hard en dat zou

nog niets zijn, als hij er maar niet zo met hart en ziel bij was. Dat is heel mooi.... zeker.... 'n grote deugd; maar 'n mens moet toch ook aan zich zelf denken.... vooral als hij nog 'n moeder heeft.'

Het zinnetje miste zijn uitwerking niet; mevrouw van Onderwaarden glimlachte als iemand, die er al lang aan gewend is niet meer geteld te worden en klaagde:

"n Moeder.... da's wel 't laatste, waarom kindere zich bekommere.'

Anna alleen bleef de zaak niet ernstig beschouwen.

'Kom, kom, ik weet wel wat 't geweest is. Nies anders dan wat 'n Duitse dichter.... was 't Heine niet.... Ja, ik geloof Heine; die noemt dat diarrhee im Herzen.'

Dat hij zich zodanig verraden had, was Theodoor weinig naar de zin; maar daarom deed 't hem genoegen, dat er van Tonia geen letter schrift was gekomen. Hij was nu heel dankbaar haar gekend te hebben; maar ook zeer tevreden van die kennis te zijn bevrijd. Wat zou dat op den

duur voor een bestaan zijn geworden! De hele dag in gejaagdheid te leven, om maar presies op tijd bij haar te kunnen zijn en de avonduren voor haar vrij te hebben; op alle uitgaven je te moeten bekrimpen, ja, als een gierigaard je te moeten aanstellen, om maar telkens op de eerste van de maand haar geld te kunnen geven; bang te zijn voor het onbeduidendste woord en de onnozelste daad, die haar ongerechtvaardigde achterdocht zouden kunnen opwekken.... neen, als dat de genoegens waren van een liaison, dan moest hij toch het gelijk erkennen van hen, die leerden: offer voor geen prijs je vrijheid op.

Kon hij zich nu ook nog maar ontdoen van dat weemoedig-worden bij de geringste kleinigheid, die het verleden weer deed verrijzen.

Och.... dat moest slijten.... dat zou ook wel slijten.... het sleet immers al.

Op een namiddag, dat hij ijverig te pennen zat, werd aangediend: freule van Ouderhoorn.

Hij had Dora in lang niet gezien; wat zou zij van hem willen?

'Laat de freule binne kome.'

Een ogenblik later stond ze vóór hem in het donkere verpleegster-gewaad; met de zwarte sluier achterover geslagen, een klein lichtblauw randje uitschijnend onder de zwarte mantel, krijtwitte mansjetten om de polsen. Geen andere kledij stond haar zo goed, omlijstte beter haar

levendige resolute ogen en het feit,dat zij hem opzocht, dat zij hier, in zijn kamer, met hem alleen was, verleende haar een bekoring, die Theodoor onderging, zonder er de oorsprong van te kunnen gissen.

'Wat kom ik nou doen, hè?'

'Maar, freule, niemendal des noods. 'k Ben heel vereerd u te mogen ontvange. Laat ik die gemakkelike stoel 'ns voor u aanschuive. Eenmaal daarop neergevlijd gaat u misschien niet gauw heen.'

Haar handschoenen uittrekkend nam ze plaats.

'Zeg nou maar geen dinge, waarvan u niks meent. Als je bij 'n advokaat in z'n kantoor komt, dan moet je ook 'n zaak voor 'm hebbe; anders wenst ie je naar de drommel en daar heeft ie gelijk in ook.'

'Vindt u dat? Nu.... ik ben 't niet met u eens en ik wil zelfs niet van zake hore, eer u uw schuld aan me af heeft gedaan.'

Verbaasd keek ze hem aan.

'Mijn schuld?.... Heb ik 'n schuld aan u?'

'Zeker. Op het dienee bij mevrouw van Hoorn heeft u me 'n verhaal beloofd van 'n armebezoek, dat niet geschikt was voor aan-tafel en sedert dat dienee heb ik u niet meer gezien.'

'Ja, dat is waar; maar.... wat hebt u 'n geheuge!'

'O, niet voor iedereen.'

Lachend wipte ze even op om een diepe buiging te maken; maar Theodoor bleef ernstig.

'Waarom gelooft u me niet?'

En nu sprak ook zij ernstig en heel beslist:

'Ik geloof u altoos, als u me maar geen kompliementjes maakt, want kompliementjes geloof ik van geen enkele man. Geloofwaardige kompliementjes maakt 'n man alleen aan echte en mooie vrouwe.... en weet u hoe de manne mij vinde? Niet?.... U durft 't niet zegge; dat is 't. De manne vinde mij niet mooi.... nou, da's minder; maar ook niet eens 'n echte vrouw. Ja, ja, 't is zo. Ze gaan heel prettig met m' om.... juist, omdat ze me beschouwen als 'n half mannelike kameraad. - Maar nou stappe we van dit hoogst belangrijke onderwerp af en zal ik eerst m'n schuld afdoen, voor we overgaan tot de zaak. 't Verhaal, dat ik u niet gedaan heb is.... maar pas op: nou valt 't tege.... 't is van 'n arm gezin, dat geld had gevraagd, omdat ze 't doodshemd van grootvader niet konde bekostige. 't Verwonderde me al 'n beetje, want ik had bij die mense nooit 'n grootvader gezien. Nou.... we kome binnen om dat zaakje te onderzoeke.... van Barnen, die u wel kent.... van Armezorg.... en mijn persoon.... en wat gebeurt....? In 'n hoek leit iets onder 'n wit lake. Daar leit de goeie ouwe, die nou al bij God is, zei de vrouw; maar dat ontging vanBarnen, die 'n beetje doof wordt. Al rondkijkend.... 't ka

mertje is heel klein.... komt van Barnen dicht bij de witte doek. Bij ongeluk trapt ie er op.... op 'n bolstaande slip.... en d' ouwe man, die al bij God was, roept: auw!'

Theodoor had het verhaal heel goed gehoord en kon dus nu lachend zeggen, dat hij de geschiedenis erg vermakelik vond; maar toch waren zijn gedachten tegelijkertijd elders geweest, had hij aldoor moeten denken: zou zij eens mijn vrouw worden.... hoe zal 't wezen, als zij dat is?

En 't kwam hem voor, dat er voor dit huwelik veel te zeggen viel.

De hartewens van zijn moeder.... geld.... een mooie naam.... relasies.... geen dure grillen van vrouwelike ijdelheid.... zo'n halve dokter voor lichte

ongesteldheidjes.... vol toewijding....

Mooi was ze niet; maar haar gezicht had toch wel iets eigenaardigs en dan.... hij hield van blank en blank was ze wel; misschien had ze aardige schoudertjes.

Terwijl Dora, eenmaal aan het vertellen geraakt, nog andere koddige staaltjes ten beste gaf uit haar ervaring als verpleegster en armenbezoekster en vooral zijn lachlust opwekte door een schildering van haar vruchteloze pogingen om een arme, verlamde man te scheren, nam Theodoor haar zo aandachtig, zo gissend, zo keurend op, dat zij 't merkte en stroef-afbrekend uitriep:

'Nou tot m'n zaak.'

Maar Theodoor lei even zijn hand op haar knie, wat haar flauw deed blozen en zei:

'Neem me niet kwalik: eerst nog 'n vraag. Is 't waar, dat u sosialiste is geworde?'

Zij scheen die vraag niet uitsluitend aan nieuwsgierigheid toe te schrijven.

'Wijst u me de deur, als ik ja zeg?'

'Heeft u zulke slechte gedachte van me?'

Weer vloog er een blosje over Dora's wangen en haar anders-zo-vaste blik zwierf een ogenblik verlegen-weifelend over het tapijt; maar fluks rezen haar ogen weer naar hem op en toen was 't duidelik aan het nadenkend en speurend aarzelen van haar kijken te bemerken, dat er plotseling een begeerte in haar opleefde, die snel wies en, als er niets tussenbeide kwam, de zaak, waarvoor ze Theodoor opzocht, geheel uit haar hoofd kon verdringen.

'Dat zou ik u graag 'ns zegge.... wist ik maar zeker, dat u niet boos op me zou worde.'

Hoe onzinnig de gedachte ook was, even doorflitste 't zijn brein: zou ze over Tonia willen beginnen; maar begrijpend, dat hij in elk geval haar bedaard moest aanhoren, zei hij gedwongen lachend:

'Als ik u dat nog eerst verzekere moet, dan doe ik 't bij deze.'

'Nou.... ik verdenk u van iets.... wordt u al boos?'

'U ziet toch wel van niet.'

'U houdt u goed; maar.... nou.... in 's hemelsnaam!.... Ik verdenk u van.... van angst voor de opieniesvan de mense.'

Zeker was 't Theodoor een pak van het hart, dat Tonia buiten spel bleef; maar Dora's vraag was hem toch in zoverre onaangenaam, als hij niet terstond wist wat er op te antwoorden. Was hij of was hij niet bang voor de opienies van de mensen en als hij 't was, zou hij 't erkennen?

Over dit alles had hij nog nooit nagedacht en dus kon hij alleen stamelend antwoorden:

'Bang.... bang.... Ja.... wat noemt u bang? Me dunkt, dat ieder mens de opienies van andere mense moet ontzien. Je bent toch niet alleen op de wereld als Robinson op z'n eiland.'

Dora dacht klaarblijkelik, dat hij de kwestie wilde ontwijken.

'Neen, neen; doe nou niet net, of u me niet begrijpt. Dat is weer zo echt advokaterig.'

'Maar ik begrijp u werkelik niet goed.'

'Hebt u wel 'ns wat van Nietzsche geleze.... bijvoorbeeld: Also sprach Zaratusthra?'

Hij begon te lachen.

'Fielozofie? Nee.... daar doe 'k niet aan. Dat vind ik al te vervelend. En wat heb ie daar nu aan? Wanneer komt het je te pas?'

'Dan moet ik u toch 'n zinnetje van Nietzsche aanhale. Niet, omdat ik met die man zo dweep. O, neen; ik vind 'm doorgaans 'n onuitstaanbaar

opgeschroefde frazemaker; maar.... nou en dan slaat ie de spijker toch wel flink op de kop. Ere wie ere toekomt! Luister: Kannst du dir selber dein Böses und dein Gutes geben und deinen Willen über dich aufhängen wie ein Gesetz? Kannst du dir selber Richter sein und Rächer deines Gesetzes? Hebt u 't goed gehoord? Laat ik 't nog 'ns zegge.'

Langzaam en duidelik herhaalde Dora de woorden en zonder te vragen, wat Theodoor daar nu wel van vond, liet zij er op volgen, wat zij zelf dacht van de tegenwoordige mensen. - Ach, ze waren zo laf en zo klein! 't Scheen, dat niemand meer de moed had een eigen opienie te tonen en te doen wat hem goed leek. Allen praatten elkander na en deden wat mode was. O, die mode, wat een mensonterend dwangbuis was dat in haar ogen!

'Toch is tegenwoordig letterlik alles modezaak. Wat je drinkt, wat je eet, hoe je je kleedt, wat je mooi of lelik, goed of slecht vindt, welke dokter je neemt, welk land je bereist, naar welke muziek je luistert, welke amuzemente je bezoekt, welke taal je spreekt.... mode, mode.... alles mode! Er waren nou nog alleen de mindere.... de afhankelike zo onzelfstandig.... zo karakterloos; maar de hogere, de allerhoogste zijn geen haar beter. Niemand durft. D' een is bang voor z'n sjefs, d' ander voor z'n famielie, 'n derde voor z'n bure, 'n vierdevoor de publieke opienie....'

'Ziet dat op mij?' vroeg Theodoor.

'Misschien wel.... en dan heb je er nog, die bang zijn voor krantegeschrijf of voor hun toekomstige carrière. Wat doet 't er ook toe, waarvoor je bang bent? - Bang is tegenwoordig haast iedereen. U lacht; maar waarom verschuile de mense zich anders in hun huizen achter mystères; waarom zette z' op straat ondoorgrondelike gelegenheidsgezichte? Kijk maar rond; overal vindt u bangheid. De vorste zijn bang voor de volken en de volke voor de vorste. - Onze koerante zijn vol Causerië van mielietaire. Durve die hun namen er onder zette? Wel neen; ze zijn bang. 't Is hun niet erg kwalik te neme; maar 't blijft de waarheid: ze zijn bang.

- Met ambtenaren is 't van 't zelfde laken 'n pak. - Denk ook 'ns aan 't hypnotisme. Er wordt nou mee gewerkt; maar zijn de here van de wetenschap.... de dokters er mee begonne? Wel neen; kwakzalvers waren 't. De geleerde ware bang.... bang voor hun reputasie. Sommige zijn 't nog. En dan de regeringe! Voere die iets nieuws in.... al is dat nieuwe ook nog zo gemakkelik tot stand te brenge.... eer ze 't niet meer nalate kunne? Wel neen; daarvoor zijn ze ommers veel te.... bang. 't Is altijd 't zelfde: onder vier oge durft iedereen best vertelle hoe 't zou moete wezen en wat hij zou doen, als-t-ie maar 'ns....; maar moet er gehandeld worde,

dan wil niemand de verantwoordelikheid op zich neme. En gebeurt 't, dat d' een of d' ander zich 'ns flink toont, dan wordt z'n moed niet vertrouwd en roept de rest in koor: komedie, doorgestoke kaart of.... daar zit zeker wat achter. En wie drijven ondertusse de boel.... voor zover je van drijve kunt spreke? 'n Zoodje polietieke beunhazen en priesters van elk geloof en ongeloof. Maar.... die zijn op hun beurt ook al weer veel te bang voor hun invloed.... hun aanzien.... hun betrekking, om flink en openlik te durve handele. Daarom zitte z' in 't geheim te knoeie.... te intriegere en doen z' in 't openbaar zich heel anders voor dan ze zijn. Moete zulke lui nou de wereld vooruitbrenge? Zoeke die eerlik naar waarheid en verbetering? Ach wat! 't Ziet er ommers veel meer naar uit, of de mensheid met den dag achterliker.... laffer.... karakterlozer wordt? Als de sosialisten en de vrouwen er niet ware, zou de maatschappij veel weg hebbe van 'n groot gesticht voor heel en half kindse sukkels.'

'En dus' viel Theodoor uit, die dacht: wat een mal-overdreven tirade; waar zou ze die wel hebben gelezen en wat heb ik daarmee temaken, 'dus doet u aan de vrouwebeweging mee en is u nog sosialiste geworden op de koop toe!'

Dora, die heftig gesproken had, zonder een woord meer te zeggen dan zij meende te kunnen

verantwoorden, glimlachte bedaard en knikte met het hoofd.

'Dat hebt u nou heel presies.... mis. Ik ben geen feministe, ik ben geen sosialiste en ik ben geen absolutiste. Ik verlang geen iste van welken

aard ook te zijn. Weet u, wat 'n absolutist is?'

Theodoor lachte; hij vreesde in 't ootje te worden genomen.

'Nog niet.'

'Nou.... ik eigenlik ook niet. Ik kreeg 't woord van 'n dameskleermaker. Die zei tege me: freule, ik ben absolutist; ik mag u doodsteken als 't me lust; maar u mag 't mij ook doen. - Wat er tegenwoordig in sommige breinen al niet omgaat, hè!'

Theodoor lachte flauwtjes door. Hij vond zulk een gezegde eenvoudig bespottelik, de moeite van het herhalen niet waard.

Dora ging voort:

'Al wat ik wil, is.... doen, wat ik zelf goedvind zonder me om iemand te bekommere.'

'Dat kan u immers toch niet!'

'Al kan 'k 't niet helemaal, dat is geen reden om 't niet zoveel mogelik te probere; maar.... daar komt de wereld ook al niet verder mee. Weet u, wat we nodig hebbe.... broodnodig? - Dat zijn knappe, maar tegelijk goeie en flinke manne. Manne van karakter. Ja, dat zeg ik.... ik, 'n vrouw. We hebbe manne nodig. Manne, die wetenschappelik opgevoed zijn; maar toch de moed hebben om 'n hele rommel verouderde dingen op te ruimen en allerlei nieuwigheden in te voere. Zo ontzettend veel nieuws leit op elk gebied al lang klaar en toch komen er maar altijd geen mense, die met de ouwe santekraam durve breke.'

'En uw sosialiste, uw geëmancipeerde dames dan?'

Dora's gelaat betrok als het gezicht van een leermeester, die denkt: al weer diezelfde fout.

'Kom, meneer van Onderwaarden, weet u nou nog niet, dat de geëmancipeerde dames al lang verdwene zijn? De tegenwoordige vrouwe were zich; dat is waar.... en goed ook; maar die zijn ommers nog

veel te slecht onderleid.... nog veel te eenzijdig.... en dan.... strijdende vrouwe zijn haast nog alleen te vinden in de kleinste helft.... de helft, die teleurgesteld is.'

Een scherper hoorder zou ook in Dora's laatste woorden een vrees hebben waargenomen: de vrees voor niet eenvoudig te blijven doorspreken.

Theodoor merkte daar niets van en dacht alleen: natuurlik, de anderen zullen wel verstandiger zijn. Maar sterk haar woorden beklemtonend, als om de vermoedelike indruk van de vorige weer uit te wissen, voer Dora haastig voort:

'En dan de sosialiste.... och, die zijn uitstekend, zo lang er af te breke valt; maar moet er watnieuws worden opgebouwd, dan lope ze weer

achter anderen aan, of.... ze blijve t'huis. Neen, neen, van die moete we 't ook al niet hebbe.'

'Van wie dan wel?' vroeg Theodoor, die haar allervermakelikst waanwijs vond.

'Van mannen uit onze stand. Manne, die goed opgevoed zijn, manne, die veel wete.... niet alleen uit boeke.... Manne, die hebbe lere doordenken en.... die juist genoeg fortuin bezitten om onafhankelik te kunne zijn. Maar.... dan moete z' ook onafhankelik durven en onafhankelik wille zijn! En.... de handen uit de mouwe wille steke! En.... veel voor 't mensdom over hebbe! Zulke manne zouwe tegenwoordig wondere kunne doen.... op elk gebied. O, zeker.... als 't hun maar volmaakt onverschillig is, wat de mensen er van zeggen en denken, en als ze niet aan 'n regering vrage: geef m' asjeblieft 'n plaatsje of 'n baantje. Misschien krijgen ze dan nooit 'n lintje; maar hun name zulle nog leve, wanneer al onze ridders al lang in 't vergeetboek zijn geraakt.'

Een sarkasties, bijna hatelik lachje omspeelde Theodoors mond.

'En is u hier gekomen om mij te vertelle, dat ik nooit zo'n voorvechter, zo'n hervormer kan zijn?'

Dora duidde hem de kleine venijnigheid kennelik niet euvel; maar in de war brengen liet zij er zich ook niet door.

'Volstrekt niet. Ik kom voor 'n zaak, die ik u terstond vertelle zal. Maar eerst moet er nog wat

van m'n hart. Toen ik u pas had lere kenne, hoorde ik wel 'ns over u spreke.'

'Door mama' riep hij haastig uit, als wilde hij zeggen: nu ja, moeders zien in hun kinderen altijd buitengewone mensen.

'Niet alleen door uw mama. - Toen heb ik dikwels gedacht: die man.... zou.... als-t-ie wilde.... een van die onafhankelike manne kunne zijn. Vindt u 't erg gek, erg onvrouwelik, dat ik dit zo maar zeg?'

Theodoor voelde zijn gelaat gloeiend rood worden; als na het drinken van een glas opwindende wijn was 't hem, of zijn gemoed uitzette onder de spanning van een edelmoedig geestdriftige lust om grootse daden te volbrengen. Met moeite hield hij zijn voorbarige ijdelheid van een al te warme instemming met Dora's verklaring terug.

'Dat niet; maar nu ziet u zeker uw vergissing in. En.... wat gelooft u nu.... dat ik 't niet wil, of dat ik 't niet durf?'

Dora lachte en er was iets uitdagends in die lach.

'Dat moet u maar zelf beoordelen en nou.... nou kom ik werkelik tot m'n zaak.'

't Was de geschiedenis van een ongelukkige arbeider, een man met vrouw en kinderen, sosialist, maar geen oproerkraaier en heel knap in zijn vak. Hij was op een fabriek geweest en had al twaalf jaren lang eendeel van zijn verdiensten gestort, om op zijn ouwen dag een klein pensioen te kunnen genieten. Maar wat gebeurt? Bij een onenigheid tussen de direkteur en de grote meerderheid van zijn werklui kiest hij partij voor de laatste, wordt ontslagen en hoort, dat hij niet alleen nooit zijn pensioen zal krijgen; maar ook geen recht hoegenaamd meer kan doen gelden op de reeds gestorte penningen. Was dat nu niet een

schandaal, een vermomde diefstal?

Theodoor had aandachtig geluisterd. Wel zaten de voorafgegane uitingen van Dora hem nog dwars en onverwerkt in het hoofd; maar in zijn korte praktijk had hij zich de kunst al eigen gemaakt tijdelik de ene zaak voor de andere in zijn brein naar de achtergrond te dringen. Dadelik vatte hij dus, waarin het struikelblok vermoedelik zou schuilen.

'Voor dat recht op pensioen heeft ie zeker 'n stuk moete tekene.'

'Dat geloof ik wel.'

De gelegenheid was te schoon om Dora niet even te laten voelen, dat het in zaken niet aankomt op vaag vrouwelik geloven; maar op nauwkeurig, heel nauwkeurig weten.

'Gelove.... gelove! Maar freule, dat had u toch eerst moeten onderzoeke. Gesteld nu eens, dat die man z'n handtekening onder 'n stuk heeft gezet, waarin ie verklaart van elk recht op gedane stortingen afstand te doen, als-t-ie voor z'n zoveelste dienstjaar de fabriek verlaat.... wat kunne we dan beginne?'

Dora stootte omhoog, als iemand die in zijn gevoeligste zenuw wordt getroffen.

'Mag er dan maar straffeloos op die manier misbruik worde gemaakt van de goedgelovigheid.... de domheid, als u wilt.... van onontwikkelde mense? Ziet u niet in, dat zodoende de wette, die de mense hete te bescherme, tegen hun worde gekeerd? Dat ze niets anders worde dan wapens in de hande van geslepe, hebzuchtige exploiteurs en van advokate, die misschien nog slimmer en zeker.... neem de handschoen nou maar niet voor uw kollega's op.... die zeker niet minder hebzuchtig zijn? Is 'n argeloos mens dan alleen bestemd om geplukt te worde? En.... nog wel volgens de wet? Daar meent u ommers niks van! Me dunkt, dat 't tijd wordt om te zegge: weg met al dat geschreve recht.... al die paperasse! Daar komt toch niks anders dan onrecht door in de wereld. Waarom kunne we nou niet 'n rechtspraak hebbe van rechtschapene, eerlike, verstandige manne, die uitspraak doen volgens hun eer, hun geweten en hun hart? Dan hadde we dat vitterige gepleit van advokate

ommers niet nodig. Altijd wordt Salomo aangehaald; was die nou advokaat?'

Nu kon Theodoor zoveel antwoorden - hij constateerde 't in zijn binnenste met zegevierend plezier - dat hij niet wist waarmee te beginnen.

En hij dacht: wat kan zo'n meisje toch doorslaan enwat zou er van de maatschappij worden als vrouwen er het hoogste woord konden voeren.

'O, freule, freule, wat 'n juriediese ketterije verkondigt u daar! Ik geloof zo waar, dat u de jury in zou wille voere. En dan nog wel voor criminele en civile zake. Wil ik u daar 'ns 'n interessant artiekel over late leze.... van iemand die gezag heeft?'

Dora strekte afwerend de hand uit.

'Heel vrindelik van u; maar 'k heb ander werk te doen. Wat ik zei, was maar 'n vraag en misschien wel 'n erg dwaze. 't Is best mogelik; dat moete de manne beoordele; maar.... dat ons recht niet deugt, zo lang er zulke hemeltergende onrechtvaardighede straffeloos kunne gebeure.... dat praat geen schrijver, al had ie nog zo veel gezag, mij uit m'n hoofd. Nou vraag ik voor 't ogenblik maar één ding: wil u de zaak 'ns onderzoeke? Hier is de naam van m'n man en z'n adres staat er bij.'

Uit haar beursje haalde zij een vodje papier te voorschijn, dat Theodoor openvouwde, vluchtig inkeek en op zijn buro neerlei. Hij was nu zeer genegen Dora behulpzaam te zijn, in het aangenaam bewustzijn van zijn meerderheid haar toch eventjes te hebben doen gevoelen.

'Zeker wil ik dat voor u doen.... zeker.... en.... is d'r iets op te vinde, dan zal ik de man helpe.... sosialist of niet.'

'Dank u' zeide ze en haar mager wit handje hem toestekend, voegde zij er bij:

'En als u volgens de wet d'r niks op weet te verzinne, weet u, wat u dan toch moest doen?'

Theodoor kon niet gissen, waar zij op doelde.

'Wat ik dan moest doen?.... Zelf 'n fabriek opzetten en daar de boel anders inrichte?'

'Neen, neen; ik maak geen gekheid. Dan moest u toch pleite.... en niet maar 'n enkel woordje zegge.... zo'n soort bede om genade; maar 'n klinkend vurig pleidooi houwe.... de schandelike onrechtvaardigheid scherp in 't licht stelle.... de rechters doen opschrikken uit hun suf geloof in de voortreffelikheid van 't recht.... 'n pleidooi, dat in de krante komt en dat de bange, napratende mensen 'ns doet inzien, dat alles lang niet zo mooi is als ze zich verbeelde.... en als 't hun dageliks wordt voorgewauweld!'

Hoe onnozel, dacht Theodoor en hoe schrikkelik overdreven.

'Weet u, freule, wat ik dan alleen zou bereike?'

'Nou?'

'Voor onze kliënt.... niemendal en voor me zelf.... 'n dwaas fieguur.'

'Dus toch, wat ik vreesde.... bang voor de mense.'

'Ja.... als u dát noeme wil bang-zijn voor de mense, dan moet ik toegeve, da'k 't ben.'

Intussen was Dora hoofdschuddend opgestaan

en de deur genaderd. Theodoor wilde haar naar buiten begeleiden.

'Mag ik....

'Neen, neen; ik ga nog naar uwmama. Is ze benede?'

"k Denk van ja. Wil 'k ze voor u zoeke?'

'Geef u geen moeite; ik weet de weg.'

'Neem me niet kwalik. Ik vergat, dat de dames van tegenwoordig geen hulp nodig hebbe.'

Lachend ging Dora heen en een poos bleef Theodoor midden in zijn kamer peinzend staan.

Aan de sosialist dacht hij niet; aan Dora persoonlik evenmin; hij zocht alleen in zijn brein naar middelen om zich in zijn eigen schatting weer op te heffen, want ondanks zijn glimlachend neerzien op Dora's echt-vrouwelik geredeneer, kon hij 't niet loochenen zich onaangenaam-klein te hebben gevoeld.

Maar zo gaat 't nu meestal met mij, meesmuilde hij voor zich heen. Ik laat m' imponere door grote, klinkende woorde; dat is juist m'n zwak. 'k Heb me wel 'ns wijs gemaakt, da'k te veel m'n krachte voelde; maar als ik 't goed naga, is 't presies omgekeerd: 'k voel ze te weinig.... Ik ben te bescheije.... en 't is best mogelik, dat ik daardoor 'n indruk maak van zwak.... bang te zijn. Ja, da's best mogelik.... In zoverre kon Dora dus wel gelijk hebbe; maar.... zelf bepale wat je goed en slecht vindt.... Handele volgens je eige wil....

Doe ik dat dan niet?

Wat verlangt ze toch van me?.... Dat ik oproer ga preke.... de boel zo veel mogelik in de war gooie?

Nu.... en dan?

Ach, kom, wat 'n onzin!.... Niets dan vrouwe-praat.... hoogdravend doorslaan van overspanne hersens!

Zo'n klein, nietig ding.... zo'n zustertje van liefdadigheid.... en die zou me zo waar van m'n stuk redenere; daar heb ik wel 'ns derenis mee gehad, omdat ze zo lelik is!

Theodoor zat al lang weer in zijn zaken verdiept, toen mevrouw van Onderwaarden de kamer binnenschoof en naast hem kwam zitten op de stoel, die Dora had verlaten. Zij hijgde nu niet; dus was zij al een poosje boven geweest.

"k Hoor, Theo, dat je Dora bij je hebt gehad. Heeft ze je gekonsulteerd.' Verwonderd keek hij op.'U hoort?.... Heeft zij 't u dan niet zelf verteld? Ze wou toch naar u toegaan.' De oude vrouw had 't liever verzwegen, dat zij Dora had gesproken. 'Ja, ja, 'k heb d'r ook gesproke .... ze most ies van me wete.... 'n.... 'n weduwe met drie kindere.... 'n treurige geschiedenis; maar waarvoor ze bij jou was gekomme, heeft ze me niet verteld.... en.... je begrijpt.... na zulke geheime vraag ik ook niet.' Theodoor lachte even, erg uit de hoogte.

'Dat geheim mag u gerust kenne. 't Is niets anders dan 'n onbeduidende zaak tussen 'n sosialisties werkman en z'n patroon.'

De oude vrouw schrok en maakte een schichtig, afwerend gebaar. "n Sosialist? Maar.... daar zal jijje toch nie mee bemoeie.'

'Maak u niet ongerust, moesje. 't Is maar 'n kwestie van 'n kontrakt. 't Sosialisme

komt er helemaal niet bij te pas.'

Een gerustgesteld: 'O....' was het enig antwoord; toen volgde:

"t Spijt me zo van Dora. Ach, je weet nie hoe 't me spijt. Ze heeft zo veel goeds....

zo veel.... 'k Wil nou wel gelove, dat 't alleen medelijje van d'r is en.... en grote menslievendheid; maar d'r zijn ommers onder de fatsoenlike mense nog ongelukkige genoeg. Wat hoeft ze zich nou juist met die.... die sosialiste te bemoeie?'

Theodoor liet de gelegenheid niet voorbijgaan, om ten minste in zijn eigen ogen eens weerwraak te nemen voor al 't geen Dora had beweerd en zijn toon klonk erg pedant, toen hij zei:

'Ja, moedertje, dat komt er van, als vrouwe buite d'r sfeer gaan. Wat drommel.... waarom blijft niet ieder op z'n eige gebied? Wille wij, manne, ons met vrouwelike kwesties bemoeie?'

Op een algemene uitwerking van het vraagstuk ging mevrouw van Onderwaarden niet in; de zaak was voor haar van zuiver persoonlike aard.

Zuchtend hernam ze:

'Ach.... als Dora maar 'ns 'n verstandige man kreeg. Ze wil altijd 't goeie; maar.... 'k Had zo gehoopt.... zo.... met de tijd dacht ik, zal 't misschien wel vlotte.... Nou weer.... toen ze zo lang bij je bleef.... Wie weet, dacht ik; maar....'

Theodoor schudde haast minachtend het hoofd.

'Daar moet u maar niet op rekene. Weet u wat voor 'n soort man Dora hebbe moet? 'n Romanheld.... zo iets als Dimitri Rudin van Turgenjew.'

Verbitterd had hij gesproken, zonder te bedenken, dat die verbittering hem verraden moest. Toch begreep zijn moeder hem verkeerd. Zijn toon gaf haar juist weer hoop, deed haar geloven aan een misverstand tussen die twee. Inderdaad voelde Theodoors ijdelheid zich door Dora versmaad, terwijl hij toch geen begeerte voor haar koesterde. Al te duidelik had zij hem te kennen gegeven, dat hij nog niet hoog genoeg voor haar stond en al te duidelik besefte hij nooit veel

hoger te zullen stijgen. En ofschoon dit besef hem juist het verlangen gaf door haar te worden begeerd, dwong 't hem tegelijkertijd haar zelf hoe langer hoe minder begerenswaard te achten.

'Nee, nee,' had zijn moeder hoofdschuddend geantwoord, 'geloof me.... nou.... nou beoordeel je d'r toch verkeerd.'

'Ach, moeder, zeg 't niet. De aanstellerij zit bij de van Ouderhoorns immers in 't bloed. Kijk maar naar d'r broer. Is dat soms geen aansteller? Herinner u ook 'ns, hoe Anna in 't begin over Dora oordeelde. Nu.... Anna mag zijn wie ze wil.... ze heeft een helder oordeel en een goeie kijk op de mense.'

Nu lei zijn moeder haarzwaardooraderde hand op zijn arm en zei:

'Weet je, wat ze van daag nog me heeft gezeid.... Dora bedoel ik?'

'Wat dan?'

'Ik zal wel nooit trouwe, goeie mevrouw; want de manne.... ook de beste.... verlangen in de eerste plaats van 'n vrouw, dat ze mooi is.'

Wreed klonk het antwoord.

'Daar kon ze wel 'ns gelijk in hebben ook.'

Bijna schuchter vroeg mevrouw van Onderwaarden nog:

'Theo.... ik heb al gedacht.... doelde ze daarmee soms op jou?'

Een gedwongen schaterlach was Theodoors enig antwoord.

Theodoor maakte grote wandelingen. In zijn verenigingen, bonden en maatschappijen waren de jaarlikse algemene vergaderingen achter de rug; kliënten daagden niet op; de tijd van viezietes-maken was voorbij en de griffie liet hem veel vrije uren. Offiesiëel was te Scheveningen het seizoen geopend; maar de gure Noordewind, die op de hotels de vlaggen in strak geflapper landwaarts deed uitstaan, hield er strand, duinweg enterrassen ledig.

Gelijk meestal na de eerste zoele voorjaarsdagen had, bij de luwing van het beetje extase door warme tinteling van opluikend leven verwekt, de lust hem bevangen een kuis, gezond leven te gaan leiden, een leven van gemoedskalmte en geestelik druk-bezig-zijn, van zorgvuldige tijdverdeling tussen zoveel uur arbeid en zoveel uur beweging in de vrije lucht.

Zelden wandelde hij met kennissen; doorgaans waren die niet te vinden voor een langere tocht dan de vijvers om, of heen en weer naar het dorp. Liep hij alleen, dan overkwam 't hem soms te gaan soezen over de toekomst en zich vage viezioenen te scheppen van een zorgeloos bestaan in

een gezellig t'huis met vrouw en kinderen, als kern van een geacht meedoen buitenshuis gewijd aan de behartiging van publieke belangen. In de regel dwaalde zijn denkend-zien echter naar het verleden terug, doorleefde hij nog eenmaal fragmenten van zijn omgang met Tonia, ogenblikken op de Witte, gesprekken met Dora, ondervindingen ter griffie en dan was 't hem, of zich uit zijn soeveniers gedachten afzetten als parelende luchtbellen in een glas water, dat de nacht over heeft

gestaan.

Dat mensen en toestanden van naderbij beschouwd zich anders voordeden dan ze hem uit de verte hadden geschenen, werd hem steeds duideliker. Het gevolg was een groeiend wantrouwen in al, wat hem tot nu toe vaststaand had geleken en in al, wat algemeen aangenomen werd. Was hem iets verteld, dan dacht hij, 't zal wel anders in elkaar zitten. Stond iemand als knap bekend, dan vroeg hij zich tegenwoordig af, of van die knapheid ooit iets was gebleken. Tegenover kennissen, die hij tot nog toe goed, knap, werkzaam had genoemd, bekroop hem de lust hun optreden toe te schrijven aan zwakheid, effektbejag of berekening. In onbeduidende gezegden ontdekte hij een karakteristiek, in nietige handelingenkwesties; elke reputasie kwam hem verdacht voor en van de spreekwijs: de paarden, die de haver verdienen, krijgen ze niet, meende hij de juistheid nog nooit zo helder te hebben ingezien. Uit zijn beetje ervaring, verwerkt door een onbevredigde, eerzuchtige ijdelheid lichtte ongeformuleerd en flets de waarheid in hem op, dat sedert de publieke opienie tot een macht is geworden, ze ook wordt geteeld, gekweekt en zelfs kunstmatig gefabriekt. En dat gebeurt niet alleen door nieuwsbladen; ieder doet er op zijn beurt aan mee. In faljiesementen had hij schurkerij gevonden, waar de wereld sprak van ongeluk en omgekeerd; in echtscheidingen, waar allerhande morele kwesties werden aangegeven als oorzaken van de onaangename verhouding tussen man en vrouw, doorzag hij, dat een vleselik niet-bij-elkaar passen de echtelike samenleving onmogelik had gemaakt. Hij vermoedde, dat niets meer geschuwd wordt dan de waarheid of 't moest zijn de naam van leugenaar; maar niet doorziende hoe in onze eeuw van openbaarheid de teoretiese gehechtheid aan allerlei deugden, waarmee de praktijk geen rekening houdt, staten en indievieduën noodzaakt elkander voortdurend met een schone schijn te verlakken, zelfs wanneer het vaststaat, dat niemand meer in die schijn gelooft, onderstelde hij, dat het vervalsen alleen geschiedt, omdat de grote meerderheid van het mensdom uit domoren bestaat, die onwillekeurig liegen, terwijl ze zich laten bedotten, stelde hij er dus prijs op niet voor zo'n domoor door te gaan en nam hij daarom als regel aan, dat alle dingen anders zijn dan ze lijken of gezegd worden te wezen.

Intussen doorspookte zijn brein zijn laatste onderhoud met Dora en zag hij nu eens in zijn leven naar daden om, waarbij hij de opienies der mensen niet geteld en zijn eigen wil, zijn eigen inzichten gevolgd had,

dan weer in zijn geest naar argumenten om Dora te kunnen weerleggen, haar opvatting veroordelen. Dat hij zodoende het ene ogenblik afkeurde, wat hij het andere bereid was te loven, ontging hem geheel. Op den duur bezonk uit zijn denken de behoefte om toch eens - zij 't voor één keer

- met vol bewustzijn van 't geen hij ondernam, het mensdom te trotsen en in een moeilik geval zich niet door de voorzichtigheid, niet door overwegingen in zijn eigen belang, niet door vrees voor zijn carrière te laten leiden; maar te doen, wat hem goed en flink leek, alleen omdat hij dit wilde en omdat hij dit alleen wilde. 't Was, of hij voor zich zelf verlangde te bewijzen: ik ben ook daartoe in staat en of zijn ijdelheid de gedachte niet verkroppen kon: Dora ziet op je neder.

En juist, wijl hij tans die behoefte zo duidelik begon te gevoelen, hinderde't hem, dat hij een gelegenheid om haar te bevredigen ongebruikt voorbij had laten gaan.

Een vrij onbekende krant-redakteur was tot hem gekomen. De man had een ofsier van justiesie beledigd in de uitoefening van zijn funksie en zocht een verdediger voor het gerecht. De zaak

eens doorsnuffelend had Theodoor bevonden, dat de schrijver van het geïncrimineerde artiekel noch gelogen noch overdreven had, toen door hem uiteen werd gezet aan welk ergerlik misbruik van gezag de ofsier zich schuldig had gemaakt tegenover een simpel boertje, dat terecht was komen klagen over onbeschoftheid van de poliesie. Toch had hij de redakteur afgewezen, achterdochtig zich afvragend, of de man hem

- jong advokaat - niet pas had opgezocht, nadat oudere confrères de zaak hadden geweigerd, en beducht, dat zijn optreden tegenover een ofsier van justiesie de autorieteiten, die hij nodig kon hebben, ongunstig voor hem stemmen zou.

Destijds had hij zelfvoldaan zijn handelwijze fatsoenlik en voorzichtig genoemd; tans berouwde ze hem als.... bang.

Het gebeurde hem ook aan Dora's uiting te denken: de mannen verlangen in de eerste plaats van een vrouw, dat ze mooi is.

Hij zag daar nu al het onrechtvaardige, al het gruwzame van in voor lieve, maar onbehagelike vrouwen. Ze wilden goed zijn, goed doen en goed worden gevonden.... ze droegen dezelfde behoeften met zich om als andere mooie vrouwen.... en toch.... Ja, de natuur was wreed; maar wat kon hij - Theodoor - daar aan veranderen? Vroeger had hij met lelike vrouwen dikwels genoeg de draak gestoken. Dat was slecht geweest; hij

zou 't niet weer doen. Maar liefde gevoelen.... neen.... al verdiepte hij zich ook nog zo in het bedriegelike en het vergankelike van de schoonheid.... al herinnerde hij zich de ellende met Tonia uitgestaan.... onmogelik zou hij zijn leven met een lelike vrouw kunnen slijten.... voor een lelike vrouw zou hij nooit.... En op eens voelde hij weer wat Tonia in hem op had gewekt, dat onuitsprekelike en onverklaarbare, zo heftig van begeren en opofferingslust tegelijkertijd, zo fel van zinnelike passie en vol eteriese zielsverering, die heerlike sentiementalieteit, waardoor al de dingen om je heen nieuwe, warmere tinten krijgen en in je binnenste alles tot muziek wordt, die zalige verrukking van te staren in liefde-uitstralende ogen, van omsloten te worden door blanke, fluwelig zachte armen, van te zoenen op verleidelik weke lippen, voor wie kussen hoogste weelde is.... Neen, neen, neen, dat kon geen onbehagelike vrouw, al was ze ook een engel van goedheid, hem ooit geven en daar kon hij zich de ontbering niet levenslang van opleggen, door trouw te zweren aan een wezen, dat hem niet aantrok.

Aldus Tonia's bekoring oproepend in zijn fantazie werdhij altoos weer gebelgd op haar domheid, die zoveel geluk voor haar en voor hem moedwillig, met zinneloze achterdocht had bezoedeld en vernield. En dan hoorde hij zich haar toeduwen: Zie ze nog altijd je waanzin niet in? Besef je dan nog niet hoe slecht je me hebt behandeld? Je beweert me lief te hebben en je treitert me tot krankzinnig-makens toe. Je gelooft in je doje kaarten en in mijn levend woord geloof je niet! Heb ik ie dan ooit bedroge, ooit maar de kleinste leuge gezegd? Nee, immers! Heb ik integendeel niet m'n hele leve met de grootste zorgvuldigheid d'r op ingericht om je nooit de geringste aanleiding tot achterdocht te verschaffe? Ben 'k niet elke dag angstig presies op 't afgesproken uur verschene; heb ik niet de goedige dwaasheid gehad 'n paar mooie dasse weg te gooie, toen je zonder enige rede zei: die heb je van 'n vrouw gekrege; ben 'k er niet toe gekome 's avonds m'n porte-monnaie t'huis te late, omdat j' anders altoos vroeg: wat ga je met dat geld uitvoere? Ik

heb je gesmeekt: laat me achtervolge; waarom heb je 't niet gedaan?

Tot zijn verwondering overkwam 't hem dan ook te denken: Had ik maar geluisterd, toen Tonia zei: als je wilt, dat we aangenaam met elkaar zullen omgaan, praat me dan nooit over liefde. Had ik me maar minder late meeslepe door m'n gevoel, dan was ze nog altijd de mijne.

't Is waar.... alleen zuiver sensueel, zonder iets van dat innige, waarop hij juist zo verzot was geworden; maar nu.... nu had hij immers niets.

Zo gebeurde 't, dat de gedachte bij hem op kwam toch weer met Tonia aan te leggen, maar haar nu voor te stellen samen te wezen, zoals zij zelf 't in de beginne had verlangd: heel vriendschappelik; doch zonder dat er van liefde kwestie zou zijn. Bij nader indenken durfde hij een zodanig voorstel echter niet doen. Er was iets in hem, dat zeide: tegenwoordig neemt zij 't niet meer aan.

En denkend over zijn denken vond hij 't vreemd, dat een mens het ene ogenblik zo heel anders gevoelt en redeneert dan het andere en toch altoos meent: zo is 't en zo blijft het.

Daar had je nu ook die kwestie van zijn oom, aan wie zijn moeder geen ondersteuning verkoos te geven. Zolang de sentiementalieteit van zijn omgang met Tonia hem als 't ware nog in de zenuwen zat, had hij medelijden met die man gekoesterd en zijn moeder aangespoord toch maar wat te offeren. Ja, hij had 't toen zelf willen doen. En nu.... nu oordeelde hij vaakweer net als voorheen, dat een dwaas, die moedwillig zijn leven verknoeit, later de gevolgen van zijn daden maar moet dragen. Als zulke mensen geholpen worden, is dat dan geen aanmoediging voor andere doorbrengers om te denken: ik neem 't er van; naderhand steunen ze mij toch ook?

Jegens mevrouw Keins veranderde zijn stemming echter niet; dageliks hinderde 't hem meer, dat zijn moeder zich dusdanig met open ogen liet bedotten. Op een avond, dat Keins - zo werd ze kortaf door Anna genoemd - weer uit eten was, begon mevrouw van Onderwaarden zelf over haar te klagen.

"t Is toch niet alles.... zo'n vreemde in huis. Je bent nooit 'ns vrij. En

dan.... de koste.... de bediening.... voor de meide.... Z'is dat in Indië zo gewend geweest; dat weet ik wel; maar ze most toch bedenke, dat hier.... Ze stuurt maar uit.... en de trappen op en neer.... honderd maal per dag. En.... dat ze niet begrijpt, dat ik wel 'ns alleen wil zijn.... als d'r vieziete is.... of iets intiems te bespreke.... met jelui.... Altijd zo'n derde. 't Is 'n vreselike last.... en dat daar geen end an komt.'

Theodoor liet de gelegenheid niet voorbij gaan.

'Zend ze dan weg. Stel 'n termijn.'

'Aha,' giegelde Anna. 'Heb jij ook genoeg van d'r? En nou heeft ze nog al zó d'r best gedaan om bij jou 'n wit voetje te krijge! Ja, 't is nie zo gemakkelik de mensen in te palme.... tenzij je met mense te doen hebt, die ingepalmd wille zijn.'

Theodoors aanmaning had op het gelaat van zijn moeder een uitdrukking te voorschijn geroepen van afwerende vijandigheid. Toen Anna haar scherp beklemtoonde laatste woorden gesproken had, viel mevrouw van Onderwaarden heftig uit:

'En daar zie je mij voor an. O, zeg 't maar;

zeg 't maar ronduit! Ik weet 't toch; maar.... al denk jij, dat j' iedereen doorziet.... je vergist je dikwels genoeg. En.... en was 't ook allemaal waar.... O, ik weet wel watje denkt.... ik weet 't best; maar dankbaarheid.... van niemand verwacht ik dankbaarheid.... van niemand; maar dat belet niet.... Jij mag je gelukkig voelen in je leukheid.... in je kouwe onverschilligheid .... ik zou zo nie wille zijn .... voor geen geld.... Daar zou ik geen vrede bij hebbe.'

'Welnou, mama, heb dan ook vrede en beklaag u niet.'

Theodoor kwam tussenbeide op zijn nieuwe toon van ervaren mensenkenner.

'Late we nu over die Keins niet same kibbele; dat is z' immers niet waard. Anna heeft gelijk, mama. U gelooft veel te grif in mooie woorde. 't Is net als met 't krante-leze. Wat uw Dagblad beweert, is voor u 'n

Evangelie. Begrijptu dan niet, dat kranten en mense ten eerste doorgaans wijsheid ten beste geven over dinge, waarvan ze niet goed op de hoogte zijn en dan nog de lui, die ze nodig hebbe, naar de mond prate? Laat iemand 'ns 'n stuk inzende tegen 'n maatschappij, waarvan de krant advertensies of vrijbiljette heeft! Dan zal u 'ns wat zien!'

Mevrouw van Onderwaarden had zich nu eenmaal schrap gezet en kon niet op eens een meer verzoenende houding aannemen.

'Ik ben wel oud; maar nog niet.... nog volstrekt nie zo.... zo suf, dat ik geen onderscheid zou wete te make. Het Dagblad is in 't geheel geen Evangelie voor me.... in 't geheel niet; maar ik denk geen kwaad van alles en van iedereen. Dat zou 'k ook nie wille.... voor me zelf niet. Al dat gevit en.... en die pieke.... die hatelikhede.... jelui hebt ook de wijsheid niet in pacht.... al denk je 't en.... en volmaakt is niemand. Mevrouw Keins.... zij kan 't niet helpe, dat.... In alle geval: ik heb geen plan me de wet te late stelle.... ik wil baas blijven in m'n huis.'

'Maar, mijn hemel, moederlief.... wie spreekt nu over uw ouderdom.... en de wet stelle? Daar denkt immers niemand aan.'

'Of 't most Keins zijn'

sarde Anna heel bedaard met een zuurzoet glimlachje.

"t Is mogelik, dat jij dit gemerkt hebt; maar ik niet.... ik in 't geheel niet. Mevrouw Keins is iemand, die veel ondervonde heeft.... veel verdriet en die.... die wel degelik erkentelik is voor 't geen ik voor d'r doe. Gistere nog zei ze, dat 't 'n prachtige daad van me was. Ja.... en z' is d' enige niet, die zo spreekt.'

Dit op eens-niet-willen-zien, niet-willen-erkennen werd Theodoor te machtig en hij vertelde wat mevrouw Keins gezegd had, toen zij met hem alleen was gebleven onder het drinken van een

tweede glas grok. Anna steunde hem met allerlei korte uitroepen en kleine tussenvoegingen, om zodra hij geëindigd had, uit te roepen:

'Ziet u nou, mama, dat Keins u eenvoudig met honigzoete woordjes voor

de gek houdt? Ze speelt met u als de kat met de muis en 'n betrekking zoeke.... ze denkt d'r niet an.'

Het baatte allemaal niets. Mevrouw van Onderwaarden wilde wel uit eigen beweging tot het inzicht komen, dat er misbruik werd gemaakt van haar goedheid; maar zich door haar kinderen laten overtuigen.... daar kwam niets van in.

'Jelui mogen allebei vertelle wat je verkiest. Al die uitrekeninge.... die .... die.... Ik weet, wat ik van mevrouw Keins heb te denken en te wachte.... dat weet ik presies en.... en wat ik te doen heb ook.Ik wacht maar op 'n gelegenheid; maar.... als zij niet voelt, dat 'r grenze zijn en dat ze.... dan zal ik 'r dat niet an d'r verstand brenge. Dan stapel ik nog liever.... nog veel liever vurige kolen op d'r hoofd en....'

'Juist' zei Anna geprikkeld, 'en omdat ze voor die vurige kole minder ongevoelig is.... haat ze u. Ze haat u om alles, wat u voor d'r doet. U heeft haar nou al zo dikwels uw lijfdeuntje voor-gezonge: 't is mij genoeg van wel te doen; ik kan de dank versmade. - Vat u niet, dat zij nou redeneert: m'n dank wordt door mevrouw van Onderwaarden versmaad.... die heeft voor haar

niet de minste waarde; dus onderhoudt ze me zoals 'n ander 'n poes zou onderhouwe.... eenvoudig voor d'r eige plezier.... zeg des noods: voor d'r eige voldoening.... en net zolang tot 't d'r verveelt. En.... ten slotte mot Keins toch nog dankbaarheid tone, want als ze dat 'ns naliet.... o, jee, o, jee, o, jee! U zegt zelf: ik zou d'r geen vrede bij hebbe; maar dan....'

'Nee, dat zou 'k ook niet. Ik zou d'r zeker geen vrede bij hebbe. Ik denk niet alleen an me zelf.... ik denk an weldoen.... leve voor andere! Voor m'n plezier! Verbeeld je!.... Plezier!.... Op mijn leeftijd heb ie geen plezier meer. Dan heb ie plichte. En nou verkies 'k geen woord meer over mevrouw Keins te hore.... geen enkel woord!'

Een uur later alleen in zijn kamer begreep Theodoor niet, dat zijn moeder tegelijkertijd mevrouw Keins in huis wilde houden en haar er uit verwijderen, dat zij niets ellendigers kende dan standjes met Anna en toch daar telkens op af stuurde. Nog andere tegenstrijdigheden hadden hem getroffen; hij wist al niet goed meer welke. Vroeger zou hij ze niet

hebben opgelet; tegenwoordig maakten ze hem onzeker en angstig. Hij besefte de noodzaak ze beter te leren kennen en tegelijk nam hij een weerzin in zich waar tegen dat doordringen in het wezen der dingen en in zijn eigen natuur, een lust om zich bij alles neer

te leggen en schouderophalend te zeggen: nu ja. Een ogenblik dacht hij er over eens met Anna te spreken, Anna, die - hij kon 't niet loochenen - zoveel doorgrondde, wat hem duister bleef. Hij kwam er echter niet toe en vermoedde niet eens, dat zijn ijdelheid van maatschappelik man hem dit raadplegen van een meisje verbood. Ondertussen heugde 't hem, over Anna denkend, dat zijn moeder gezegd had: jij mag je gelukkig gevoelen in je kouwe onverschilligheid, en vroeg hij zich af: ben ik misschien ook koud onverschillig en wekte ikdaardoor Tonia's achterdocht op?

In de stille zomer-vakansie-dagen voelde Theodoor zich ten prooi worden aan een zonderlinge ontevredenheid. Hij was teleurgesteld zonder presies te kunnen zeggen waardoor. 't Is waar: op de Rechtbank had hij tot heden toe uitsluitend beschikkingen op civile rekesten, bedelaarsvonnissen enz. gekregen en nog nooit de veel belangwekkendere instruksie; met Tonia was 't, ondanks alle gebrachte offers, ellendig voor hem afgelopen; maar bedenkend, dat Tonia wel beschouwd voor zijn carrière toch een erge sta-in-de-weg was geweest en dat hij die instruksie in het najaar wel krijgen zou, meende hij daaraan zijn gevoel van teleurgesteld-zijn niet te kunnen toeschrijven.

Zijn zaken?.... Hij had er zeker weinig en die weinige boezemden hem weinig belang in; maar.... anderen ging 't immers evenzo.

Zijn mislukte zomer-reis, waarvoor hij geen metgezel had kunnen vinden?.... Ach, hij had er ook niet genoeg geld voor; zijn zoeken van een compagnon was niet heel ernstig geweest en zijn lust om den Haag te verlaten niet biezonder krachtig.

In zijn verveling meende hij andere, gans andere dingen te begeren en kon toch niet aanduiden wat.

Soms was 't hem, of hij op eens naar buiten werd gelokt. De zonneschijn, die, gloeiend over de tuinen, uit zijn kamer behoedzaam werd geweerd; de bloemengeuren, die, onder de marquises door, zijn open vensters met elke luchtgolving binnenwademden; het vrolik geroezemoes van

wielgeratel, stappengeklikklak, stemmengeschetter op straat.... alles trok hem weg van zijn buro. Dan snelde hij als verluchtigd naar buiten; maar geen kwartier later vroeg 't in hem: wat zoek ik hier nu.... waar ga ik heen.... wat geven mij die donkere laantjes, die glanzige duinen, die drijvende wolken?

Op andere ogenblikken geloofde hij, dat het onaangename gevoel in zijn binnenste eigenlik een gevoel van miskend-worden, van zich-onverdiend-klein-voelen-onder-mensen was en zon hij er op zijn oom eens aan te sporen hem liever een

baantje te bezorgen aan een mienisterie, een baantje, dat een tietel gaf, een duidelik aangewezen, liefst niet te lage plaats op de ladder van de maatschappelijke hierarchie.

Maar ook dit geloof hield geen stand. Hij zag in, dat de mensen hem noch kenden, noch miskenden en in lauwe zomernachten verbeeldde hij zich, dat alles hem op nieuw toe zou lachen, als hij maar om kon gaan met de genegenheid en de zorgen voor een geliefd wezen in zijn ziel. Dan kwelde hem een ondragelik verlangen naar Tonia, dat hij vruchteloos poogde te verdoven door sensuele genietingen met de eerste, de beste demi-mondaine, die hem niet al te erg tegenstond. Het middel baatte nooit; alleen muziek was in staat hem een genot te verschaffen, dat het verlorene verving, gelijk het lezen van een roman werkelik doorleven. Hij vond die muziekte Scheveningen in het Badhuis, waar hij menige avond, in plaats van begroetend en toesprekend van tafeltje naar tafeltje te gaan, gelijk hij zich voorgenomen had te doen, voorzichtig kennissen mijdend naar boven sloop, om onopgemerkt in een hoekje aandachtig te kunnen luisteren.... herdenken.... lijden.

Bij voorkeur deed hij dit, wanneer het programma een ietwat sentiementele melodie beloofde: een Largo van Händel, Träumerei van Schumann, Loin du bal van Gillet; maar al keerde hij daarna in een betere stemming huiswaarts, toch waren juist dan zijn pijnlike soeveniers duideliker verlevendigd tot in de schrijnendste schakeringen van het doorgestane leed.

Ook in nieuwe arbeid zocht hij afleiding; hij bestudeerde het sosialisme en nam de zaak van Dora's beschermeling ter hand. Het sosialisme

interesseerde hem maar zeer matig. Marx te lezen vond hij onnodig; maar hij las 't een en ander over Marx. Hij las van de klassenstrijd op elk gebied, van de uitbuiting van de werkman door het kapietaal, van het stelsel, dat zijn roeping volbracht heeft en gedoemd is ten ondergang, van de produksiewijze, die de mens vormt en niet omgekeerd, van de nieuwe aera reeds in wording; doch hij las dat alles gelijk hij gelezen had van Rome's ondergang. Zijn geest vond het wel belangwekkend; maar zijn hart bleef er buiten. Voor hem zelf leek 't geen levensvraag; voor de levensvraag van mensen, die hem niet onmiddellik aangingen, was hij niet in staat zich warm te maken.

En Dora's beschermeling.... al gauw bleek 't hem zonneklaar, dat hij die kwestie helder had ingezien.

De man had ongedwongen zijn handtekening gezet onder een reglement, de bepaling inhoudend, dat hij afstand deed van zijn gestorte gelden voor het geval hij de fabriek verliet, eer zijn recht op pensioen was ingetreden.... wat viel daar nu in 's hemelsnaam tegen te praten of te doen?

Zie je wel, dacht hij, met vrouwen en domore sta je altijd voor 't zelfde geval. Bij tijds denke ze niet, zien ze geen gevaar, hebbe ze je hulp niet nodig; maar zitte ze door d'r eigen onnadenkendheid in de knoei, dan vinde ze niet zich zelf, maar de advokaat een uil, als-t-ie geen middel weet te vinden om ze te redde. Natuurlik ziet Dora daar niets van in. O, nee; die geeft de schuld aan de wette, de rechters, de advokaten en schermt met 'n onbestaanbaar soort van rechtvaardigheid.

Zelf meer en meer geneigd op alles en allen aanmerkingen te maken, duldde hij niet, dat een ander dergelike verkeerdheden ontwaarde. Zodra de huidige maatschappij werd aangevallen, besefte hij op eens, dat hij daar eenmaal een rol in hoopte te vervullen en trad hij als haar verdediger op. Leren kennen waszijn eerste begeerte geweest bij zijn binnentreden in het maatschappelik leven; zich leren plooien en van het bekende partij leren trekken zou zijn laatste zijn. Maar ondertussen was hij toch niet dom genoeg, om de gegrondheid te loochenen van talloze grieven door Dora en anderen tegen het bestaande geuit. De chinoiseries in zo menige rechterlike uitspraak; het esprit de corps struikelblok voor de onpartijdigheid; het misbruikmaken van menselike

onnozelheid, niet alleen door werkgevende patroons, maar ook door moralieteit-huichelende pleitbezorgers, die on-profijtelike zaken van hun kliënten omzetten in profijtelike zaken voor zich zelf; de steun, die elke handige schurk in de wet vindt, terwijl diezelfde wet het goedvertrouwende slachtoffer in de steek laat; de bespottelike tegenspraak van het adagium: iedereen wordt geacht de wet te kennen en de feitelik gehuldigde leer, dat alleen rechtsgeleerden na jarenlange studie in de doolhof van wetten en jurisprudensie de weg weten te vinden.... voor dit alles was hij zeker niet blind. Doch het zien van zoveel verkeerds wekte zijn verontwaardiging niet op, deed hem niet verlangen naar een nieuwe staat van zaken, die fris leven, misschien ook verbetering zou brengen. Integendeel vreesde hij dit nieuwe, voelende, dat een rol naar zijn zin daarin wel eens voor hem kon ontbreken. Dus las hij met de stille wens om van alle hervormingsplannen te kunnen getuigen: dat geeft niets, dit is onmogelik, dat zou de toestand in plaats van beter nog veel slechter maken. - Toen gebeurde 't, dat Theodoor, de spaarbank van het Nut voorbijgaande, in de stenen-grauwheid van straatplaveisel en huizenopstand een naderend oud mannetje gewaar werd.

Die diepliggende, in-vocht-zwemmende oogjes.... dat zilverig-glanzende stoppelbaardje.... Tonia's vader.

Hij had de man maar eenmaal vluchtig gezien, naderhand nooit meer aan hem gedacht en zeker zou hij hem niet hebben opgezocht.

De buren en.... je kon niet weten; hij moest voorzichtig zijn.

Maar tans.... het mannetje strompelde juist de stille Jan-Hendrik-straat in.... aanstonds liep hij naast hem.

Verlegen keek het oudje op, hield stil, wist kennelik niet, of hij groeten moest en stamelde iets onverstaanbaars. Zenuwachtig klonk Theodoors vraag:

'Hoe gaat 't Tonia? Zeg me dat 'ns gauw.'

Een schuw verbaasde blik ontschoot de kleine ogen; een magere, bevende hand plukte aan de grijze stoppels op de grauwe wang en

weifelend begon de versleten piepende stem:

'Hoe of 't Tonia gaat?.... Dan hè 'k 't toch wel bij 't rechte end gehad.... Ja, ja.... ja.'

Theodoor beefde van ongeduld; maar hij begreep, dat in-de-rede-vallen de man slechts van streek kon brengen. Hij zweeg dus, knikte eens met het hoofd en keek spiedend vooruit en achterom.

En het oudje ging voort:

'Ik was nog al 'r 's in de keuke, ziet u, as u kwam. Nou....'t is gehorig.... 't benne geen rijkeluis woninge daar.... alles van dat revoluusjegoed. En ik zee al: Tonie, kind, 'k hoor meneer nie meer. Is d'r weer wa' gaande? Want ik wis 't wel.... ja, u mot 't me nie kwalik neme. 'n Mens hei z'n ore niet in z'n zak. Nee, zee ze, hij heit de sleutel; hij komp as-t-ie wil. Maar ik ken d'r. Och, meneer, 't is 'n engel van goedheid; maar jaloers.... jaloers.... d'r moeder as twee droppele water. 'k Heb d'r wat mee te stelle gehad. Daarom.... as ik u 'n raad....'

Het werd Theodoor te machtig.

'Ik heb geen tijd. Later.... Zeg m' alleen maar hoe ze 't maakt.'

Weer schoten de vochtige oogjes een schichtige blik naar hem op.

'Hoe of ze 't maak?.... Maar.... u weet toch, da' ze nou al veertien dage doodziek in d'r bed leit.'

't Was Theodoor, of eensklaps zijn bloed in al zijn aderen stolde. Een ijzige kou doorhuiverde zijn ganse lichaam. Hij voelde een rilling over zijn huid gaan, een beving door zijn kniën. Op eens kon hij niet meer doordenken; een dof gebrom vulde zijn oren, doorgromde zijn hoofd; nevelvlekken wiebelden voor zijn ogen. Met een plotselinge spanning van al zijn zenuwen vermande hij zich weer; doch nu hoorde hij, dat het mannetje hervatte:

'Gebruld hei' ze van de pijne.... gebruld as ik u zeg.... as 'n beest. 't Zit d'r aldoor maar in d'r buik en harde koors hei ze gehad.... en nog. Ach, 't

is wat te doen geweest.... 't Arme kind!

Aldoor ijs op d'r lijf; maar nou benne de pijne toch minder.... nou hoef ik nie meer te wake.'

Theodoor was niet in staat langer te luisteren; hij kon zelfs niet meer lopen blijven naast die man. Hij moest weg; hij wilde alleen zijn om die in zijn leven neerploffende afgrijselikheid te kunnen beseffen.... overzien.... verkroppen. Denken was hem nog onmogelik; hij zag maar. Hij zag haar slaapkamer.... hij zag Tonia op het bed.... bleek.... dodelik ziek.... zich wringende van de pijn.... jammerend.... kermend....! Grote God, grote God!

Schrijnend zielewee doorwoelde zijn borst, als een schroeiend hete damp, die er de wanden van uitzette, totdat 't hem werd of hij bersten moest, of zijn hart werd verplet, de keel hem toegenepen.

'Ik dank u' was al, wat hij in zijn benauwdheid kon uitbrengen; daarna holde hij weg, zonder te weten waarheen, voortjagend als kon hij de ellende ontlopen.

En hij liep.... hij liep, straat in, straat uit, zoekende de afgelegenste buurten, aldoor ziende Tonia op haar bed: bleek, doodziek, verlaten door iedereen, zich wringende van de pijn, jammerend, kermend.

Tot hij eindelik hijgend stilstond,een dief gelijk, die zich afvraagt: ben ik de smeris nu ontkomen.

't Was leeg om hem heen; de straat met zijn armzalige huisjes leek hem totaal onbekend; hij vermoedde in de omtrek van het Oranje-plein te wezen.

Toen barstten de tranen uit zijn ogen en hoorde hij 't in zich klagen:

'Doodziek.... doodziek.... en ik wist er niets van! Ik heb gewerkt, gewandeld, gegete, geslape, gepraat en zij lag op d'r bed, doodziek.... doodziek! Wat zou ze hebbe....? Is 't waar, dat ze beterend is?.... Arm, arm schepsel!.... Hij heb toch de sleutel.... dat heeft ze gezegd.... Ze heeft naar me verlangd.... en ik ben niet gekome! O, God, o, God, o,

God, o, God!'

Zijn zakdoek was doorweekt en nog liep hij te huilen, tans voetje voor voetje doelloos voortschuifelend door de doodse onbekende straat. Maar op eens voelde hij zich weer verharden tot een besluit.

'Al is er ook 'n ander.... 'n dokter.... 'n verpleegster.... ik ga! Ze moge me zien.... ze moge van me vertelle wat ze wille! Wat kan ten slotte de hele wereld me schele?'

En hij droogde zijn tranen, terwijl 't weer helderder werd in zijn hoofd. Ja, hij wilde naar haar toe; maar waar was hij? Aan het eind van de straat zou hij de naam vinden. Vlug stapte hij er heen.... las.... las ook de naam van een dwarsstraat en wist weer de weg. Tien mienuten later betrad hij de Nieuwe-Havenstraat, stak hij de sleutel

in het slot.... de sleutel, die zijn ring nog altijd niet had verlaten.

En daar lag op het witte kussen het koortsig dof rode hoofd.

Een blik, een kreet: 'Tonia....' en alles verdween achter het tranenfloers over zijn ogen; snikkend viel hij over het bed heen met zijn armen om haar hals geschoven, zijn lippen gedrukt op haar mond.

Even voelde hij onder zich het opstoten van haar schouders, over zijn haar - net als vroeger - een zacht wrijven van haar hand; daarna was 't een lange poos, als lagen er op het bed twee doden ineengestrengeld.

Eindelik hief Theodoor het hoofd weer op en blikte hij haar aan, zijn gemoed ontspannen door optintelende blijheid; maar nauw had hij haar in het gelaat gezien, of weer krampte zijn borst samen, bonsden bange snikken er uit op, leekten tranen langs zijn wangen.

Ach, ach, wat een opgezet gezichtje, wat een felrode lippen, wat een zwakke, angstig starende blik!

Nu doorvlijmde hem voor 't eerst waarachtig mede-lijden en in 't oneindig weerkaatsen van de smart voelde hij zijn machteloos willen haar ellende te lenigen door het delen in haar leed, slechts baren dubbel

lijden.

En Tonia voelde 't ook; het eerste, watzij sprak, was:

'Schat, schat, waarom ben je teruggekomme? Ik vond 't al niks naar meer, da'k sterve ging.'

'Nee, nee,' galmde hij door zijn tranen heen, met een plotselinge uitbarsting van woede tegen de macht, die haar neer had geveld, 'je zal niet sterve, je mag niet sterve! Je moet blijve leve.... Tonie.... kindlief.... mijn snoesje.... mijn lieveling; je moet blijve leve voor mij.'

Een flets lachje gleed als een bleke zonnestraal over haar lippen, haar wangen, haar ogen heen en berustend prevelde zij hem toe:

'Ach.... wat ben ik voor jou?.... 't Is misschien wel 'n straf, schat. 'k Heb niet altoos goed geleefd.'

Het antwoord bedaarde hem niet.... integendeel.

"n Straf?.... 'n Straf voor jou, die zo goed, zo lief bent? Die nog nooit iemand iets in de weg hebt gelegd?'

'Toch vinde de mense me slecht, schatje.'

Theodoor hoorde Zola's woorden: quels gredins que les honnêtes gens en hij riep uit:

'De mense! Laat de mense toch prate!.... Ik zeg ie, dat je goed bent.... goed en braaf.... en.... als je me niet plaagt.... engelachtig lief.'

Nogmaals trilde het fletse lachje over haar gelaat. Gloeiend hete handen omstreelden zijn hoofd en toen hij op nieuw losbarstte in snikken, door tranen verblind weer over haar neerviel, klonk 't haast plagend:

'Arm liefdetje.... huil je nou heus zo om mijn? Ik kan 't haast nie gelove.... Je ben zo vreselik lang weggebleve. Elken avond.... op je gewone uurtje.... docht ik: zou ie nou eindelik komme en dan kwam je niet.... nooit.'

Die woorden prikkelden hem weer.

'Zeg 't toch niet, zeg 't toch niet! Was 't dan mijn schuld, da 'k heen moest gaan en mijn schuld, da 'k niet terug kon kome? Je weet toch wel beter. Kind, kind, hoe kan je zo tege me weze. Je hadt m' immers maar één lettertje te schrijven en....'

Angstig behoedzaam, maar tegelijkertijd zo heftig mogelik schudde zij in de kussens ontkennend met het hoofd en terwijl haar ogen bijkans dicht trokken, haar lippen zich op elkander klemden, nam haar gelaat een uitdrukking aan van hardvochtige vastberadenheid.

'Je anhale? Nee.... nee; dat nooit. Je hadt de sleutel.... je kon vrij komme wanneer je wou. Ik had je gewaarschouwd.'

Trots zijn overweldigend medelijden vergramde 't Theodoor altijd de schuldige te moeten schijnen, waar hij niets had misdreven.

'Ben je dan helemaal vergete, dat je me de deur hebt uitgezet?'

'Je hoefde dat ommers zo niet op te vatte. 'k Heb ie toch ook gezeid: doe maar net, of ie daar niks van merkt.'

Zo waren ze dan al dadelik weer midden in het oude elkander-niet-kunnen-begrijpen gekomen; zij niet van hem, dat hij trouw was en trouwwilde wezen; hij niet van haar, dat haar afweren slechts toetsen bedoelde van de kracht, waarmede zijn liefde haar begeerde. Doch uitgeput door haar ziekte was Tonia tot geen ernstige weerstand meer in staat en Theodoor had zijn gewone, altijd weer van-voren-af-aan-herhaalde tirade over haar niet-willen-geloven, niet-willen-vertrouwen, zijn recht op dat vertrouwen, zijn eis van geloofd te worden pas half voltooid, als haar arm zijn hoofd weer neerdrukte tussen haar wang en schouder en zij suste gelijk voorheen:

'Zoet dan maar, zoet dan maar.... zoet dan maar.'

Andermaal omsuisde diepe stilte hun roerloos samenzijn.

Toen eindelik Theodoor zich weer kalm genoeg voelde, om al wat hij weten wilde te kunnen vragen, bleef hij op de kniën liggen luisteren, met zijn handen aaiend over haar armen, haar schouders, haar gelaat.

Eerst vertelde Tonia hoe 't haar plotseling op het lijf was gevallen en wat voor afschuwelike pijnen zij had moeten doorstaan.

'O, schat, schat.... 'k verlangde maar, da 'k dood zou gaan. Je heb nooit zo ies gevoeld.... die krampen en die snijinge.... en die benauwd

heid as ik brake most.... Niks kon 'k inhouwe.... En dan die koors.... Och, ik zal 't je maar niet alles vertelle. Wat heb ie d'r an en nou gaat 't al beter. Maak ie maar niet ongerust. 't Ergste is geleje. Met 'n beetje geduld zal 'k wel gauw weer helemaal de ouwe zijn.'

'Maar, snoeslief, wat heb ie dan toch gehad?'

'Och, schatje, an ons, mense, geeft 'n dokter geen uitlegging. Me vader zee, da 'k kou in me buik had gevat; maar.... die ouwe man.... wat weet die d'r nou van, hè?'

'Zal ik 't 'ns aan je dokter vrage?'

'Nee, nee.... hij hoef van jou niks te wete.... Ik begrijp 't ook wel.'

'Wat begrijp je?'

Een felle pijnscheut haar ingewanden doorschietend trok eensklaps Tonia's ogen en mond zo krampachtig toe, dat in voorhoofd, slapen en wangen talloze rimpeltjes een poos diep ingegrifd stand hielden. Theodoor zag 't en in 't hartbenauwend zich-machteloos-voelen haar smart te lenigen besefte hij op eens, en voor 't eerst, dat zij ouder, veel ouder moest zijn dan hij. Later wilde hij daar toch eens naar vragen; vóór alles moest hij weten wat zij bedoelde met dat raadselachtige: ik begrijp 't ook wel.

Zodra zij, de ogen weer openend, had opgeademd, herhaalde hij zijn vraag.

Tonia keek nu recht voor zich uit; haar blik

was zonderling star, de blik van iemand, die iets ziet, dat voor anderen onzichtbaar blijft. En langzaam ontzegen de woorden haar lippen, die ze uitsuisden als onbewust:

'Toe jij nie terugkwam.... toe docht ik.... nee.... as-t-ie lief was gebleve.... had ik 't wel aardig gevonde.... zo'n klein wezentjevan hem; maar nou.... wat heb 't schaap anders te wachte dan bittere ellende.... 'n kind van mijn onder de mense.... onder de mense, die zo wreed zijn. Nee.... 't mot maar weg.... en toe ben 'k na Amsterdam gegaan.... en 'k heb 't weg late make.... 't Was gauw gedaan en 'k was gauw weer terug; maar d'r is misschien wat blijve zitte.'

Theodoor was buiten staat dadelik iets te zeggen. Een wervelwind van gedachten gierde verbijsterend om door zijn hoofd. Dat alles voorbij was.... dat hij 't niet had aangeraden.... dat er zelfs geen spoor meer te vinden was van zijn daad.... terstond stompte die weldadige zekerheid de felheid af van de indruk door Tonia's dor relaas zo scherp en zo diep gebrand in zijn geest; maar toch voelde hij zich als met lamheid geslagen van ontzetting bij dit eerste verantwoordelik-staan tegenover de noodlottig vreselike gevolgen van een argeloos toegeven aan immer misleidende lust.

Een kind.... een kind van hem.... daar had hij zijn ganse leven lang.... daar had hij Tonia haast mee vermoord.... en geen ogenblik....

geen sekonde in al die weken was het vermoeden van zulk een verschrikkelik gevaar ook maar flauw opgeschemerd in zijn brein.

Maar plots reageerde zijn denken tegen dit opzich-nemen van alle verantwoordelikheid. Ook zij had schuld. En nu sprak hij haast bars, wel gevoelend, dat hij geen onvermengde waarheid gaf, maar juist daarom overijverig zich zelf te ontlasten:

'Daar heb ie nu de fraaie gevolge van je vervloekte achterdocht. Had je me vertrouwd, dan was dit alles niet voorgevalle. Dan had ik je van die dwaasheid wel teruggehouwe.... dan....'

'Had je dan graag 'n kindje van me gehad?'

Hij weifelde.

'Graag.... graag.... Hoe weet iemand dat nu vooruit! Misschien.... als jij.... dan hadde we ten minste same kunnen overlegge....'

Tonia wist genoeg. Een bitter lachje beefde om haar mond en boven de neerzinkende oogleden trilden de mooie wenkbrauwen even pijnlik omhoog.

'Zeg dat nou maar niet.... 't Is veel beter zo.... Ik wist 't ook wel. 'k Heb niks geen berouw.'

Theodoor zweeg. Hij dorst niet ontkennen, dat ook hij vermoedde, wat voor haar bewezen scheen en hij dacht: ook ik ben wreed.

Zij leidde zijn denken af door hem te verzoeken haar in te schenken van een drankje, de kussens wat te verschikken onder haar hoofd

en een paar druiven te ontdoen van schil en pitten. Terwijl hij dit alles deed, blij iets voor haar te kunnen verrichten, vroeg hij naar haar dokter, naar de hulp, die zij had van haar meid en haar nichtje, nam hij zich voor haar vruchten te brengen en bloemen. Daarna knielde hij weer naast het bed neer,vatte op nieuw het gloeiende hoofd in zijn handen en sprak van gauw-beter-zijn, van nu-nooit-meer-wantrouwen en van niets-meer-te-doen-zon-der-hem-eerst-te-raadplegen.

Zij beloofde alles.

'Geloof me toch, kind.... Ik heb je nooit belogen en nooit bedroge. Al, wat je daarvan hebt gedacht, is niets anders dan pure inbeelding geweest.'

'Schat.... is dat nou heus de waarheid?'

Onaangezocht stak Theodoor de vingers omhoog en terwijl 't hem was, of hij voortaan met zijn trouw en zijn liefde moest goedmaken al het verdriet en de pijn, om zijnentwil geleden, sprak hij heel plechtig:

'Dat zweer 'k je. Ik zweer 't je op al, wat me dierbaar is.'

Met een zonderlinge, angstig zinnende uitdrukking van innig liefhebben gepaard aan onuitroeibare argwaan bleven Tonia's bruin-groene ogen wijd open een wijle op Theodoor rusten. Daarna zeide ze zacht, op de verbaasde toon van een kind, dat bang is geworden in een duistere kamer en nu

voorgelicht niets buitengewoons om zich henen ziet:

'Zou 'k dan waarlik voor niemendal zóveel verdriet hebbe gehad?'

'Voor niemendal!'

'En die dame.... die dame in Kunsten en Wetenschappe.... was dat dan echt je zuster? Bedien je me niet van valse schotels?'

'M'n zuster en niemand anders. Geloof me toch!'

Zwak en machteloos als ze was, strekte Tonia de armen naar hem uit, drukte hem tegen zich aan, haar hoofd telkens oplichtend uit de kussens om te zoenen op zijn ogen, op zijn mond.

'O, schat.... o, schat.... o, schat! Nou is alles weer goed. Ik vin 't zo heerlik! Vin jij 't ook heerlik? Wil je me heus nie misse? En wil je nou ook nie meer boos zijn?'

Weer welden tranen hem in de ogen.

'Zeker wil 'k je niet misse; maar denk dan ook nooit meer iets leliks van me. Zal je? 'k Wil immers alleen lief voor je weze.... lief en goed.'

"k Zal me best doen, schatje. As jij dan maar nie meer zo driftig wordt. O, dat vin ik zo vreselik! Dan maak ie me zo bang; dan denk ik altoos, meteen krijgt ie nog wat.... 'n beroerte of zo ies.'

'En dan laat je me toch maar doorraze?'

'Dat is 't juist. Dan zou 'k je zo graag tot bedare brenge; maar dan wille

de woorde me niet uit me keel. Dan denk ik: hij is 't toch nie waard, da 'k zó veel van hem hou. Och....

as je wist wat er al bij me om is gegaan....! Wanneer je d'r nie was, docht ik altoos eerst: waar is-t-ie nou?.... Dan ging ik je na.... in gedachte, zie je.... bij je t'huis.... op je rechtbank.... en dan stuitte ik.... dan kwam d'r 'n beetje gal. En dat werd al meer....en meer.... en meer.... en eindelik kon ik 't nie langer inhouwe.... dan most ik al me gal uitstorte.... en dan werd je natuurlik heel kwaad.... en dan docht ik: had ik nou maar gezwege. En dan.... terwijl ik ziek was.... die lange, lange tijd, toe je nooit 's na me ben komme kijke.... toen ik niks meer van je hoorde.... Schat, schat.... Hoe heb ie dát kanne doen? Och.... wees jij toch altoos de verstandigste!'

Tegen de laatste woorden was Theodoor weer niet opgewassen. Hij moest er zelfs even om lachen en haar zoenend op ogen en voorhoofd, suste hij:

'Goed.... goed.... ik zal verstandig zijn.... als ik nu maar zeker weet, dat je eigenlik niets meent van al de lelike dinge, die je zegt.'

Zo vast 't haar mogelik was, klemde Tonia nog eenmaal de armen om zijn hals.

'Dat weet j' ommers wel. O, me liefdetje.... me liefdetje.... je kan vrouwe genog vinde, die veel mooier benne dan ik. Ik heb niks mee; dat weet ik wel en nou 'k zo zwaar ziek ben geweest.... Maar, och, je zal nooit 'n andere vrouw vinde, die meer van je houdt.... want zonder jou.... zonder jou heb ik niks.... zonder jou ben 'k veel liever dood.'

En zijn rechterhand grijpend drukte zij er haar lippen op.

'Ik zoen de hand, die mijn geslage heb.'

II.

Minstens twee maal kwam Theodoor nu dageliks in de Nieuwe-Havenstraat en geregeld bleef hij langer dan voorheen. Zijn logies

denken sprak hem vrij van alle verantwoordelikheid voor Tonia's lijden en toch kon hij een kwellend schuldbesef niet van zich afzetten; toch herleefde telkens zijn eerste ijzige ontzetting over de kleine daad in argeloosheid volbracht, onuitroeibaar in het verleden geworteld en hen beiden overwoekerend en overweldigend met de reuzekracht van zijn heilloze groeing tot geweldig verpletterend leed. Dan vond hij geen andere afleiding, geen andere geruststelling dan bij haar te zijn en veel voor haar te doen. Hij druppelde haar drankjes af, gaf haar eten en drinken, stak het licht op, schreef haar brietjes en bestellingen, verhaalde nieuwtjes, las haar voor. Veel uren per dag was hij als zieken-verpleger werkzaam en dikwels schoten Dora's woorden hem te binnen: 't is zo prettig, als

iemand hunkert naar je komst. Hij kwam ook nooit met lege handen. Behalve duizenderlei kleinigheden bracht hij Tonia een sierlik handspiegeltje, opdat zij in bed evenals vroeger voor de schoorsteen haar krullend haar kon fatsoeneren, een tafel op rolletjes met uitstekend blad, opdat zij liggend zou kunnen eten. Voorts een klokje voor de beddetafel, een beweegbare gaslamp met tegenwicht, waarbij zij lezen kon, een elektriese bel naar de keuken. Dit kostte allemaal geld, vrij veel geld;maar bij elke nieuwe uitgaaf dacht hij: wie weet, of dit niet het laatste is, dat ik haar geven kan, en dan zwond zijn bezwarende vrees heen, dan werd het geven hem tot een weemoedig genot. Meestal was 't hem, of hij maar half leefde, zolang hij niets voor haar verrichtte of niet neerzat naast haar bed met de gloeiende hand in de zijne, angstig spiedend naar elk tekentje van beterschap of achteruitgang. Alleen bij haar genoot hij kalmte en betrekkelike opgeruimdheid. Hij was echter nauweliks weg, of de folterendste vragen wirwarden door zijn hoofd: zou zij nu wel innemen, wordt er gelucht, luistert de meid wel naar haar bellen, begaat zij niet de een of andere dwaasheid. Het laatste duchtte hij 't allermeest, want Tonia gaf niets om haar leven. Dageliks moest hij horen, dat zij verzuimd had haar drankje te nemen, of de termometer aan te leggen, of zich heel stil te houden in bed en geregeld werd zijn verwijtend smeken om

toch beter op te passen beantwoord met de fraze:

'Ach, wat maal ik om me zelf. 'k Geef om jou.... om jou alleen.... of je trouw ben en echt veel van me houdt. Is dat uit, dan ga 'k toch dood.... van zelf. Jij ben me leve, jij ben m'n alles!'

Bij die woorden doorgloeide hem steeds een droef en toch zo weldadig verlangen om haar te troosten, te helpen lijden en ten einde toe te doen geloven, dat zijn liefde geen ogenblik minder oprecht en minder warm was geweest.

Edoch, op een dag vond hij haar voor 't eerst weer aangekleed en niet meer te bed. Zij lag in de voorkamer op de kanapee en toen hij haar in vervoering gekust had, al maar jubelend:

'Ben je beter? Ben je zóveel beter?.... O, kind, hoe prettig, hoe verrukkelik!' ....zei ze op innig gelukkige toon:

'Schatje, schatje, hoe vin je 't toch? Ik ben beter. De dokter zee, da'k peritonitis

heb gehad. Ik weet nie, wat dat is; maar 't kan me ook nie schele. 't Is voorbij. Nou ben je toch niks bang meer, hè? Nog maar 'n beetje geduld en as ik goed eet.... o, ik zal me best doen.... dan wor ik weer helemaal de ouwe.... dan kom je me over 'n paar weekkies weer tegen in 't bos en dan loop ik ie weer na, om te zien waar of je henegaat.'

Theodoor lette wel op, dat ze nog altijd van

haar wantrouwen niet volkomen genezen was; doch in zijn blijheid vond hij dit alleen maar grappig.

Het hoofd schuddend lachte hij er om. Toen hij echter, om dekanapee heengegaan, bij het volle daglicht haar eens goed aankeek, gleed er over die zonnige blijheid een kille teleurstelling heen.

De groezelig vale wangen hingen slap; de groenige ogen stonden mat; koortspuistjes ontsierden de verbleekte lippen en het ganse lichaam had zijn elastiese lijnen verloren, lag daar log neer.... verweekt.... uitgezakt.

Die avond overkwam 't hem aan tafel te denken: had ik me maar nooit met Tonia ingelaten. 't Is nu toch geworden: une chaîne. Wie weet, of Jansen me niet uitlacht.

De dokter had zich vergist en Tonia te vroeg met beterschap gevleid. Nog was zij niet verder van haar bed af geweest dan tot in de voorkamer, nog had zij van de natuur niets anders weergezien dan een bruinende boomkruin naar licht

en lucht ontplooid, hoog-uit boven lage, groezelige daken, nog was in de doodse stenen straatgang haar vrouwelike nieuwsgierigheid naar net geklede dametjes, die haar zeggen zouden wat ze moest gaan dragen: gladde mouwen of opgepofte, een kleine hoed met bloemen achterop of een breedgerande met opstaande strik, niet bevredigd geworden en reeds doorkrampten nieuwe pijnen haar ingewanden, gloeide de koorts weer op in haar aderen, moest ze op een morgen weer machteloos blijven liggen.

Grote tranen biggelden over haar bleke wangen, toen zij 't met matte stem aan Theodoor vertelde.

'En wat heeft de dokter gezeid?'

'Die vent.... die was nog boos op me. Die grauwde me af. Die zee: wat heb ie nou voor bokkespronge gemaakt? D'r is weer demping in je buik.... hier links.... As u niet ter dege oppast, dan sta ik voor niks in.'

Ze was toch zó voorzichtig, zó geduldig en zó gehoorzaam!

'Och, schat, ik was al zo blij.... ik docht, as ik maar weer gezond ben, dan zal jij weer veel van me houwe.... net as vroeger, en nou.... nou ben 'k weer achteruit....

nou heb ik weer zukke hevige pijne.... nou zal je me eng vinde en nie meer na je zin.... en zo vervelend met me geklaag.'

Nog nooit had Theodoor zo intens gevoeld wat 't is de dood in het hart te hebben, als op dit ogenblik. Een onverhoeds neergevelde gelijk keek hij verwezen Tonia aan en 't was werkelik, of in hem het warme leven, het leven, dat zonder hoop niet kan bestaan, verdrongen werd door een ijzig wan-hopen. Hij voelde dat leven hem ontglippen: uit zijn ogen, die haast niet meer zagen, uit zijn oren, die niet meer hoorden, uit zijn ganse lichaam, dan tot geen beweging meer in staat was.

Maar deze toestand duurde niet lang. Een behoefte om de omvang van zijn nieuwe ellende te leren kennen, de diepte er van te peilen, de gevolgen tevoorzien, zweepte hem uit zijn wezenloosheid op. En nu was 't hem eerst, of hij schandelik werd bedrogen en laaghartig

gedwarsboomd. Juist had hij zijn lust, zijn belangstelling, zijn aandacht voor maatschappelike arbeid terug voelen keren; juist was hij er in geslaagd de hoop in zich te verwekken, dat Tonia haar schoonheid, haar veerkracht, haar frisheid volkomen weer zou krijgen; juist had hij zich verzoend met het denkbeeld levenslang tussen haar en hard werk zijn tijd te moeten verdelen, des noods al zijn eerzuchtige plannen ten offer te brengen aan de zekerheid van aangebeden te worden als misschien geen tweede man op aarde.... en zou hij nu toch weer van-voren-af doodsangst moeten uitstaan, elke morgen bij het opstaan terugdeinzen voor een nieuwe dag van ellende, in een rusteloos geslingerd-worden tussen hoop en vertwijfeling alle andere gevoelens, alle andere gedachten in zijn binnenste zien tanen, nogmaals nacht en dag zich weren tegen de tranen en de snikken, die opschokten uit zijn gemoed?

Neen, neen; dat was nu voorbij en hij bedankte voor een herhaling. Reeds trilden toornige klanken op zijn lippen, reeds ging hij verwijtend zeggen, dat ze altijd zo onnadenkend te werk ging, dat zeker die instorting haar eigen schuld was, gelijk de dokter had beweerd....

Naar nu doorvlijmde hem ook weer plots het pijnlik verwekende, eerzucht en werkkracht verterende mede-lijden en weer neerknielend naast haar bed lispte hij, de hete wangen strelend, dat zij toch wel gauw helemaal beter zou wezen, dat hij

haar heus niet eng vond en nooit eng zou vinden, dat zij zijn liefste Tonia was en hij geen andere vrouw ooit begeren zou. En met zijn eigen liefkozende woordjes wond hij zich zodanig op, dat 't hem te moede werd, of hij nog nooit zo innig veel van haar gehouden had en of zij in haar ziek-zijn hem nog veel gelukkiger maakte dan zij in haar gezonde dagen vermocht had te doen.

Toen hij echter t'huis, in de ontnuchtering van het alleen-zijn, uit de boeken van zijn vader een oud werk over geneeskunde voor den dag had gehaald en opengeslagen bij peritonitis, las hij zenuwachtig gejaagd: wordt licht chronies; uitgang hydrops, dood.

En nu weer voelend dat heenglippen van het warme leven, dat machteloos-voortgesleurd-worden het ontzettende te gemoet, die ijzige dood in zijn hart, klonk 't nog eens door zijn hoofd: hoe dom ook me dat

zo aan te trekken; met dat vervloekte zelfgepijnig maak ik haar niet beter en mijn eigen leven tot een hel.

Voor Tonia volgde weer een lange, lange tijd van slepend eentonig, martelend lijden. Elke dag kwam de dokter en elke dag liet zijn schouderophalend: 'D'r is nog demping.... voortgaanmet de poejers, voortgaan met de kompresse....

u moet geduld hebbe,'

....haar teleurgesteld, ontmoedigd achter.

Ze had al zó veel geduld gehad en wat had 't haar gebaat?

Het grootste deel van de traag wegschemerende dagen en de slapeloos

doorworstelde nachten lag zij maar doodstil voor zich uit te staren, duldend de stekende en krampende pijnen in de buik, die uitstraalden over haar benen tot in de hielen van haar voeten, en de huiveringen of de hete gloeing van de koorts, die een metalen band smeedden om haar slapen, een loden gewicht legden in haar achterhoofd en haar hele lichaam als kille of brandende stroompjes doorritselden.

En toch vond zij in de grauwe somberheid van elke vreugdeloze lijdensdag nog twee maal een moment van zonnig geluk, wanneer zij beneden

Theodoors sleutel het slot hoorde binnendringen en even, een vuurpijl gelijk, die in een bloemenregen losbarst, aan de zwarte hemel van haar denken de zekerheid gloeien zag: daar is-t-ie weer.... voor mijn!

Uitgesproken had zij de verrukking van dat ogenblik nooit; maar toch besefte Theodoor, dat de kracht, die hem telkens en telkens weer tot haar trok, hem tegen straalde uit de verheldering van haar ogen, uit de ontspanning om haar mond, uit de effening van haar voorhoofd, zodra zijn blik, de wijkende deur ombuigend, heengleed over haar assig grauw of dof rood gelaat, zo lijdzaam gebed in het blanke, met kant omzette kussen. Dan stootte hij haastig zijn vraag uit: 'hoe is 't', om dadelik zijn opglanzende hoop weer te voelen verdoffen, als zij antwoordde:

'Ach.... hoe zou 't zijn.... Net as gistere.... altoos dezelfde pijn en dezelfde koors.'



En dan lette hij met schrijnende weemoed in zijn ziel op, dat zij, ondanks haar zwakte en haar smarten, om zijnentwil zich het haar had gekapt en het zieke lijf omhuld met een nette peignoir, onder de kin door een diamanten speldje toegehouden.

Wanneer de pijnen niet al te nijpend waren, vestigde zij zelf er zijn aandacht op, sprekend met haar hoge, grappig kinderlike stem, een glimlachje om de lippen. "k Heef me toch nog voor mannetje opgenept. Ziet ie 't wel?.... O, schat, wanneer ik me 's nie meer opnep, dan gaat ik ook zeker dood.'

Doorgaans sprak ze echter weinig en als hij, met tal van vragen haar enige biezonderheden omtrent haar toestand ontlokt hebbend, morde, dat ze zo weinig mededeelzaam was, toonde ze hem zwijgend een medalje van Kaiser Friedrich en liet ze hem lezen:

Lerne leiden ohne klagen.

Zijn invretende overtuiging, dat zij niet lang meer te leven had, dwong hem pogingen te doen haar met het naderend einde te verzoenen. Dies sprak hij van een hiernamaals, van een mogelik weerzienin een beter leven: onderwerpen, waarover hij zo goed als nooit had nagedacht. Maar deze voorspiegeling werkte op Tonia niets uit.

'Och, nee; nou is 't heel lief.... heel goed. Zo wil 'k nog wel wat leve, al kan 'k m' ook nooit meer bewege; maar eenmaal dood.... al zien we mekaar ook weer.... och, dan is alles zeker zo anders.... dan benne we mekaar al zo lang ontwend....'

Toch was ze vroom en had ze een Madonnabeeldje laten kopen, dat nu op een kast stond, met een brandend kaarsje er voor en waar Theodoor niet mee durfde spotten, al hield hij zich ook voor heel verlicht, omdat hij niet Rooms was en alleen op Oudejaars-avond naar de kerk ging.

Doch er waren ook ogenblikken, dat Tonia van het verrekte leven sprak en om een middeltje vroeg, waarmee zij in eens en ongemerkt er een eind aan kon maken.

"k Genees ommers toch niet; 'k wil nie langer leve. Wat is me leve nou waard? 'n Ander krijg nog 's wat goeds; maar ik....'

Dan was 't voor Theodoor een foltering zelfs geen woord van troost te kunnen vinden en nam hij 't als een knagend en toch onverdiend zelfverwijt in zich waar, niet te durven uitroepen: je hebt toch gevonden wat je zocht: een warme, oprechte liefde. Het enige, dat hij vermocht, was haar afleiding te geven door zijn voorlezen; maar kon zij uit een verhaal iets op zich zelf toepassen, dan werkte ook dit middel verkeerd.

Op een avond las hij Olive Schreiner's Dromen. Het merendeel van die kleine fabels liet Tonia onverschillig en Theodoor twijfelde soms, of zij wel luisterde, zo strak staarden de kleine, toegeknepen ogen naar de zoldering, terwijl haar gloeiende handpalm neerlag op zijn vingers, die hij niet terug dorst trekken voor het omslaan van een blad. Maar toen hij het boek had beëindigd, was één verhaal haar bijgebleven, dat van de man en de vrouw, die vele dagen lang samen wandelen en vrienden zijn, om eindelik een altaar aan te treffen met de eigenschap begaafd de hartewens te kunnen vervullen van hem, die er zijn bloed op zal vergie

ten. - De vrouw doet 't en spreekt de wens uit: wat voor hem het allerbeste is. Dan komt zij aan een water, ziet een boot wegdrijven naar de zee en op die boot is.... de man. Een stem fluistert: je bede is vervuld; hij heeft wat het beste voor hem is. Ben je tevreden?

En de vrouw antwoordt: ik ben tevreden.

'Zo' zei Tonia, 'is 't nou net met ons. Ik wil ook wat 't allerbeste voor jou is en 't allerbestevoor jou is, dat je van me weggaat.... voor altoos.'

Een traan bibberde langs zijn wang en hoog genoeg op haar heet voorhoofd zijn lippen drukkend, dat zij de vochtigheid in zijn ogen niet kon zien, suste Theodoor:

'Kindje, kindje, wat zijn dat nu voor dwaze gedachte? Al ging ik nu van

jou weg, welk voordeel zou dat voor me hebbe?'

Maar in zijn binnenste schrijnde de erkenning, dat zij gelijk had en dat hij dus toch vruchteloos zijn best deed om haar gelukkig te maken, terwijl zijn mooie, gedroomde carrière voor immer wegglipte uit zijn bereik.

Want niet alleen vreesde hij, dat zijn verhouding tot Tonia bekend zou worden, nu hij zo dikwels tot haar ging en zich zo weinig meer in acht nam; maar op zijn kantoor had hij geen rust of duur en geen aandacht voor enig werk; op de griffie en in de zitting-zaal dwaalden zijn gedach

ten telkens af, maakte hij flater op flater en in gezelschap staarde hij een doofstomme gelijk wezenloos voor zich heen. De sosialist, ééns ontboden, was met een nietszeggende fraze afgescheept; kliënten, bij vergissing besteld op een uur, dat ook Tonia hem wachtte, liet hij in de steek; voor menig dienee bedankte hij, bezoeken lei hij zelden meer af; van alle vergaderingen en vaak genoeg van de griffie bleef hij eenvoudig weg. Al die zaken, al die vormen leken hem nu ook zulk onbeduidend, naargeestig, nutteloos geknutsel.

Toch doorleefde Theodoor een alleronaangenaamst ogenblik, toen de Griffier van de Rechtbank hem op een morgen vrij bars tot verantwoording riep.

'Meneer van Onderwaarden.... scheelt er iets aan? Is u ongesteld? Heeft u soms onaangename dingen aan 't hoofd? Vroeger was u nauwgezet, ijverig en in de laatste weke heeft herhaaldelik iemand voor u moete waarneme, omdat u er niet was. U bleef maar weg, zonder dat ik iets van 'n verhindering uwerzijds had gehoord. Wat moet ik daarvan denke?'

Theodoor was dadelik zenuwachtig genoeg, om de lust in zich te voelen opwellen die man leuk-weg toe te voegen:

Denk wat u wil. Ik heb tegenwoordig hogere belangen te behartigen dan het griffie-werk, waar

van ik nog het beroerdste voor mijn deel krijg. Maar van de oude nauwgezette werker en maatschappelike strever, van de man, die vrede vond bij de stipte vervulling van zijn alledaagse plichten en alles overhad

voor wat proteksie en voorspraak, restte nog genoeg, om tans het knagend zelfverwijt in hem te wekken van reden te hebben gegeven tot deze terechtwijzende uitval. En terwijl dit hem nog meer innam zowel tegen zijn maatschappelike arbeid als tegen de maatschappelike sjef, die voor hem stond, dwong 't hem tegelijkertijd zijn hoofd verlegen te buigen, een verontschuldigingte stamelen en te beloven, dat het niet weer gebeuren zou.

Huiswaarts gaande nam hij echter plotseling een ongewone afkeer van de mensen en hun samenleving in zich waar en bovendien weer dat gevoel van miskend te worden, waarvoor hij erkennen moest, dat geen reden bestond. Onwillekeurig kwam het woord 'bourgeois' hem op de lippen.

En ondertussen torste hij het viezioen van Tonia in haar huis, dat hij voorheen als een kleinood overal met zich omgedragen had, tans gelijk een moordenaar de herinnering van zijn daad, die hem het genot van het geroofde verbittert. Handig had hij zijn leven zo menen in te richten, dat hij van het verbodene en het geoorloofde tegelijk zou genieten en nu genoot hij van niets, nu werd alles hem vergald. En dat hij met niemand eens over zijn

ellende kon spreken, ja, t'huis nog een tevreden, zorgeloos gezicht moest zetten om zich niet te verraden, was al een kwelling, die hij soms vreesde niet langer te kunnen uithouden; maar toch werd de marteling van zijn medelijden nog ondrageliker, wanneer hij op een dienee of soiree onder louter opgeklede, vrolik-doende mensen plots zijn arme Tonia voor zich zag, die nu in het lage kamertje eenzaam en verlaten te bed lag, nog opgesmukt om hem te ontvangen en aldoor jammerend: ik heb zo'n pijn.... ik heb zo'n pijn.

Dan haatte hij die bourgeois satisfaits en was 't hem, of in menselike onrechtvaardigheid de schuld lag van al zijn ellende. Immers, waarin school de oorzaak van al het kwaad? - In Tonia's wantrouwen.

Zou Tonia zo wantrouwend zijn geworden, als ze niet door de mannen, die haar eerst met mooie woorden hadden gevleid, met klinkende beloften en kostbare geschenken overladen, daarna weg was getrapt en behandeld een nietswaardige gelijk, tegenover wie liegen en bedriegen

geoorloofd, ja, haast geboden is?

En zou Tonia's wantrouwen zulke vreselike gevolgen hebben gehad, als hij over een huwelik had durven denken en van trouwen had kunnen spreken?

In zijn ergernis over zulke wezens, die zich heren durven noemen en toch geen schaamte ge

voelen over hun handelwijze, over de neusoptrekkend veroordelende vrouwen, die 't òf alleen aan hun fortuin, hun stand verschuldigd zijn, dat hun een achting gewordt, waarop zij geen recht hebben, òf aan hun koelheid, aan het ontbreken van verleidingen danken, dat er volgens de maatschappelike konvensie niets op hen aan te merken valt, in die verbittering tegen de ganse maatschappij, waarvan hij Tonia het slachtoffer zag, leek al wat haar overkwam hem ongerecht, harteloos, wreed, de laaghartige verdrukking van het lieve, tere, zwakke door de brutale overmacht van het sterke, harde, gewetenloze.

De plomp dreigende aanmaningen van de belasting-inners, de

dag-aan-dag-op-nieuw-aangeboden kwietansies vanleveransiers, de barse geboden van de dokter, die Tonia behandelde als een dier, waaraan hij geen rekenschap kon geven, de klaarblijkelike diefstallen van de meid, die geduld moesten worden, omdat het schepsel toch vrij goed verpleegde, ja zelfs de armzaligheid van het ingesloten kille tuintje, waarin haast niets wilde groeien en van de kaal gewreven plek in het tapijt, waarover zij nog een karpetje had gekocht.... alles.... alles.... alles.... prikkelde Theodoors medelijden, pijnigde hem gelijk geniepige folteringen van gevangenen een siepier moeten pijnigen, in wie het menselik gevoel nog niet werd uitgedoofd en die toch tot zwijgen ge

doemd is om de betrekking niet te verliezen, waarvan hij vrouw en kinderen onderhoudt. En de pijniging van dit medelijden werd Theodoor tot een ondragelike kwelling, wanneer Tonia met koortsig gloeiende handen en smartelike trekkingen op haar gelaat, in haar eigen lijden nog derenis toonde met een buurmeisje, dat op sterven lag, of met haar mooie poes, die verdwenen was. Nooit te voren had Theodoor moreel leed gevoeld zó vlijmend, als wanneer zij met diepe weemoed in haar

stem zeide:

"k Mot aldoor an 't meisje van d' overkant denke. Zo jong nog en nou leit z' al stil op d'r dooie ruggetje.'

of wel:

'M'n arme beessie. Ze hebben 't zeker gestolen en dood geslage. Ach, 'k weet 't wel. Ik mag nooit ies hebbe, waar ik veel van hou. Altoos wordt 't me afgenome. Jou zalle ze m' ook wel afneme. Waarom ben 'k maar nie dadelik dood gegaan?'

En 't was in deze stemming van verbitterend medelijden met al wat er in Tonia omging en van wrok tegen zijn standgenoten, die hem zo hardvochtig leken in hun onbewustheid van de ellende door hen gewrocht en nu onopgemerkt in die stille Nieuwe-Havenstraat geleden, dat het sosialisme en de zaak van Dora's werkman hem in een nieuw licht begonnen te verschijnen.

Wat in anderen door algemene mensenmin wordt

te weeg gebracht, kon in Theodoor alleen worden opgewekt door medelijdende liefde voor één wezen.

Èn door zijn partijtrekken voor die ene èn door zijn verwaarlozen van zijn maatschappelik werk voelde hij zich ook zelf vijandig worden tegenover de maatschappij, waarvan hij vroeger de bevrediging van zijn eerzuchtige wensen had gehoopt en verwacht. De sosialistiese leer bleef hem even utopisties, even nevelachtig, ja, in menig opzicht even terugstotend voorkomen als voorheen.

Zijn benijding van van Ouderhoorn en in 't algemeen van mensen met maatschappelik aanzien, door geboorte, talent of geld verworven, verried genoeg aristokratiese aanleg, dat hij de opkomst van de demokrasie als een daling moest beschouwen van het menselik peil. Maar in de aanvallen der sosialisten het streven ontwarend om zwakken tegen overmacht te beschermen, om eeuwen-lang-geduldonrecht te herstellen, om nieuwe, betere toestanden te scheppen, waarin nieuwe betere mensen zouden worden geboren, terwijl hij de mogelikheid niet

inzag om door hervorming van het bestaande allengs hetzelfde te bereiken, onderging hij tegelijkertijd de aantrekkingskracht van het revolusionaire, van de leer: niet knutselen en lappen, maar alles omverwerpen en van meet af beter beginnen.

Een nieuwe eerzucht leefde in hem op, minder kil zelfzuchtig, maar ook minder koel overleggend dan de vorige, de eerzucht om voor iets goeds, iets edels te lijden, om zelf een voorvechter te worden, die wetend, dat zijn hand de zegepalmtak nooit zal omvatten, in de martelaarsaureool nog schoner tooisel ziet. Voor deze eerzucht werden Nietzsche's woorden hem tot een machtige steun en hij hoorde ze telkens zijn hoofd doorklinken: 'Kannst du dir selber Richter sein und Rächer deines Gesetzes?'

Doen en volhouden wat je goed oordeelt, zonder je te bekreunen om het oordeel der mensen of om de gevolgen voor je zelf.

Hij werd 't dus met Dora eens en hij kon hopen daardoor in haar achting te zullen stijgen; maar toch dacht hij niet aan Dora, wanneer hij zich trachtte voor te stellen, wie hem er eenmaal om prijzen en eren zou. Integendeel hinderde hem dan juist ten opzichte van Dora de bijgedachte, die hij maar flauw in zich onderkende, dat zij hem toch vóór was, dat zij hem de weg had gewezen. Daarentegen was Tonia de iedeale bewonderaarster, voor wie hij in zijn fantazie zich optreden zag.

Hij voelde 't duidelik, dat Tonia al lang op zijn denken een krachtige invloed had geoefend; maar die invloed vernederde hem niet, omdat Tonia zelf er onbewust van was. En tans besefte hij ook hoe groot zijn prestige in haar ogen moest worden, als hij in scherpe, klinkende zinnen uiteen

zetten zou al, wat ook zij in zich waarnam, maar niet uiten kon, als de verongelijking van het zuivere, natuurlik onderscheidende gevoel voor goed en kwaad, eerlikheid en diefstal, recht en onrecht door het brutale geweld van huichelachtig konvensionele leerstellingen, samengeknutseld om macht recht te doen schijnen, indieviedueel belang algemeen nut en vormendienst voortreffelikheid van hart en verstand.

In zijn geestdrift overschatte hij zowel zijn kracht als zijn juistheid van opvatting, werd zijn geest verblind voor de zelfkrietiek, half uit vrees, half uit logies-denken ontsproten, welke hem vroeger ongetwijfeld weerhouden zou hebben van een dwaze stap. Hij joeg nu juist aan op een geruchtmakende daad, op de verdediging van zijn sosialist.

Soms zag hij in zijn verbeelding de volle zaal al voor zich, waarin hij zou pleiten, hoorde hij zich spreken, las hij Tonia het verslag voor met de bewonderende en hekelende opmerkingen van de onderscheidenbladen er bij.

Op een dag, dat Theodoor, door Tonia zo lang mogelik weerhouden, naar huis had moeten tremmen om niet te laat te komen voor het eten, lette hij in de gang een vreemde hoge hoed aan de kapstok op.

Terstond dacht 't in hem: oom!.... Dus zulle we langer dan gewoonlik aan tafel zitte.... dus kom ik te laat of in 't geheel niet bij Tonia terug.... dus krijgt ze weer achterdocht! Hoe is 't Gods mogelik!

Een blik in de keuken, een haastige vraag.... ja, 't was de professor. Een vloek smoorde op zijn lippen. Wat te doen? Bestellers waren er niet in de buurt; een meid uitzenden met een telegram durfde hij niet; de tijd ontbrak om zelf

te gaan.

Neen, hij zag geen kans Tonia nog te verwittigen.

Zenuwachtig gejaagd snelde hij naar boven, wies zich de handen, poogde tot bedaren te komen, trad de eetkamer binnen, toen de soep reeds was opgediend. Iets stamelend van: laat geworden op de Witte, begroette hij oom met een handdruk, zijn moeder en Anna met een knikje, ging schichtig zitten en begon dadelik te eten.

Voelend, dat Huizingens scherp-kijkende ogen op hem rustten, wist hij lange tijd niet wat te zeggen, nam hij zijn eigen vreemd-doen met brood, zout en servet geërgerd waar.

De professor maakte geen enkele toespeling; Anna en mevrouw van Onderwaarden schenen achter zijn te-laat-komen niets te zoeken. Heel gewoon zei de laatste:

'Oom is over voor de Provinsiale State. Als ik

't van morge gewete had, zou 'k je gewaarschuwd hebbe.'

Na de soep sprak oom docerend over de polietieke toestand, die hem zeer gespannen leek.

"t Zou mij niets verwonderen, als 't hele mienisterie over de begroting struikelde en dan kon de reaksie wel eens voor lang aan 't woord komen. Ze willen wel weg.... Ze zijn ook te ver gegaan.... 't Wordt al te gek. Er is veel te veel gekoketteerd met 't sosialisme. Wat? - Veel te veel. 't Sosialisme heeft z'n goeds. Ontegenzeggelik; maar.... je moet 't beschouwen in 't licht van 'n iedeaal. Iedealen zijn mooi.... 'n mens moet iedealen hebben; maar wetten.... wetten moeten doelmatig zijn. Wat? - En.... en.... doelmatig voor de kern van de nasie.... niet voor de wilde loten.... voor 't heden.... niet voor 'n toekomst, die nog in windselen ligt. - Dat hebben de heren uit 't oog verloren. Helendal uit 't oog verloren. De tegenwoordige regering heeft meer en meer de bezittende klassen van zich vervreemd. Dat is 'n fout geweest.... 'n grote fout. Die zijn ontevreden geworden en de sosialisten zijn ontevreden gebleven. 't Spreekt van zelf. De sosialisten zouwen immers hun reden van bestaan verliezen,zodra zij erkenden tevreden te zijn. Wat? - We moeten 'n andere weg uit.... 'n heel andere weg. De revolusie tegenhouwen.... verijdelen.... we kunnen 't niet. Laten we 't maar bekennen: we

kunnen 't niet. Die komt.... die moet komen. De brandstof is bijeengebracht; één vonk is nu voldoende. We mogen alleen nog hopen, dat 't onze tijd uithoudt. Hè? Wat? - Want.... als 't eenmaal begint.... o, dan zal 't verschrikkelik zijn! 'n Chaos.... 'n ontzettende chaos! Daarom moeten we de komst van die revolusie trachten.... ik zeg: trachten.... te vertragen. Vertragen is al, wat we misschien nog kunnen. Vertragen. Wat? - Maar.... dat moeten we dan ook doen. We mogen ons niet zwak tonen, niet maar door dik en dun toegeven. De toekomst ziet er zeker donker genoeg uit; voor 't beschaafde deel van de nasie bergt ie weinig anders dan achteruitgang.... ellende.... van allerlei aard. Tijdelik.... zeker; maar.... voor hoe lang? Wie zal 't zeggen? Wat?

- Ergo moeten die beschaafden zich aaneensluiten.... zich aaneensluiten tegen de overmacht van de vierde en vijfde stand.... of liever tegen de raddraaiers.... tegen de opruiers van die mensen.... tegen de grote

schreeuwers, die misschien alles kunnen omverwerpen en 't zeker ook willen; maar die niet in staat zijn daar iets voor in de plaats te stellen. Overdreven eisen moeten we afweren.... zo beslist mogelik afweren; maar.... tegelijk verbeteringen aanbrengen.... tegemoet komen aan billike verlangens.... handhaven 't enige wapen tegen elke overmacht: ons zedelik overwicht.' De uitdrukking: zedelik overwicht scheen mevrouw van Onderwaarden te bevallen. Ze knikte goedkeurend en terwijl de professor zijn glas leegdronk en weer vulde, viel zij, zenuwachtig-opgewonden uit:

'Juist.... dat zeg ik ook.... Zedelik overwicht.... Dat is onze plicht.... Gooi je dat weg, dan.... dan daal j' af.... dan.... je geld.... je gezondheid.... alles.... dan is 't nie meer in te zien, waar j' al niet toekomt!'

't Was Theodoor geweest, of menig woord door zijn oom gesproken, een zinspeling inhield aan zijn adres. Hij begreep wel, dat dit maar inbeelding was; doch de gedachte, dat eenmaal persoonlike toespeling kon blijken geweest te zijn, wat nu in 't algemeen bedoeld scheen, gaf hem toch reeds een onaangenaam gevoel van

vijandig-tegenover-elkander-staan.

Om iets ongevaarliks te zeggen, vroeg hij wie, naar ooms mening, waarschijnlik met de vorming van een nieuw kabienet zou worden belast.

Als vond hij de vraag onbescheiden trok Huizingen zijn wenkbrauwen samen.

'Moeilik te zeggen.... heel moeilik te zeggen. 't Is de vraag hoe de zaken zullen lopen.... Niet waar? - Wat? - Wie zal dat voorspellen? Ik zou denken.... maar.... je zult me genoegen doen daar met niemand over te spreken.... Ik zeg 't hier in vertrouwen.... 't Is ookmaar 'n gissing.... niets anders dan 'n gissing.... Onthoud dus, dat ik 't als 'n gissing geef. Ik zou anders denken, dat van Ouderhoorn veel kans heeft. Kans, zie je.... kans.'

'De oom van Dora en Richard?'

'Dezelfde; maar.... niet over spreken. 't Is maar 'n gissing. 't Kan best zijn, dat ik 't mis heb. O, heel best.'

De naam van Ouderhoorn had Anna's aandacht gewekt.

'Oom.... als dat gebeurt.... dat de oom van Richard mienister wordt, dan kan Richard zeker worde, wat ie maar wil.'

Huizingen glimlachte over die vrouwelik onnozele vraag en allengs meer baas over zich zelf geworden, riep Theodoor uit:

"n Mooi baantje zal ie wel wete te vermeestere. Reken daar maar op, maar.... wat ie maar wil.... dat kan je begrijpe! Oom van Ouderhoorn zal wel zo verstandig zijn eerst om z'n eige poziesie te denke.'

Toestemmend knikkend glimlachte Huizingen op nieuw.

Anna was kennelik nog niet voldaan.

'Nou ja; maar.... oom.... wat zou Richard dan wel kunne worde?'

Huizingen beweerde van de jonge van Ouderhoorn te weinig af te weten om deze vraag te durven beantwoorden en dit maakte Theodoor het meepraten nog gemakkeliker.

"n Konsulaat-generaal krijgt ie zeker. Let 'ns op, of hij geen konsul-generaal ergens wordt.'

'En is dat ies hoogs?'

'Zeker, zeker' zei Huizingen op de toon van een schoolmeester, die 't voor een leerling wat een eer vindt op numero één te mogen zitten; maar zich zelf toch boven die onderscheiding verheven acht. "n Konsul-generaal.... dat is iemand, die gewichtige diensten aan z'n land kan bewijzen.'

Nog had Anna niet gehoord, wat zij horen wilde.

'Ja wel; maar.... dan gaat ie zeker na Turkije, of Japan.... of Brazilië. Is 't

niet? Mot ie daar dan met de voornaamste mense van 't land omgaan.... an 't hof komme?'

'Dat hangt er van af. Er zijn landen, waar 't heel aardig moet zijn konsul-generaal te worden. In Perzië bijvoorbeeld.... of Siam.'

'Dus.... daar zou-d-ie an 't hof komme?'

'Ja.... ook wel.'

Nadenkend bleef Anna's blik op haar oom gevestigd; Theodoor dacht: het spijt haar, dat ze Richard heeft afgewezen.

Ondertussen had mevrouw van Onderwaarden nagenoeg geen deel genomen aan het gesprek. Wat kon haar de polietiek schelen?

Maar toen haar broer nog verteld had van een paar schitterende carrières in het Oosten gemaakt door handige jongelui, die in Siamese dienst waren overgegaan en ook gewezen had op mannen, met een eigenaardig handelsinstinkt begaafd, die in China schatrijk waren geworden, rees zij na het doorgeven van het laatste dessert-schaaltje dadelik op, met een kennelike bijbedoeling zeggend:

'Nou.... George, jij blijft met Theo nog wat prate. Meteen krijg je koffie. Anna.... kom ie mee?'

Theodoor wierp snel een blik op de pendule,zag, dat het al half acht was en voelde zich weer zenuwachtiger worden bij de gedachte aan Tonia, die nu luisterend op hem lag te wachten.

Ook maakte 't hem ongerust, dat zijn oom hem onder vier ogen over iets scheen te willen onderhouden en dat zijn moeder wist wat dit was.

Naar gewoonte stak de professor een siegaret op.

'Rook je nog niet?'

'Nee, oom, nog altijd niet.'

'Ik maak je m'n kompliement. Als je in alle dingen.... in alle goeie dingen even standvastig bent....'

De zin werd niet voltooid; maar de bijbedoeling was ook in deze woorden onmiskenbaar. Huizingen, die een lusiefer af had geschrapt, trok kalm zijn siegaret aan, blies een rookwolkje uit, schoof zijn stoel schuin van de tafel weg, keek Theodoor, die zijn hart in zijn keel voelde kloppen, scherp aan en begon: 'Nu wou ik wel eens even ernstig met je praten. Vin je dat goed?'

Theodoor kleurde en een verlegen uitgehakkeld:

'Wel.... waarom.... waarom zou 'k dat niet.... niet goed vinde?'

.... ontsnapte hem, eer hij wist welke houding aan te nemen als oom eens begon over Tonia.

'Me dunkt.... je bent meerderjarig.... je zoudt kunnen zeggen: er zijn zaken, waarover ik niet spreken wil. Je bent vrij.... natuurlik. Je bent vrij.'

'Maar oom....'

Bedarend strekte de professor zijn hand uit.

"n Ogenblikje.... Laten we nu geen schermutseling met woorden beginnen. Dat leidt tot niets. Je begrijpt heel goed, waarover ik 't hebben wil. Wat? - Hè?'

Een nieuwe bloedgulp verdiepte het rood op Theodoors wangen en nijdig, dat hij zich door ooms professorale toon intiemiederen liet, zocht hij in zijn hoofd naar een flinke en toch niet kwetsende fraze. Doch niets vindend in de troebelheid van zijn rondwervelende gedachten stamelde hij maar:

'Begrijpe.... 'n Schermutseling met woorde.... Nee.... eigenlik.... maar.... waarom.... Ik....'

Weer strekte oom met een hoofdknik zijn hand uit.

"n Schermutseling met woorden begeer jij dus ook niet. Heel goed; daarover zijn wij 't al eens.

Wat? - Nu moet ik nog weten, of je begrijpt waarover ik met je spreken wil.'

'Wel oom.... ik.... ik vermoed.... maar....'

Oom knikte nogmaals met half toegeknepen ogen, die schenen te zeggen: ik weet alles van die wanhopige sprongen af; maar ontsnappen kan je me toch niet, en ging voort:

'Je vermoedt.... dat is voldoende. Zeg nu alleen nog maar, of je mijn opienie over je verhouding tot die.... die juffrouw al dan niet wilt kennen. Zeg je neen.... ik herhaal: je bent vrij.... volkomen vrij.... ik wil je niet dwingen.... niet schoolmeesteren. Begrijp dat wel; begrijp dat goed. Hè? - Zeg je neen, dan zal ik je niet langer lastig vallen en dan zullen we dadelik over wat anders gaan praten.Maar.... zeg je ja.... wat ik hoop.... van harte hoop.... zowel voor mij als voor jou.... dan zal ik je ronduit zeggen wat ik denk. Wat?'

Theodoor besefte, dat hij nu wel ja moest zeggen; maar dit gedwongen-worden verdroot hem in de hoogste mate.

'Zeker, oom.... zeker; ik wil heel graag uw opienie 'ns hore. Waarom zou ik....?'

'A! Goed.... goed. Nu zijn we 'n heel eind gevorderd. Luister dan.... Als ze me verteld hadden, dat je gestolen hadt.... gestolen zeg ik.... 'n belangrijke som gestolen.... bijvoorbeeld uit 'n kas, die je was toevertrouwd.... Hé? - Wat?.... dan zou ik die tijding bedroevend hebben gevonden.... versta me wel: bedroevend, heel bedroevend; maar.... toch niet zó beroerd.... niet zó ellendig beroerd voor je hele toekomst, als wat nu de halve stad van je weet en bepraat. - Wat? - Wat?'

Dit was Theodoor te kras. - Weinig mededeelzaam van natuur behoorde hij tot de mensen, die in tijden van sentiementele opgewondenheid bij het geringste beroep op hun vertrouwelikheid bereid zijn hun ganse gemoed uit te storten. Had zijn oom hem eenvoudig op kalm vriendelike

toon gevraagd: vertel me eens presies wat er aan is van de praatjes, die ik heb gehoord, demoedig zou hij alles hebben gebiecht en juist die demoed had hem ontvankelik kunnen stemmen voor een verstandige, wel gemeende raad. Maar zijn bewustzijn van

zich-voor-Tonia-allerlei-opofferingen-te-getroosten, van

om-harentwil-bitter-leed-te-lijden kwam al te fel in opstand tegen Huizingens overrompelende ondervraagwijze en diens bewering, dat diefstal te verkiezen zou wezen boven omgang met zo'n vrouw.

Was de man krankzinnig!

En dan die opdringerige toon met zijn eeuwige 'wat'.... die belachelike overdrijving van de halve stad!

Theodoor kon niet eens geloven, dat de halve stad hem kende en zich met hem bezighield; maar al was dit zo, wat voor buitengewone dingen kon

die halve stad dan wel van hem vertellen? Gingen de meeste andere mannen niet met allerlei vrouwen om: dan met deze, dan met gene en was dat zedeliker dan zijn trouw aan éne vrouw?

Doch oom was voortgegaan.

'Begrijp je dat niet?.... Zie je niet in, dat er voor je carrière niets fatalers bestaat dan zo'n meidehistorie?'

Nog wist Theodoor niet wat te antwoorden.

'Ik had 't van jou nooit gedacht.... nooit. Heb ik me dan zó vergist?.... Vroeger was je toch niet zo.... of wel? Heb je dan de kat in donker geknepen? Wat?'

Huizingens toon was hoe langer hoe school-meesterachtiger geworden en Theodoor besefte immer duideliker, dat een hevige botsing onvermijdelik tussen hen was. Reeds begon hij:

'Ik heb ingezien, oom, dat de opienies van de mense....' maar de professor liet hem nog niet doorspreken.

'De opienies van de mensen heb je nodig, m'n vrind, hoog nodig.Daar kan je niet buiten. Ik raad je aan ze te ontzien. Je bent nu geen student meer, hè? - En me dunkt, dat je de afschrikkende voorbeelden voor 't grijpen hebt.... Of ken je die niet? Weetje niet, waarom Dezentjee naar de West is gegaan?.... Wat?.... Heb j' er nooit van gehoord, dat ie tot over de oren in de schulden is geraakt door.... 'n meid? Hè? - Hele carrière

eenvoudig gebroken.... Wat? - Weet je ook niet, dat van Harmelen geen griffier is geworden en.... nooit worden zal.... om z'n verhouding tot die.... die.... hoe heet ze ook weer.... die.... van de Paveljoensgracht? Nooit van gehoord?.... En dat zijn bekwame mensen.... ja, ja.... geen kwajongens; maar erkend bekwame mannen!.... Mannen, voor wie jij je hoed af mag nemen. Wat?... Van van Doeveren weet je alles af. Vroeger kwam hij overal. Vraag eens wie hem nu nog ontvangt.... Wat? - Is Troos niet tweemaal gepasseerd voor de Hoge Raad, omdat ie er 'n bijzit op na houdt. En zo zou ik je nog wel op twintig voorbeelden kunnen wijzen. Heb jij van dat alles nooit gehoord? Of.... denk jij de wereld te kunnen trotseren.... Hè?.... Wat?'

Had Theodoor vroeger uit eigen beweging over al die gevallen nagedacht, ongetwijfeld zouden zij de sluimerende angst voor zijn carrière weer tot een wurgende keelnijping in hem hebben opgehitst; maar nu een ander er mee aankwam, die niets van Tonia, niets van haar en zijn omstandigheden afwist, die zelfs geen inlichtingen vroeg, nu overwon zijn verzet tegen zulk een blinde veroordeling al zijn andere gevoelens.

Daar heb je weer zo'n deftige meneer, klonk 't in hem, om je menselik gevoel bekreunt ie zich niet; dat komt niet in aanmerking. Hij veroordeelt je, omdat de publieke opienie je ver

oordeelt en de publieke opienie veroordeelt je, omdat je 't kwaad niet net zo doet als Jan en alleman.

Het ogenblik leek hem aangebroken, om eindelik eens luid te zeggen, wat hij nu al honderden malen stil gedacht had en opgloeiend in

zenuwachtige vervoering vond hij moed de professor te staan.

'Hoor 'ns, oom, ik wil me niet mooier voordoen dan 'k ben. Ik ga met 'n vrouw om en 'k ben met die vrouw niet getrouwd. Da's de waarheid en 'k wil m' er niet achter verschuile, dat andere 't zelfde doen en nog wel erger dingen ook. Wil u dat in 't algemeen verkeerd, slecht, onzedelik noeme.... goed.... ga uw gang.... u heeft misschien gelijk; maar u kent de vrouw, die 't geldt, zelfs niet van aanzien. U heeft dus geen recht haar maar op goed geluk te rangschikken onder dewezens, die u aanduidt als: meide. Ik ken ze wel en ik verzeker u, dat ze goed is. ....m'n genegenheid ten volle waardig.... daarbij doodziek en ongelukkig. Als 'k voor die vrouw niet alles deed, wat ik kon, dan.... dan zou 'k me zelf harteloos en slecht vinde. Wille de mense me dit kwalik neme.... dat moete zij wete. Geloof me, dat heel wat fatsoenlike dames 'n voorbeeld aan Tonia konde neme.... aan al, wat ze doet voor d'r vader en voor d'r famielie. Als u wist, wat ik....'

Juist wilde hij Tonia's geschiedenis in grove

trekken gaan verhalen, toen oom, bekomen van zijn verbazing, hem grinnikend in de rede viel:

'Trararie, trararie! Denk je soms, dat ik die romannetjes niet ken en de waarheid, die er achter zit ook niet?.... Je genegenheid waardig! 't Is wat fraais! Jongen, jongen, wat ben jij nog groen! En dat heet nu advokaat; dat wil nu de streken van anderen doorzien!.... Of.... zie je mij voor zo onnozel aan? Hè? - Wat? -'

'Oom, 'k ben bereid u alles te vertelle; maar....'

'Maar ik ben niet bereid dit verhaaltje aan te horen. Ik kan mijn tijd beter gebruiken; we hebben ernstiger onderwerpen te behandelen. Hè? - We spreken nu over 't zedelike en 't werkelike leven, zie je.... het leven van werken en nuttigzijn.... en we hebben 't niet over belletristiese fantaziën à la dame aux camélias! - Jij staat niet op de planken en ik zit niet in de zaal.'

Huizingen was een van die maatschappelik knappe mannen, wier eigen gemoedsleven al vroeg is verdord in de schaduw van hun dode

wetenschap en die dus ook in het gemoedsleven van anderen niets anders zien dan een produkt van ziekelike inbeelding en dwaze opgeschroefdheid. Hij nam van de mensen alleen waar, wat hij hen verstandelik zag willen in het openbaar en vermoedde niets van de verborgen aandrangen in hun binnenste, die als waterplanten diep in duisternis en geheimzinnigheid geworteld, eensklaps

hun bloesems naar het daglicht ontvouwen, onbekommerd, of zij de stroom tot sieraad strekken, dan wel hem belemmeren in zijn vaart.

Wat de professor bewoog zo heftig te keer te gaan, als vreesde hij door zijn neef te worden bedot, bleef voor die neef een raadsel; maar wel kreeg Theodoor sterk genoeg de senzasie van niet begrepen te kunnen worden, om zich eensklaps even machtig en even onzichtbaar teruggestoten te voelen, als de pasiënt van een magnetiezeur door de magnetiese lijn getrokken in zijn kamer. Doch in zijn overtuiging, dat hij voor Tonia goed, zelfs mooi handelde, dat zijn genegenheid en nog meer zijn medelijden niet iets afkeurens-waardigs, maar integendeel iets edels, ietsveel beters dan zijn maatschappelike eerzucht waren, vond Theodoor tans de trots-kracht om zich hooghartig boven 's professors aanmatigende botheid te verheffen.

'Oom, we moeste dit gesprek maar stake. Als u belletristiese fantazie noemt, wat voor mij iets ernstigs, iets heel ernstigs is, dan.... dan lopen onze opvattinge zó ver uiteen, dat wij mekaar toch niet kunne begrijpe.'

Wederom ten zeerste verbaasd en kennelik dieper geërgerd dan hij zich wilde tonen, rees Huizingen op en zijn stem, die hij droog-ieronies meende te doen klinken, klonk onmiskenbaar kwalik-nemend, toen hij antwoordde:

'Best, m'n vrind, heel best.... zoals je verkiest.... Je denkt misschien, dat ik uit nieuwsgierigheid naar je doen en laten heb geïnformeerd... Wat? - Maar dat is heus niet 't geval.... volstrekt niet 't geval. De jaren van de nieuwsgierigheid ben ik te boven.... lang te boven. Verlang je, dat ik me niet meer met je belangen zal bemoeien.... goed.... best.... je hebt 't maar te zeggen. Ik heb 't je immers vooruit gevraagd. Hè?.... Wat? - Waarom heb je 't niet terstond gezegd? Je zult van mij geen last meer hebben. Maak je daar niet ongerust over.'

Theodoor zei niets meer en na een korte poos van onaangenaam stilzwijgen gaf de professor, al door de kamer heen en weer wandelend, op ongedwongen toon de inhoud van een Gids-artiekel over de jury weer, dat hem zeer doordacht en zeer helder geschreven was voorgekomen.

'Heb je 't gelezen? - Niet? Lees 't dan 'ns. Dat is nu ernstig werk, zie je.... goed.... degelik, wetenschappelik ernstig werk. 't Kan je te pas komen. Of.... lees je alleen nog romannetjes.... misschien niets meer.... Neen, hè? Lezen is overbodig. Wat? -'

Op dit moment werden de heren gewaarschuwd, dat mevrouw boven wachtte met de tee en na flauwtjes de verzekering gegeven te hebben, dat hij het stuk eerstdaags lezen zou, maakte Theodoor van de gelegenheid gebruik om te ontsnappen, voorgevende op de Witte nog een confrère te moeten spreken.

't Was reeds over half elf, toen Theodoor, gejaagd van het snelle lopen, Tonia's slaapkamer binnentrad. Hij wist, dat ze gewoonlik om tien uur alle lichten uit liet doen; maar was toch liever nog eventjes gekomen dan geheel weggebleven.

En snelle blik om de wijkende deur heen op het dof rode gelaat in de witte kussens en hij besefte, dat zijn vrees gegrond was geweest.

Daar zag hij ze weer: de stroef-op-elkaar-geperste lippen, de strak-starende ogen; daar hoorde hij weer de stug-koele toon van het: 'zo.... ben je daar'; daar herkende hij weer al de kentekenen van de achterdocht, al de voorboden van de wanhopende strijd. In lange tijd had hij ze niet waargenomen. Moest er nutoch weer gevochten worden.... voor niemendal?

Hij besloot nog een poging te doen om de storm te bezweren door zich te houden, alsof hij niets zag en op de bed-rand gezeten, gaf hij zo leuk mogelik verslag van al, wat er t'huis was gebeurd.

Dat dit niets baatte, merkte hij echter gauw genoeg. Tonia bleef zwijgend langs hem heen kijken en de gloeiende vingers werden niet uitgestoken om zijn hand of zijn knie te strelen.

Toen deed hij de gewone vragen naar het aantal streepjes, dat de termometer boven 37 aanwees, naar de smaak, waarmee zij gegeten had, naar de pijnen in buik, maag en achterhoofd; doch aan het boos-kille antwoord hoorde hij dadelik, dat zij hem de waarheid niet zei.

'Alles is best, hoor. Je hoef j' over niks ongerust te make. Onkruid vergaat niet.'

Er viel niet aan te twijfelen: 't was weer als voorheen. De zweer had zich gevormd en niets zou 'm beletten te zwellen en te zwellen, totdat eindelik de wond moest openbarsten en de vuile inhoud zich ontlasten. Theodoor voelde zijn drift al omhoog zwalpen; maar zijn medelijden spreidde er zich, als olie over golven, bedarend over uit en het lukte hem heel kalm en gemoedelik te zeggen:

'Tonie.... snoes-lief.... toe.... wees nu 'ns niet ergdenkend. Neem me niet kwalik, wat ik niet helpe kan. Ik zeg j' immers de waarheid en ik hou immers veel van je.... Niewaar? Daar ben je nu toch eindelik wel van overtuigd. Is 't niet?'

Geen spier van haar gelaat vertrok; geen haartje van haar oogleden trilde; alleen haar ademhaling ging sneller in de hitte van de koorts.

'Wat 'k weet.... da's mijn zaak. 'k Verwijt je niks. Je doe maar.'

'Je verwijt me niets.... Dat is te zegge.... Je verwijt me niets met woorde; maar wat je van me denkt.... is dat geen stil verwijt?'

'Gedachte zijn tolvrij.'

'Goed, goed; maar van mij mag je geen lelike gedachte hebbe.'

Een schamper lachje gleed over haar gelaat; nog bleef Theodoor bedaard.

'Kindlief, dat verdien ik niet aan je. Nee, nee, dat verdien ik niet. Ik wil alleen, wat lief en goed voor je is. 'k Heb me niets tegenover jou te verwijte. Integendeel!.... Je hebt nu zelf gehoord, dat ik voor jou m'n

werk heb verwaarloosd, da'k met m'n oom onaangenaamhede heb gehad.... om jou, da'k m' in m'n carrière benadeel.... om jou.'

'Vraag ik ie daarom?'

'Nee; maar daaruit kan je nu toch waarlik wel afleie, dat ik 't ernstig met je meen en dat ik je niet voor de gek hou.'

Theodoors stem was heftiger gaan klinken; maar ook dit betoog vond geen ingang.

'Je oom komt niet onverwachs ete.'

'Watweet jij daarvan?'

'As-t-ie d'r geweest was, had je me wel vóór 't ete gewaarschouwd.'

Theodoor besefte aan het trillen in zijn zenuwen, dat zelfs zijn medelijden op den duur tegen dit onuitroeibare twijfelen en verdenken niet bestand zou zijn en zijn toon klonk al kregeliger en harder, toen hij nu antwoordde:

'Tonie lief, ik ben geen leugenaar en 'k ver

kies d'r niet voor door te gaan! - Wat ik je zeg is de waarheid.... de hele waarheid.... Elk woord is.... waar. Ik eis, dat je daarvan overtuigd bent.... Goed begrepe?.... En pas nu op. Als je zo voortgaat, krijge we weer 'n standje. Daar loopt 't op uit. Maar ik wil geen standjes meer hebbe. Ik ga liever heen. Ik heb 't je gezegd en ik zal 't doen ook.... Ik kan dat vervloekte getwijfel.... dat onophoudelike gemeen-uitlegge van al m'n woorde, al m'n dade.... dat eeuwige zoeke naar iets, dat er achter steekt.... dat kan 'k niet langer uithouwe.... dat.... dat verkies 'k ook niet langer uit te houwe. Hecht j' er dus aan op 'n goeie voet met me te blijve, schei er dan mee uit.... dadelik.... en geloof me!'

Een ogenblik suisde het gas hoorbaar; maar Theodoors in-die-stilte-weer-opluikend verlangen, dat Tonia eindelik eens ongelijk bekennen en met een plotse verweking van de strakke gezichts-lijnen haar armen naar hem uitstrekken zou, werd ook tans niet vervuld. Ze greep haar

handspiegel van de beddetafel af, beschouwde zich daar een poos in - wat zij tegenwoordig om de haverklap deed - en als haar stem eindelik het stage gesuis overklankte, sprak ze onveranderd stug:

"k Ben overbodig; dat is 't.... Je ziet me no van voor en allerliefst van achter. En je heb gelijk ook. Vroeger was 'k niet veel; nou ben 'k helemaal niks meer. - Ba, wat zie 'k d'r uit.... Eng.... eng.'

'Tonie, je vergist je.'

Weer ging het schampere lachje met een wenkbrauw-optrilling haar antwoord vooraf.

'Je blijf nog wat bij me, omdat je te fesoendelik ben me nou de bons te geve. Je wach maar, da'k uit eige beweging ga. Daar leg ie 't op an. Denk ie, da'k 't nie merk?'

'Tonia, ik zeg nog eens: je vergist je.'

'Pfff! Wees maar gerust, hoor. Zodra 'k beter ben, zal je je vrijheid terug hebbe.... Je hoeft er heus geen moeite voor te doen.... Zeg 't maar an die andere, die na m'n maandgeld zit te darre.... Ik gun 'n ander ook wel wat.... Ieder z'n beurt.... Nie stees is de liefde bestendig van duur.'

Trilling op trilling van opborrelende woede voer Theodoor door de zenuwen, schudde nijdig verwijtende woorden op uit hun sluimering in zijnbrein. Toch spande hij al zijn krachten in om zich tot kalmte te dwingen. Terwijl Tonia met korte tussenpoosjes haar boze zinnetjes uitstiet, was hij opgesprongen van het bed en heen en weer gaan lopen door de kamer. Doch hij besefte, dat aanstonds zijn zelfbedwang hem zou ontglippen en geen derenis, hoe groot ook, de woedende klanken van felle verontwaardiging dan langer achter zijn lippen terughouden kon.

'Tonie....!' galmde hij en zijn stem klonk al heser en dreigend. 'Ik waarschuw je nog eens, eer 't te laat is! Weet wat je doet!.... Wees voorzichtig! Pas op!'

"k Heb niks op te passe. Voor me liefde heb ik gevochte zolang ik kon.

Nou vecht ik nie meer.... ik kan nie meer.... Je doe wat je verkiest....'

'Ik verkies....! Ik verkies alleen wa'k je zeg! Ik lieg niet; ik bedrieg niet!'

Ze sprak door, alsof ze die honderden malen herhaalde woorden niet eens meer hoorde.

'.... maar als je 'n eerlike vent was, dan zee je nou: Tonia, je ben me te oud en te lelik en nou geef 'k nie meer om je. En as je dat nou zee, dan zou ik ie de hand reike.... dan zou 'k zegge: je ben 'n flinke kerel.... late w' in vrindschap scheije. Maar je hoef me nie voor de gek te houe, zie je en dat luk je toch ook niet. Je doet 't misschien uit goedheid; maar 'k wil geen medelijje, versta je me. As je me geen liefde meer kan geve, dan geef ie maar niks.... helemaal niks.'

Bij de toespeling op het handreiken had zij een hand uitgestrekt en de vingers gebogen, als drukte zij de zijne tot afscheid; maar die beweging had Theodoor zo razend gemaakt, dat hij eensklaps met een: 'Verd....' op haar toesprong, de toegeknepen vuisten dreigend omhoog geheven. Doch op hetzelfde moment voelde hij zo duidelik de

weerkaatsing in zich van heel de bittere zielesmart, waarin haar domme achterdocht woekerde, dat zijn medelijden toch nog kon zegevieren over zijn razernij.

Op het bed neerzijgend, de beide handen gelegd om haar gelaat, begon hij smekend, als had hij werkelik schuld, als wilde hij die schuld bekennen en als was hij 't, die vergiffenis moest vragen:

'Tonie.... snoesje.... och, och, zeg toch zulke dinge niet. Wat heb je d'r nu aan je zelf en mij d'r bij zó ellendig te make? Toe.... doe 't niet.... doe 't niet! Ik vraag 't je nu zo vrindelik.... voor me zelf en voor jou. Je hebt 'n treurig leven en in dat treurige leve.... ik weet 't immers.... in dat treurige leven is mijn genegenheid zo te zegge nog 'tenige zonnestraaltje. Kom, kom.... laat je door dat zonnestraaltje 'n beetje trooste. Ik zou 't zo graag wille. Zet toch die vervloekte argwaan op zij. Je bereikt er niets anders mee, dan dat je je eige leven en 't mijne nodeloos vergalt. Ja, heus, kind.... helemaal nodeloos; want ik belieg je niet.... ik heb je nooit beloge. Daar.... ik mag op slag dood voor je neervalle, als ik

nu niet de waarheid zeg.'

Was 't de uitwerking van de laatste woorden.... van zijn innig hartelike toon.... van een plotselinge vertedering van haar eigen hart.... Theodoor wist 't niet; maar hij zag het wonder ge

beuren, dat zijn woorden eindelik gehoor kregen, gehoor en een beetje geloof. Hij las 't op haar gezicht en nadat hij een wijle zwijgend haar antwoord had verbeid, sprak ze aarzelend, klaarblijkelik nog worstelend met al de bittere gedachten uit jaloezie geboren en o, zo vastgeworteld in haar brein:

'Kom ie dan regelrecht van huis?'

'Zeker, kind.'

'Heb je oom heus bij jelui gegete?'

'Heus.'

'Ben je van avond niet eerst na 'n andere toe geweest?'

'Ach, wel nee! Ik heb je immers beloofd, dat ik eerlik voor jou zou zijn.'

'Ja wel; maar.... jij hebt zo'n ruim hart.'

De half schertsende uitdrukking en de luchtigere toon bewezen al voldoende, dat de kracht van haar argwaan voor heden inderdaad gebroken was. Nog een paar vragen, een paar verzekeringen van liefde en oprechtheid en toen sloeg zij de armen om zijn hals en zoende hem op zijn kersemond, op zijn tumpneusje, op zijn vergeet-menietjes-ogen. Vergiffenis vroeg ze niet; maar als haar zwak hoofd afgemat op het kussen terugzonk, barstte ze uit in snikkend huilen.

Geruime tijd duurde 't, eer zij weer een woord kon uitbrengen en al die tijd suste Theodoor haar troostende zinnetjes toe vol betuigingen van op

rechtheid en trouw, vol smeking nu toch eindelik niet langer te twijfelen.

En toen klonk het als een jammerkreet:

'Och, kon ik dat nou maar gelove.... kon ik dat nou maar gelove!'

'Maar je kan 't gelove, kind; je moet 't gelove.'

'O, schat, schat.... je heb me zo lief verwend.... bedrieg me nou ook niet. 't Zou je zo berouwe, as ik er 's nie meer ben. Jou liefde.... da's 't enige, wat ik op de wereld heb.... 't enige mooie, da'k ooit heb bezete. As 'k dat nie meer heb.... dan.... dan wil 'k ook veel liever dood gaan. Vin je me slecht?.... Vin 't maar niet. Och, je weet niet, wat er al zo in me hoofd opkomt, wanneer 'k de hele dag hier stil en eenzaam legge mot. Soms is 't, of 'k nog gek zal wordevan al 't denke.... Weet je, wat ik van daag heb gedocht?.... Eerst docht ik: had ik 'm maar nooit ontmoet.... vroeger was 'k tevreje.... onbezorgd.... vrolik. Nou ben 'k vervelend.... vervelend voor jou.... vervelend voor iedereen. Wil je gelove, da'k je daarvoor zou kanne hate? Maar toe docht ik weer: 'k zou toch nie wille da'k 'm nooit had gekend; maar waarom is-t-ie nou niet van m'n eige stand.... 'n behanger of zo ies. Dan zou-d-ie veel echter van me houwe. Nou heb ie m' ingepak met z'n fijne maniere.... met z'n verstandigheid en.... nou kan 'k 't nie gelove, dat ie waarlik veel van me houdt.

Somtijs denk ik ook: was-t-ie me broer maar, dan kon ie doen wat ie wou en dan zou 't me niks kanne schele.'

Zacht haar slapen strelend drukte Theodoor zijn lippen midden op haar voorhoofd. Hij sprak echter niet; zwijgen dacht hem verstandiger.

III.

Theodoor wist, dat Huizingen, kort na hun minder aangenaam onderhoud, wederom in de stad was geweest en 's morgens zijn zuster had bezocht. Het verwonderde hem dus, dat zijn moeder zelfs geen toespeling op Tonia of zijn gesprek met de professor zich liet ontvallen. Hij zocht daar iets achter, bijvoorbeeld een wenk van oom, dat hij meer inlichtingen zou trachten te krijgen, of dat zij beter deed nog wat te wachten. In zo verre had hij 't mis. Maar ook kwam de gissing bij hem op, dat zijn moeder naar een geschikte aanleiding zocht, om over de

zaak te beginnen en in zo verre zag hij juist.

Wie aan mevrouw van Onderwaarden gemis aan takt had verweten, zou haar ongetwijfeld diep hebben beledigd; maar toch wist zij dikwels niet hoe een zaak aan te vatten. Dan deed zij een poos niemendal, om plotseling op krasse wijze in de een of andere bijkomende kwestie van haar ge

voelen te doen blijken en haar zin door te drijven. Vooral in het opvoeden van haar kinderen had zij aldus - gelijk trouwens de meeste ouders - gehandeld en menigmaal waren heftige woordenwisselingen daar het gevolg van geweest, in de eerste plaats met Anna, die voor inkonsekwensie geen genade kende. Tegenover Theodoor, haar lieveling, had de oude vrouw het vaakst geaarzeld en was ze tevens het zeldzaamst bevelend en dwingend opgetreden. Onwillekeurig had zij allengs een soort van opzien gekregen tegen haar zoon als maatschappelik werkzame man en dit opzien, gevoegd bij haar verlangen om hem geen zeer te doen en haar zucht om hem hoog te stellen, hield menige aanmerking, menige wilsuiting achter haar lippen terug. Daar kwam bij, dat de tegenwoordige kwestie dubbel netelig voor haar was. Het gold eensexuele omgang en daar was zij met de jaren al schuwer en schuwer voor geworden, naarmate de laatste sporen van een romanties liefdesgevoel volkomener in haar uit waren gewist. Toch achtte zij Theodoors toestand gevaarlik genoeg om het spreken er over, het geven van goede raad, het des-noods-smeken om die vrouw te laten lopen, haar tot een plicht te maken. En die mening berustte niet alleen op 't geen Huizingen haar gezegd had aangaande de heilloze maatschappelike gevolgen van liaisons.

Zij had Theodoors slecht uitzien, zijn afgetrok

kenheid, zijn zenuwachtige prikkelbaarheid al lang opgemerkt en zij wist van de dienstboden, dat mensen om meneer te spreken twee en driemaal te vergeefs hadden aangebeld en dat meneer herhaaldelik uit was gebleven in de uren, waarop hij zelf zijn kliënten terug had besteld. Mevrouw van Onderwaarden wachtte dus maar op een geschikte aanleiding om over de zaak te kunnen, ja, te durven beginnen.

Onderwijl deed Theodoor vruchteloos zijn best om weer regelmaat en kalmte te brengen in zijn denken en in zijn doen.

Alles scheen samen te werken om hem op elk gebied in dobbering te houden tussen twee oevers, die gelijkelik aantrokken. Zodra hij zich besloten waande naar rechts te sturen, werd hij naar links weggesleurd. En 't waren tans niet meer uitsluitend algemene stemmingen, die omsloegen in hun tegendeel: opwinding in neerslachtigheid, ambiesie in onverschilligheid, verlangen naar omgang met mensen in hang naar eenzaamheid. Het overkwam hem van Tonia weg te gaan, weekhartig van dankbaarheid voor haar bezit, vurig wensende haar levenslang, al moest het ook in lijdende toestand zijn, te mogen behouden, bereid alles voor haar op te offeren, het ganse mensdom voor haar te trotsen en dan eensklaps, aan tafel tussen zijn moeder en Anna neergezeten in de stille deftigheid van hun geluidsmorende eetkamer, een hard

vochtige afschuw in zich waar te nemen van die zieke burgervrouw in het benauwde vertrekje in de onaanzienlike straat, een heftig begeren zich weer vrij en frank en onbezorgd te kunnen bewegen onder zijn gelijken in een geijkte omgang van beleefde fraseologie en vriendelik geveinsde belangstelling. Dan keerde toch na het eten zijn verlangen naar Tonia onbedwingbaar weer, dan ijlde hij toch zo gauw mogelik naar haar onaanzienlike straat, naar het benauwde vertrekje, dan loog hij toch niet, als hij haar van genegenheid sprak, hete tranen schreiend bij het machteloos aanschouwen van haar lijden. Maar dan ging hij ook een paar uur later weer naar huis terug met het beangstigend viezioen, dat zij heel goed nog lang zou kunnen leven, dag aan dag iets meer verliezend van de vroegere bekoorlikheid en dat hij al die tijd even beëngd zou blijven in zijn uitgaven,even belemmerd in zijn vrijheid, even gehinderd in zijn carrière.

En als hij met geld haar ten minste tevreden kon stellen; maar zij verlangde.... liefde.

Was ze eens niet erg aanhalig geweest, dan betrapte hij er zich weer op haar dood te wensen, indien ze maar onverwachts, zonder strijd, zonder afscheid-nemen heen kon gaan. Zij had van het leven immers toch niets meer te wachten. Trof hij daarna, haar woning binnengaande, niets ongewoons aan, vond hij haar als altijd op het bed uitgestrekt, zo geduldig lijdend en zo blij met zijn komst, dan verwenste hij zich wel om de onmenselike opwelling; maar dan werd hij toch iets in zich gewaar.... o, 't viel niet te loochenen, hoeveel medelijden hij ook had met het arme

schepseltje, dat slechts ellende en bittere ontgoocheling had gekend.... dan werd hij iets van een.... teleurstelling in zich gewaar.

Met het gevoel van haar niet te willen, niet te kunnen missen, keerde tegenwoordig onvermijdelik de senzasie in hem weer van aan een ketting te liggen, van te moeten breken tot elke prijs.... toch deed hij aldoor zijn best haar lief voor hem te stemmen, ja, tot aanhaligheid haast te dwingen.

Ten prooi aan zoveel wisselende aandoeningen was 't kwaad werken. Doorgaans gleden uren en dagen dan ook heen, zonder dat hij een stap nader kwam tot de verwezenliking van zijn maatschappelike plannen. Lukte 't hem evenwel zich weer eens in een zaak te verdiepen, voor een poosje zijn gemoedsleven te smoren in zijn bewustzijn, dan schokte het altijd heftiger dan te voren weer uit die verdoving op en doorknaagde hem het verwijt van Tonia's lijden op zij te hebben kunnen zetten, van ondankbaar te zijn, ondankbaar en gevoelloos. En gingen zijn geregelde bezigheden slecht, maakte hij fouten op de griffie, begaven hem kliënten, vermoedde hij misnoegdheid en afkeuring om zich henen, dan wakkerde telkens zijn afkeer aan van de bourgeois, dan rekapietuleerde hij al de misslagen, laagheden, kwade praktijken van anderen en dan groeide zijn neiging voor het sosialisme met zijn lust om eindelik zijn grieven eens uit te zeggen in het openbaar.

Op een dag, dat hij aan zijn schrijftafel een uurtje flink had gewerkt, kreunde de roe van de deurportière en zag hij opschrikkend zijn moeder achter zich.

Hij werd haast boos over de stoornis; maar zei niets, draaide zich op zijn burostoel recht naar haar toe.

't Was weer een schimmig vale najaarsmorgen; achter de ruiten spinnewebden de hoge iepen tegen de matte lucht; daaronder vlekten in de verte met de vertoofde tinten van een oud tapijt dof rode huizen, lijgrijze daken, zwartig groen klimop. Het bleke licht, dat traag over vensterbank en kleed naarbinnen waasde, in schemerduister vervloeiend eer 't de helft van de kamer had bereikt, voelde Theodoor in zich doorsijpelen als een zware aandeining van neerdrukkende triestigheid. En zijn tegenstrevende levenslust zette die melankolie in

zich om tot geprikkelde ergernis: ergernis over zijn moeder, die hem stoorde, ergernis over zijn sombere stemming, ergernis over het blok aan zijn been, ergernis over Tonia's lijden, ergernis over de maatschappij en al, wat er verder verscheen in de fletse glanzing van zijn denken. 'Heb ie te werke? Stoor ik?'

'Hè, mama, hoe kan u nu aankome met zo'n fraze? Dacht u, dat ik met m'n handen in m'n schoot zat te wachte, of d'r niet iemand 'n beetje met me kwam keuvele?'

De oude vrouw schrok.

"k Zal wel heengaan; 'k zal wel heengaan!'

Weer ergerde Theo zich; deze keer, omdat hij zo zwak zijn prikkelbaarheid had laten blijken.

'Nee, moesje, nee; zo bedoel ik 't niet. 't Is maar: als je werk 'ns vlot; maar.... nu ben 'k er toch uit.'

Opgesprongen had hij zijn arm om zijn moeders schouders gelegd en nu bracht hij haar naar de chaise-longue, waar hij naast haar plaats nam.

Toen begon de oude vrouw hem zacht, in korte vragende zinnetjes te beknorren. Wat had hij toch? - Waarom snauwde hij tegenwoordig iedereen af? - Vroeger was hij veel vriendeliker. - Moest hij dat nu niet zelf toegeven?

Kennelik hoopte ze, dat Theodoor uit eigen beweging het lastige onderwerp te berde zou brengen, misschien klagen over een groot verdriet en dat zij hem dan zou kunnen troosten, met een gemoedelike toespraak terug voeren naar de goede weg.

Theodoor gaf echter niets toe, noemde zich in 't minst niet veranderd en vroeg wat zijn mama met hem te bespreken had, of 't soms tot een

uitbarsting was gekomen tussen haar en Keins.

Hoofdschuddend, zuchtend en onverstaanbare klanken mommelend

greep mevrouw van Onderwaarden enige brieven uit haar sleutelmand, zocht er één uit en stak die Theodoor toe. Maar nog eer hij het velletje papier van de geopende omslag had ontdaan, hervatte ze:

'Theo, je mot heus zo nie zijn.... zo.... zo.... Al wil je d'r nou niet voor uitkomme.... je hebt je oom ook al zo onbeleefd behandeld.... En waarom? De man meent 't toch goed met je. Hij sprak voor je bestwil. Wie zal je vorthelpe, als hij 't eens nie meer doen wil? Denk ie, dat je geen hulp meer nodig hebt?'

Daar heb je 't, dacht Theodoor en terwijl eensklaps zijn gesprek met Huizingen en zijn geschiedenis met Tonia aan zijn inwendig zien voorbij-kaleidoskoopten, als om hem uit al die gezegden, al die tafrelen, al die gewaarwordingen, al die gedachten tedoen kiezen, wat voor zijn moeder passen kon, liet zijn hand de brief weer zinken, keek hij de oude vrouw weer aarzelend aan.

Zonder zijn antwoord af te wachten ging deze voort:

'Oom was erg boos en waarlik.... ik mot zegge: waarlik niet zonder rede. Weet je wat ie zei? Hij zei: ik heb me deerlik in Theodoor vergist.... ja, ja.... en.... hij heeft 't achter de mouw.... hij speelt komedie.... hij.... hij heeft

de ware ambiesie niet.... hij is in verkeerd gezelschap geraakt.... hij wil meedoen met de Haagse heertjes.... die jonge heeft streke.... en slechte neiginge.... en.... en.... O, ik weet 't al nie meer.... vreselik.... 't Spreekt van zelf, dat ik je partij heb genome; maar.... wat most ik eindelik zegge? Ik zei maar zo.... dat.... dat je je overwerkt hadt.... je was zenuwachtig tegenswoordig.... juist, omdat je te veel werkte; maar....'

Op eens werd de trotseer-lust Theodoor te machtig.

'Maar oom heeft geantwoord, dat ik veel slechter was dan 'n dief, omdat ik niet als 'n monnik leef en wie weet, of-t-ie.... om u plezier te doen.... daar niet heeft bijgevoegd, dat ik bezig was m'n boeltje op te make met 'n meid!'

Hoonlachend rees hij overeind en ging tegenover zijn moeder staan, met

de handen in de zakken, vóór- en achterover wiegend op tonen en hiel.

Bedarend wenkte mevrouw van Onderwaarden met de magere, diep doorgroefde hand.

'Nou.... nou.... nou. Oom weet heel goed, dat je geen kind meer ben en ik heb gezeid.... ik heb gezeid, dat 't van die vrouw wel.... wel 'n praatje zou weze, want dat je 's avonds altijd op je tijd t'huis was en....'

Theodoors ongeduldige smak deed haar zwijgen en hem vragend aanzien. 'Nee, mama, 'n praatje is 't niet. Ik durf wel uitkome voor 't geen ik doe. Oom kan daar niet in treje; maar wat bewijst dat? Oom schijnt alleen zake te kenne; menselik gevoel bestaat niet voor hem. Dat noemt ie.... God betere 't.... belletristiese fantazië! Zo'n Droogstoppel!'

Weer wenkte de oude hand hem bedarend tegen en hoorde hij het vermanende:

'Nou.... nou.... nou....'

.... maar die zwakke poging om een heftige oordeelsuiting te smoren prikkelde hem juist tot het tegendeel.

'Ik verzin niets; ik haal alleen ooms eige woorden aan.'

'Maar je vergeet al, wat oom voor je gedaan heeft.'

'Ach kom, mama, wat doet nu 'n toeziende voogd? Als-t-ie me later geholpe had.... na m'n meerderjarigheid; maar.... dat ik op die griffie zit.... Ten eerste is 't de vraag, of ik daar hem dankbaar voor moet zijn en dan nog.... mij late ze daar 't onbeduidendste werk doen. Ach, weet u wat 't is?.... Oom durft me niet helpe.Wel nee, hij durft niet. 't Mocht 'm eens aangerekend worde, dat ik fatsoenlik genoeg ben om 't maar met één vrouw te houwe!'

Ze dwaalden nu af. Heen en weer lopend door de kamer schimpte Theodoor op de rechtspraak, op de balie, op de hele maatschappij, waarin

bedrog, huichelarij, vormendienst, onrechtvaardigheid oppermachtig heersten, terwijl eerlikheid machteloos was, ware deugd niet werd geacht, erkende verdienste onbeloond bleef en talent zonder kruiwagens onopgemerkt. Hij had achter de schermen gekeken en van de vertoning was het mooié voor hem af.... glad af.

Mevrouw van Onderwaarden kon er weinig anders tussen in voegen dan korte uitroepen van verbazing of misnoegen, en wilde zij eens een langere zin uitzeggen, dan moest ze gelijktijdig spreken, beseffend niet eens te worden gehoord. Toen echter Theodoor, tot zijn oom terugkerend, gewezen had op de bekrompenheid van iemand te veroordelen, die je niet kende en niet wilde leren kennen, op de onzinnigheid van iedere vrouw, die zonder huweliksband met een man leeft, maar 'meid' te noemen en als een verworpelinge te beschouwen, toen hij wederom, doch veel flauwer al, de neiging in zich waar nam om zijn geschiedenis met Tonia toch eens te biechten, haar in een mooi licht te plaatsen en van het moederhart vrijspraak te erlangen, klonk het:

'En wat nu m'n verhouding tot die vrouw betreft.... ik denk er niet aan me te verontschuldigen of zelfs maar te verdedige. Voor me zelf voel ik me verantwoord en daarmee is 't uit. Maar.... dat laat niet na, dat ik bereid ben u alles te vertelle.... als u me kalm wil aanhoren

en niet zo drilmajoorachtig veroordele, eer u nog iets weet.'

Demoedig, met tranen in de ogen, zich zelf voorstellende als een slachtoffer van verleiding had Theodoor misschien zijn doel om alles te vertellen kunnen bereiken. Nu hij echter een vrij hooghartige toon aansloeg, kwam in mevrouw van Onderwaarden het konvensioneel aristokratiese fatsoen krachtig in verzet tegen zijn poging om haar te doen goedkeuren altans vergoeliken, wat zij niet goedkeuren wilde, waartegen zij geloofde niet streng genoeg zich te kunnen verzetten. En zij zei droog afwijzend:

'Dankje, Theo, ik hoor zulke verhale liever niet. Dat zijn onderwerpe.... in mijn jeugd.... ik ben daar gelukkig niet van op de hoogte.... en.... en.... en wat je oom me heeft verteld dat.... dat is me helemaal voldoende.... ik weet genoeg.... meer dan dat. Als 't ook uit is.... zoals je zegt.... als je zo verantwoord bent.... nou dan.... dan.... dan mot je.... Maar, dat je d'r

mij verdriet mee doet,.... vreselik veel verdriet.... dat 't je eenmaal bitter berouwe zal.... dat is zeker. O, jelui manne.... 't is toch verschrikkelik!Altijd toegeven an je lusten en nooit.... nooit 'ns denken an de gevolge.... nooit 'ns denken an 'n ander. En nou heb jij nog al 't voorbeeld van je oom Joost voor oge. Ik begrijp 't niet. 't Schijnt wel, dat zulke

schepsels 'n biezondere antrekkingskracht uit-oefene. Zeker door allerlei gemeenhede, door.... door....'

Theodoor deed zijn best kalm te blijven.

'Tonia is niet gemeen, moeder.'

Mevrouw van Onderwaarden scheen de tegenwerping, hoe zwaar beklemtoond ook, niet te horen.

'Maar dat ik 't van jou nie gedacht had.... dat wil ik ie wel zegge. Je oom Joost.... nou ja. Die heeft nooit ies ernstigs uitgevoerd; maar jij.... En.... ik vat 't niet. Als 't nog liefde.... maar je hebt toch zelf gezeid, dat zo'n mens.... zo'n Dame aux camélias.... dat die geen liefde kan voele.... dat 't allemaal maar om 't geld is. M'n hemel.... hoe is 't dan mogelik....? En als 't nog 'n net meisje van mindere stand was.... 'n meisje, dat je des noods zou kunne trouwe.... Niet, dat ik zo ies zou wense; maar....'

Een gedachte bliksemde Theodoor door het hoofd.

'Ik zal ze trouwe.... als u ze ontvangt!'

Zijn lippen hadden de woorden al geuit, eer zijn hersenen er de kracht van konden bepalen; maar nu ze eenmaal gezegd waren, voelde hij op eens een zonderlinge voldoening brein en gemoed doorstralen. 't Was, als had hij alleen door 'm te willen een edele, mooie daad volbracht.

Maar onthutst en verontwaardigd klonk het antwoord van zijn moeder: 'Theo.... als je me dát andoet.... als je zo'n schepsel.... zo'n....'

'Zoek niet naar andere scheldwoorde, moeder; die verkies ik niet te hore. 'k Heb u al gezegd, dat Tonia ze niet verdient en 'k laat haar door

niemand beschimpe.... ook door u niet!'

't Was, of mevrouw van Onderwaarden met gebogen hoofd ineenkromp. Als in vertwijfeling strekte ze de bevende handen in de hoogte.

'God, God, God, wat mot dat geve? Dat je niet inziet hoe je je hele toekomst bederft? Dat 'n mens zó met blindheid geslage....! Wat 'n invloed.... wat 'n invloed hebbe zulke.... die.... die wezens! Och, kind, als je 'ns wist hoe je me an je vader doet denken. 't Is allerakeligst.... 't is, of 'k 'm hoor! Niet dat ie.... maar ook.... ook zo eigengerechtig. Als je alleen op z'n woorden afging, dan was-t-ie de ridderlikheid zelf. Altijd mooie redenasies van.... gevoelens.... verplichtinge.... rechte van 't hart.... omstandighede. Wat hij deed was nooit kwaad, al zou ook iedereen 't zegge. Geen mens zou-d-ie benadele.... geld verachtte-d-ie! Maar ondertusse.... O, als ik ie dat alles vertelde....'

En plotseling weer een scherpere toon aanslaande, als deed een boosaardige gedachte haar opschrikkenuit haar jammerend herdenken, viel zij uit:

'Maar één ding zeg ik ie.... ik help je niet! Voor zulke dinge heb ik geen genade. Ik heb

drie kindere.... wat ik aan d' één geef, dat mot ik ook an d' andere geve; maar voor lichtzinnigheid en uitspattinge.... heb ik geen sent.... Geen sent! Dankbaarheid verg ik niet. Ik kan de dank versmade; maar..... an lichte vrouwe.... an.... an.... dat nooit.... nooit!'

Een stilte vol onaangename afstoting sleepte achter mevrouw van Onderwaardens hard uitgeduwde woorden aan als prikkelende damp opblauwend uit slecht doorgloeide kolen. Theodoor was voor het venster gaan staan. Door het naakte takkennet uitkijkend in de desolate tuinen, voelde hij, dat er tans ook tussen hem en zijn moeder vijandigheid was gekomen; niet zozeer wijl zij 't afkeurde, dat hij met Tonia omgang had, maar wijl zij net als haar broer veroordeelde wat zij niet kende en wat zij weigerde te leren kennen.

Hij dacht ook even aan zijn vader, aan 't geen die man wel gedaan kon hebben: een vraag, die hij nooit had durven stellen. Zou ook daarin zijn

moeder onverstandig zijn geweest?

Maar toen Tonia in zijn denken opdoemde, vroeg hij zich af hoe 't wezen zou, als hij eenmaal getrouwd geen ogenblik vrijheid meer zou kennen, als hij uur aan uur, dag in, dag uit, zich zou moeten verdedigen tegen domme argwaan en al de spooksels van een waanzinnige jaloezie.

Bovendien.... die chroniese buikziekte!

Hij had 't gezegd.... hij zou zijn woord ook

wel houden; maar zou zij ooit beseffen wat hij voor altijd haar geofferd had?

Over zijn glanzende zelfvoldaanheid waasde verdoffende mist.

Edoch, hij moest ook verweekhartigend denken: wie weet welk een kort stukje leven haar rest. Dat kan nog zo mooi zijn als ik....

Daar ving op eens zijn moeder weer te praten aan. Zij voelde te goed, dat zij het onderwerp verkeerd had aangepakt om 't te kunnen loslaten en gromde:

'Als d'r nou geen aardige, lieve en mooie fatsoenlike meisjes waren om mee om te gaan; maar m'n hemel....'

Het onpersoonlike van die aanprijzing ontstemde Theodoor echter nog meer en zich omwendend kon hij niet nalaten kribbig te antwoorden:

'O, zeker.... poppetjes, die van toete noch blaze wete.... altans zich zo voordoen.... die zijn d'r bij de vleet. En als je ze vraagt, spreke ze d'r over met papa en mama, en als papa en mama gelove, dat je geld en vooruitzichte hebt, krijg je ze en als je ze gekrege hebt, dan verbeelde ze zich ook wel, dat ze van je houwe.'

Mevrouw van Onderwaarden was op nieuw gebelegd.

'Theo, Theo, wat is d'r in je gevare? Dat is ommers.... ommers mallepraat! Ikweet wel.... maar jij weet ook heel goed, dat er meisjes ge

noeg zijn, die jij niet.... op wie jij niet hoeft neer te zien en op wie je vroeger nie neergezien hebt ook.'

'Dora, hè?'

De naam ontviel hem en dadelik had hij er spijt van 'm te hebben uitgesproken. Wat zou daar weer een geloftuit op volgen, waar hij dan weer op zou moeten antwoorden, dat Dora niet voor hem en hij niet voor Dora paste.

Tot zijn verwondering zei zijn moeder alleen, haast plechtig strak:

'Doe me één genoege: spreek nie meer over Dora.'

'Wat? Is ze nu toch uit de grasie?'

Mevrouw van Onderwaarden zon op een formulering van haar grieven.

'Of z' ook onder d' invloed van iemand is gekomme.... of.... of 'n rol wil spele.... ik weet 't niet.... ik wil 't ook maar liever nie wete.... ik wil me d'r niet in menge. Maar één ding staat vast.... dat meisje.... als ze niet oppast..... dat meisje gaat 'n verkeerde weg op.... heel verkeerd. We waren 't al lang niet eens.... al lang niet.... maar ik respekteerde d'r goeie eigenschappe.... ik respekteer altijd iemands goeie eigenschappe. Dat is je plicht.... 'n mens mag niet liefdeloos oordele; maar.... Ach, nee; late we daar maar over zwijge.'

Nu was Theodoor al te nieuwsgierig geworden

om te kunnen zeggen: respekteert u ook Tonia's goeie eigenschappen. Op zijn burostoel neerzijgend vroeg hij:

'Zit 't 'm in 't sosialisme?'

Even kneep mevrouw van Onderwaarden de lippen op elkander, als om te doen gelijk zij gezegd had; maar zij kon toch geen weerstand bieden aan de lust over Dora haar hart eens te luchten.

'Tege mij.... tege mij te zegge, dat ik alleen maar weggeef, wat me niet toekomt.... Dat heeft ze toch maar gezeid! En.... dat 'n fortuin nooit eerlik verkregen is. Verbeeld je!... Nooit eerlik.... het geld van jou vader! Is 't geen schande? Na z'n dood heb ik van die kleine lootjes genomen en driemaal 'n prijs getrokke.... Dat was toch voor m'n kindere. Is dat niet eerlik? Zulke dinge!.... O, ja en.... wat zei z' ook nog?.... Ies van rente.... O, ja, dat rente eindelik woeker is. Nee maar, verbeeld je toch!.... En 'n mens is niet eens biezonder goed, als-t-ie andere met z'n overvloed helpt. Zou je d'r niet....? O, ik weet 't al nie meer; maar.... Je kan alles wegsijfere.... alles; dat weet ik.... dat weet ik heel goed.... en dankbaarheid verlang ik niet; maar.... dat 't me niet toekomt.... niet eerlik.... ons beetje fortuin.... dat we eindelik dieve zouwe zijn.... en dat we alles weg zouwe motte geve.... alles.... dat is.... dat is de mense't hoofd op hol

brenge.... dat is oproermake.... dat is.... dat is slecht.... heel slecht!'

Theodoor meende te begrijpen, dat Dora uitsluitend de morele zijde van de sosialistiese kwestie in het oog had gevat en wel met genoeg vrouwelike overdrijving om te geraken tot onuitvoerbare plannen en bovenmenselike iedealen. Vrouwen, zelfs de knapste, zijn immers altijd onprakties. Dat zij echter voor 't ogenblik niet bij zijn moeder in gunst stond, was hem zó welkom, dat de lust niet in hem opkwam ook maar een zwakke poging te wagen, om de oude vrouw over te halen in Dora's uitingen geen hatelike toespelingen te zien. Daarom trad hij ook niet als verdediger van het sosialisme op, en mevrouw van Onderwaarden maakte hem het zwijgend afstappen van de zaak gemakkelik door te vervolgen:

'Maar lees nou 'ns de brief, die ik ie gegeve heb.... de brief van Japie.'

"t Is waar ook. Waar heb ik die gelate? O, ja, hier in m'n zak.'

Rijsenheims schrijven aan zijn schoonmoeder was één doorlopende jammerklacht.

Hij klaagde, dat Willemien geen vriendelik woord, geen lachje zelfs meer voor hem over had, omdat zij het leven in Goor verfoeide. Ze deed niets dan hem afsnauwen den Gods gansen dag. Was 't dan zijn schuld, dat hij

er nog niet van daan kon? Had hij niet herhaaldelik, maar tot nog

toe zonder enig sukses, pogingen in het werk gesteld om ergens burgemeester te worden? Waarom wreekte zij toch op hem, wat hij niet verhelpen kon? En nu hadden op de koop toe zijn vrienden hem gewaarschuwd voor een jonkertje uit de buurt, die een zeer slechte reputasie bezat. Natuurlik dacht hij aan geen erge dingen. Willie was fatsoenlik opgevoed en hij geloofde, dat zij in de grond van haar hart veel van hem hield. Maar, dat zij de mensen reden gaf kwaad van haar te spreken, was dat niet al erg genoeg? Kon zij niet begrijpen, hoe verschrikkelik 't voor hem was te moeten merken, dat de lui op de soos hun gesprek over dat jonkertje staakten, als hij in de nabijheid kwam? Hij had 't haar gezegd en haar gesmeekt geen aanstoot meer te geven; maar in plaats van te luisteren was zij woedend geworden en had zij met de heftigste woorden hem verklaard zich om geen mens, zelfs om hem niet, te zullen bekommeren. 't Was al heel mooi, dat zij 't uithield in dat ellendige gat. Zij bedankte er vierkant voor haar leven helemaal te verkniezen.

De brief besloot met een dringend verzoek aan mevrouw van Onderwaarden zo spoedig mogelik over te komen en al haar invloed op Willie aan te wenden, om ze tot het inzicht tebrengen van haar ongelijk. Hij zag er zelf geen kans meer toe; hij was kapot en radeloos.

Te zeer van zijn persoonlike wederwarigheden en wisselende meningen vervuld, om niet dadelik al, wat hij belangwekkends vernam of bijwoonde, te vergelijken met eigen omstandigheden en te toetsen aan eigen opvattingen, riep Theodoor alleen uit:

'Ja, da's 'n beroerde geschiedenis!'

.... om er terstond op te laten volgen:

'Daar heb ie nu 't huwelik. Je denkt, dat alles mooi en goed zal zijn, als je maar bij mekander bent. Morge brenge! Heel gauw merk je, dat daar 't nodige op valt af te dingen en dan heb ie de poppen aan 't danse.'

't Was hem, of het zeer verstandige motief, waarom hij Tonia niet zou trouwen, tans door hem gevonden en gegeven werd. Mevrouw van

Onderwaarden hoorde echter in zijn woorden een verheerliking van de vrije liefde en verweet hem in hortend uitgestoten, onvoltooide zinnetjes, dat hij op een gevaarlike helling was.... dat een mens strijden moet tegen het kwaad.... dat hij dit niet deed.... dat 't hem later zou opbreken enz. enz.

Ten slotte eensklaps oprijzend ging ze naar hem toe, gaf hem een zoen op het voorhoofd, lei de hand op zijn schouder en smeekte:

'Laat ik nou ten minste van jou geen verdriet hebbe. Je ben op 'n kwaad pad, m'n jonge. Geloof me.... Die.... die.... D'r is 'n invloed en.... als je naderhand ziet, dat anderen in de wereld

vooruit zijn gekomme.... en jij niet.... Want.... weet je wel, wat je nou al is ontgaan?'

Een wee angstgevoel steeg Theodoor duizelig-makend naar het hoofd.

'Iets ontgaan....? Mij?.... Is mij wat ontgaan? Iets, dat oom....?'

'O, weet je 't niet. Nou.... je mag 't wel 'ns hore. De nieuwe mienister.... je weet, de oom van Richard.... die zoekt 'n partiekuliere sekretaris. Toevallig heeft hij an je oom gevraagd, of die niet iemand voor hem wist en je oom had jou wille noeme; maar....'

Met een plots optrillende woede viel Theodoor haar in de rede.

'Maar oom moest zich wreke! Ja wel! Hij wreekt zich, omdat 't mij ingepeperd moet worde, dat ik niet presies doe zoals andere. Ik veroorloof me de vrijheid van d'r 'n eige mening op na te houwen aangaande goed en kwaad en dat mag niet. Ik behoor te zegge, wat oom zegt en oom.... die praat Jan-en-alleman weer na. Ook 'n bourgeois satisfait!'

Overbluft door zijn uitval wist mevrouw van Onderwaarden niet dadelik wat te zeegen; maar nauweliks was zij begonnen te hakkelen:

'Wreekt zich.... wreekt.... je oom.... bourgeois.... wat is dat nou....? Ik.... Je weet dat....'

.... of Theodoor lei bedarend zijn hand op haar arm en zeizachter maar beslist: 'Lieve moeder.... oom en u kunne niet trejen in mijn gevoelens en gedachte. U wilt d'r niet eens over hore.... geen van beide. Late we dus van mijn zaken afstappe. U hoeft u niet ongerust over me te make. Geloof me.... ik zal u geen verdriet doen en me zelf niet benadele. Vertrouw daar maar op.... Ten minste niet, wat u recht zou hebbe.... niet willens en wetens; maar trouwens.... dat doen Willie en Anna evemin.'

En met voorgewend hooghartige kalmte liet hij er op volgen:

'Gaat u naar Goor?'

Het antwoord bleef een poosje uit. Niet wetend, dat op eens in Theodoor het voornemen gerijpt was om met Richards hulp te trachten het sekretaris-baantje toch nog te vermeesteren, minder wijl hij dit juist begeerde dan wel om ondanks zijn oom te triomferen, was mevrouw van Onderwaarden gefnuikt door 't geen zij voelde als Theo's gebrek aan vertrouwelikheid. Zij verlangde nu zelf niet meer over zijn aangelegenheden te spreken, druilde zwijgend naar de chaise-longue terug, alleen met schouderschokjes haar ontevredenheid vertolkend en verklaarde eindelik op hard-droge toon:

'Zeker ga ik na Goor. Natuurlik. Da's m'n plicht. Ik zou d'r geen vrede bij hebbe, als ik m'n plicht niet deed.'

Nadenkend over zijn plan zweeg Theodoor op

zijn beurt en nu weidde mevrouw van Onderwaarden nog eerst wat over plichten uit, om dan te beweren, dat Willie zeker minder eisen aan het leven behoorde te stellen, dankbaar moest zijn voor het goede en ook geen aanstoot geven; maar dat wel beschouwd Rijsenheim het meest schuld had. Al was hij goedhartig en al meende hij 't goed, hij dwong het kind toch maar in zo'n gat als Goor te blijven hokken. Hoe kon een jong, levenslustig vrouwtje zich nu daar gelukkig gevoelen? En als je dan zo'n stotteraar tot man hadt.... veel mensen zagen hem zelfs voor niet goed snik aan.... dan was 't toch wel te begrijpen.... al zou ze 't niet goedkeuren.... dat er verkeerde dingen in iemands hoofd opkwamen. Een mens is maar een mens en je moet rechtvaardig zijn. Rijsenheim

had ook flinker moeten optreden. Je kunt goedig zijn en toch niet flauw. Wat drommel, hij was toch een man.

Nu kon Theodoor zich niet weerhouden met sarkastiese intonasie uit te roepen:

'Wie heeft gezegd, dat die twee niet same moeste trouwe, moeder?'

Maar dat gaf mevrouw van Onderwaarden niet toe.

'Hoe kan je nou zo ies zegge? Denk 't toch eens in: tweemaal 'n afgeraakt angaazjement! Nee, nee.... als ik dat had zien ankomme.... ik.... ik.... 'k was de stad uitgegaan.... 't

land uit. 'k Had de mense nie meer an durve zien. 'k Had niegewete wat te zegge.'

'Weet u 't dan nu, als Japie scheije wil?'

De oude vrouw keek op, als had een ondergeschikte haar beledigd.

'Hij zal 't toch niet in z'n hoofd krijge! Scheije!.... Zo'n schande.... op mijn kind!.... D'r naam te grabbele gooie! God, God, 'k zou 't niet overleve. Hoe kom je d'r bij; hoe kan je zo ies denke? Scheije! Hij.... hij was toch dol op d'r.'

'Zij niet minder op hem. Zelfs z'n stottere vond ze allerliefst; maar als ze nu niet vastlagen aan de ketting van 't huwelik, dan zouwe ze toch hoogstwaarschijnlik geen ogenblik langer bij mekaar blijve.... en.... misschien allebei veel gelukkiger zijn.'

Mevrouw van Onderwaarden schudde heftig het hoofd en bits klonk haar antwoord:

'Dat zie 'k volstrekt niet in! Ik geloof nog, dat 't de roeping van 'n meisje is te trouwe. Ik ben nog niet zo.... zo geavanceerd. En Willie.... ach, als ze maar 'n kind krijgt, dan zullen al die gekke dingen wel uit d'r hoofd gaan. Dan zal z' ook wel voele wat d'r plicht is en.... en dat 'n mens alleen gelukkig kan worde, door z'n plicht te betrachte. Al die

nieuwighede.... die.... die....'

Zo hakkelend praatte ze nu een geruime tijd door, om te betogen, dat Willie gelukkig moest worden - waar ze ook was - indien ze zich

maar helemaal wijdde aan haar huishouden en aan haar kinderen en plezier vond in de avondjes en de dieneetjes, gelijk die nu eenmaal gewoonte waren in de plek, waar Rijsenheim zijn werkkring had. En het gaf niets, of Theodoor daar tegenover stelde, dat Willie wel eens haar geluk niet kon vinden in een bestaan, dat misschien voor de meeste vrouwen het best paste. 't Was, of mevrouw van Onderwaarden voor de inrichting van ieders leven een soort dienstformulier kende, waarop plichten, rechten en uitspanningen stonden gedrukt, zodat men alleen het hoeveel - en dat ook weer naar vaste regels - zelf had in te vullen. Dat Theodoor vroeger een dergelike opvatting gehuldigd had, noopte hem tans er biezonder heftig tegen op te komen en nadat zij, van het biezondere tot het algemene overgaande, het 'Willie moet' vervangen hadden door 'een mens moet': hij hoe langer hoe feller het recht van het indieviedu verdedigend om zijn persoonlike lusten in te willigen, zijn eigen inzichten te volgen, zich door geen banden te laten dwingen, aan geen opvattingen van anderen te gehoorzamen, mevrouw van Onderwaarden daarentegen met klinkende woorden, maar zwakke argumenten de verplichting staande houdend om alle persoonlike begeerten op te offeren en alleen naar geijkte voorschriften te handelen, was het einde, dat de oude vrouw nogmaals uitriep:

'Theo, Theo, watben jij veranderd! Ik vin 't

zo naar. Vroeger kon je zo verstandig prate.... zo degelik. Wie heeft je zo bedorve? Och; maar ik weet 't wel. Onttrek je toch an die.... die.... Doe me geen oneer an. Denk toch an je naam.... an je toekomst.... an mij.'

Toen staakte Theodoor de strijd. Hij besefte er al het nutteloze van, zonder klaar in te zien, dat het vechten over stellingen, die aangenomen of verworpen worden door het indieviedueel gevoel en voor hun rechtvaardiging of weerlegging de omvattendste kennis en de diepzinnigste redenering zouden vereisen, met de meeste mensen wel altijd een nutteloos werk zal blijven.

Lachend herhaalde hij maar, dat het met zijn toekomst wel los zou lopen en zijn moeder zich geen zorgen hoefde te maken. Hij zou haar geen verdriet en ook geen oneer doen; maar zij moest hem vrijheid laten naar zijn eigen goedvinden te handelen. Hij was geen kind meer; niet waar? Dit gaf ze toch wel toe. Daarna zei hij:

'Maar nu moet ik nog 'n beetje doorwerke.'

Toen vroeg mevrouw van Onderwaarden nog hoofdschuddend en onovertuigd, schoon ietwat opgefleurd door zijn vriendelikere toon, waarin zij het pedant zegevierende niet onderscheidde:

'Heb ie nog één sekonde? - Ik mot je nog ies vertelle.... ik.... je.... Anna.... Anna is.... geangaazjeerd.'

'Wat? Is de prins toch gekome?'

De oude vrouw had haar mandje opgenomen en grabbelend in de sleutels, frommelend aan de briefjes, als iemand, die verlegen is met zijn antwoord, gromde ze:

'Prins.... nee.... geen prins; maar.... Richard.... Richard is op de zaak teruggekomme.... en nou....'

Theodoor kon zijn verbazing niet op en zijn ergernis groeide weer, al bedacht hij dadelik, dat van Ouderhoorn hem nu zeker zou helpen.

'Heeft ze 'm aangenome? Na al, wat ze zelf gezegd heeft.... en al, wat ze van mij heeft gehoord?'

Mevrouw van Onderwaarden bleef aan het grabbelen in haar mand, haalde een briefje uit zijn omslag en stopte 't er weer in.

'Ja.... ze.... ze....'

'Maar, moederlief, nu houdt toch alles op! Geeft u voor zo iets uw toestemming? U heeft toch niet.... Ik weet wel.... u was met 'm ingenome.... eerst; maar nu u alles weet.... u met uw opvattinge.... uw beginsele.'

De oude vrouw begreep zich te moeten verantwoorden en ze deed 't op haar gewone hakkelende, vrij brommige manier, tegelijkertijd bewerend, dat er met Anna niet te praten viel en dat ze blij was haar gevoel ontwaakt te zien, dat ze Anna herinnerd had aan Theo's verhaal en dat van Ouderhoorn misschien een uitstekende man voor haar zou wezen. En weer voegde zij er bij, dat ieder zijn fouten had, dat een mens zich verbeteren kon, dat Anna zelf welwist wat zij deed en dat zij als moeder in elk geval geen reden had zich tegen dit huwelik te verzetten.

'Geen rede?' riep Theodoor uit. 'Geen rede.... en....'

'Nou ja.... nou ja; maar die praatjes, die sosieteitspraatjes.... die zalle wel nie waar zijn.... of overdreve.... of.... Wie weet dat nou presies en.... en 't is ook al zo lang geleje....'

Heel ernstig betoogde Theodoor nu, dat zijn moeder 't moest weten; maar dat hij haar waarschuwde voor de gevolgen van dit huwelik. Hoe was 't mogelik, dat zij met Willie's voorbeeld voor ogen zó lichtvaardig ja had kunnen zeggen! Een ogenblik te voren had zij het woord onzedelik gebruikt; welnu, deze verbintenis leek hem onzedelik, want Anna en Richard hielden in 't geheel niet van elkaar. Anna kon die man zelfs niet achten; 't was over en weer berekening en niemendal anders. Hij Theodoor - begreep wel niet, waarom van Ouderhoorn een meisje nam zonder naam en zonder groot fortuin; maar het motief, waarvoor Richard zwichtte, had in elk geval met liefde niets te maken. Ten slotte meer zich zelf dan zijn moeder overtuigd hebbend van het verstandige van zijn wenken, zeide hij, met zware klemtoon op het eerste woord:

'Ik zal wel 'ns met Anna spreke.'

Maar tans schoten zenuwachtige trekkingen mevrouw van Onderwaarden over het gelaat en viel ze heftig uit:

'Doe dat nou maar niet! - Anna wil d'r met jou geen woord over wissele. Ja, dat heeft ze gezeid. Ze heeft m' opgedrage.... bepaald opgedrage je vrindelik te verzoeke haar eenvoudig te feliesietere.... zonder meer.... daar nies bij te voege.... geen toespelingen of.... beschouwingen of.... raadgevinge.... En.... dat zou 'k.... dat zou 'k nou maar doen. Al dat....

die.... 't Geeft maar haken en ogen en.... en....'

Een uitsnuivend geknor, even kregelig klinkend als minachtend, was Theodoors enig antwoord. Dat Anna over haar angaazjement niet met hem spreken wilde, vond hij zo vreemd niet en eer vleiend dan krenkend; maar het ergerde hem, dat zijn moeder

- ondanks haar geredeneer - klaarblijkelik geen hoger geluk voor haar kinderen kende dan maar getrouwd te zijn hoe dan ook, en hij vatte niet, dat zij dit instinktief begeerde als laatste zorg in de lange reeks moederplichten, volbracht voor eigen voldoening. Daar kwam bij, dat 't hem verdroot van Ouderhoorn al weer zijn zin te zien krijgen. In hun beider ambiesie was genoeg overeenkomst om Theodoor jaloers te maken van elk voorrecht, dat Richard in staat stelde gemakkeliker zijn doel te bereiken en die jaloezie werd nog verscherpt door zijn overtuiging, dat van Ouderhoorn als mens in haast alle opzichten beneden hem stond. Juist, wijl tegenwoordig het verlangenin hem leefde om, de mensen ten trots, driest te doen wat zij afkeurden, maar hij niet voelde als kwaad, benijdde hij de eigenaardige onbeschaamdheid, waarmee Jonkheer van Ouderhoorn zich in de wereld bewoog, allerlei aandurvend waar Theodoor tegen opzag. Dat Richard een air aannam van wetenschappelik onderlegd, veelzijdig ontwikkeld man, dat hij durfde dingen naar belangrijke maatschappelike ambten, aanspraak maken op hoge onderscheidingen, dat hij 't waagde voor de tweede maal en puur uit berekening een meisje - nog wel Theodoors zuster - te vragen, door wie hij afgewezen was.... Theodoor vond ook dit alles even ergerlik als in de grond van zijn hart benijdens-waard. Al zou hij niet gelijk van Ouderhoorn willen handelen, het hinderde hem zich er onmachtig toe te gevoelen en dat hij er wel degelik onmachtig toe was, zowel door zijn burgerlike naam als door zijn burgerlike eerlikheid, even goed door zijn betere eigenschappen van meer hart, grotere bescheidenheid als door zijn slechtere van minder brutale handigheid, grotere vrees voor de publieke opienie, voedde èn zijn jaloersheid èn zijn afkeer van de aanstaande zwager, zou hem tegelijkertijd tot Richard drijven uit eigenbelang als van Richard verwijderd houden uit tegenzin.

Waarom van Ouderhoorn bij Anna aangehouden had, was hem intussen wel helderder geworden. Zij had een beetje geld, zij zou delen in zijn eerzuchtige plannen en zij was door haar voorkomen en haar verstand

een vrouw, die hem van onberekenbaar nut kon worden in zijn half dieplomatieke loopbaan. Misschien kon hij in hogere kringen er geen vinden, geneigd hem te nemen en zó voor zijn ambiesie als geknipt. Natuurlik werd hij eerstdaags konsul-generaal ergens in Azië - daar zou Anna wel zekerheid van hebben gekregen - en 't was Theodoor, of hij hem en Anna al zag in hun nieuw interessant leven, vol exotiese praal, vol vreemde avonturen. Hij zag hen tronen in een paleisachtig huis, bevelen over een heirleger bedienden, gevierd en ontzien zich bewegen in een wijde kring van waardigheidsbekleders uit alle landen der wereld, een plaats innemen bij allerlei offiesiële feesten en plechtigheden.

O, wat kwam hij zich zelf op eens zot voor in zijn streven om een rolletje te spelen op een Rechtbank en een paar deftige dienees of daarnaast in vergaderingen van sosialisten! En wat leek 't hem dom zoveel waarde te hechten aan de lief kozingen van een niet-meer-mooie vrouw, die hem wel loodzwaar aan het lijf hing, doch niet eens in zijn eerlikheid geloofde.

Een verbitterende wrevel doorsijpelde weer heel zijn denken en 't scheen hem nu min en dwaas, dat hij zo even een heerlik pedant gevoel van zelfstandigheid en beter-weten had gehad bij het uitspreken van zijn nieuwe,alle-konvensies-omverwerpende meningen tot zijn moeder, die immers niet in staat was geweest er iets anders tegenover te stellen dan kleinsteedse overleveringen van zohoort-'t en onberedeneerde opvattingen van zo-is-'t-nu-eenmaal.

Wat zou hij uitrichten in het duffe Nederland? Ja.... wat kon hij daar uitrichten?

Sprekend met zijn moeder had hij een gevoel gehad, of zijn nieuw ik zegevierde; nu werd 't hem te moede, of oud en nieuw ik, beide niet deugden, of hij als van Ouderhoorn had moeten doen.... vroeger.... eer het te laat was geworden.

Maar nadat hij de oude vrouw had horen vertrekken en 't hem, uitkijkend in de grijsheid buiten, was geweest, alsof zijn ganse leven in zulk een grijsheid ging verlopen, moest hij op eens weer met schrijnende weemoed aan de zieke Tonia denken, die zich vleide het mooiste en liefste te wezen in zijn bestaan en doorflitste 't zijn brein: als ze eens wist, wat ik daarnet heb gedacht.

Ze kon 't niet weten.... gelukkig niet en hij had recht op haar vertrouwen, omdat ze feitelik nooit door hem bedrogen was; maar misschien had ze toch wel een 'Ahnung'.... vrouwen bezitten immers zulk een fijne intuïesie.... en helendal ongegrond was haar wantrouwen.... zeker niet.

Van Theodoors aangenaam zich-in-harmonie-voelen met het mensdom was niets meer over. Sinds hij wist, dat zijn leefwijs geen geheim meer was, voelde hij zich argwanend tegenover ieder, die hem niet buitengewoon voorkomend tegemoet trad. In de onbeduidendste woorden hoorde hij toespelingen: in de onverschilligste blikken las hij afkeuring; een gebaar, een groet leek hem soms een demonstrasie. Aan het ergdenkend uitleggen van de onschuldigste zaken - wat hem in Tonia zo hinderde bezondigde hij zich nu ieder ogenblik zelf. Hij besefte 't in 't algemeen en geloofde in elk voorkomend geval toch even weinig aan zijn ongelijk, als zij dit ooit had gedaan. Meer en meer ging hij vrienden en kennissen uit de weg en in zijn eenzaam ommezwerven zon hij op al de bits verwijtende tegenwerpingen, waarmee hij allen zou ontvangen, die 't waagden uit te spreken, wat hij meende, dat er tegen hem woelde in hun brein.

Van zelf bracht dit innerlik weerleggen, debatteren en uitvaren hem tot allerlei opvattingen, redeneringen en stellingen, waaraan hij vroeger nooit had gedacht; maar onderwijl gelukte 't hem toch niet de oude mens in zich te vernietigen, met volle kracht van wil een andere, een nieuwe te zijn. Was hij bij Tonia of eenzaam, dan wies zijn vijandigheid tegen de maatschappelike mensen in hun ongerechtigheid, zijn begeerte om zwakken en onkundigen te steunen in hun strijd tegen brutaal misbruikende overmacht en daarmee zijn verlangen om alleen te staan in de wereld, sterk door eigen overtuiging van't geen goed is en kwaad. Bevond hij zich echter onder huisgenoten, vrienden of maatschappelike mannen, dan was 't hem, of hij zich zwakker en zwakker, kleiner en kleiner voelde worden in een hunkeren naar achting en bijstand, dat bedelen zou zijn, als hij er de uiting niet geweldadig van terughield.

Pijnlik scherp nam hij die behoefte aan de gunst van hen, die aanzien genieten, in zich waar, toen een ontdekte slordigheid in zijn admienistrasie hem eens in de waan bracht, dat ook zijn eerlikheid stil werd verdacht.

Als penningmeester van een genootschap zag hij zich elk jaar verplicht enige leden, bij wie zijn loper herhaaldelik te vergeefs om

kontriebusie-betaling had aangescheld, af te voeren van zijn lijst. De laatste keer had hij er twaalf geschrapt; maar toen tien het geld ter elfder ure nog inzonden, was hij in gebreke gebleven hun namen op de lijst te herstellen. Ja, de ganse kwestie was hem zo goed door het hoofd gegaan, dat hij op een bestuursvergadering durfde opgeven een verlies van alle twaalf leden. De reklame van een drietal, wegens het niet-ontvangen van de oproeping voor een bijeenkomst, bracht de zaak aan het licht en hoewel niet één van zijn medebestuurderen hem iets anders verweet dan onoplettendheid, kon Theodoor 't niet van zich afzetten, dat de meesten in hun binnenste hem van oneerlikheid betichtten, misschien wel menende, dat hij door Tonia in geldverlegenheid was geraakt.

Zover was 't Godlof nog niet gekomen; maar wèl moest hij weer herdenken hoe vaak hij zich al terechtwijzingen van zijn Griffier op de hals had gehaald, hoeveel mensen hij reeds teruggestoten had door zijn schuw-uit-de-weg-gaan op straat, door het niet-afleggen van bezoeken, hoe menige vermoedelike kliënt weggebleven was na drie of viermaal voor niets te hebben aangebeld.

Alles om en door Tonia! Wat greep zo'n vrouw diep in je leven in! De gedachte, dat hij zijn toekomst verspeelde en levenslang deze tijd berouwen zou, kon zijn hartslag versnellen doen, gelijk die van een zenuwlijder uit een nachtmerrie ontwaakt, en het angstzweet parelen op zijn voorhoofd.

De reaksie bleef echter niet uit en dan was 't hem, of integendeel alleen bij Tonia waar leven, waar geluk te vinden was, en of 't nu eindelik eens tijd werd met geweld de ogen van de mensen te openen voor hun armzalig zielloos geknutsel op elk gebied, hun schijnheilig opstellen van wetten en voorschriften, waaraan zij zelf zich gestadig in 't geniep vergrijpen, hun onzinnig gepoog om levend leven te vervormen tot dode mekaniek.

Op zulke ogenblikken groeide ook weer zijn hang naar het sosialisme, naar anarchisme zelfs, in het algemeen naar elke krietiek van het geijkte en gereglementeerde, waardoor aan hetmensdom het masker zou worden ontrukt, dat hij zijn eigen aangezicht reeds lang ontvallen geloofde.

Intussen had hij Richard met vormelike beleefdheid als aanstaande zwager begroet en de kwestie van het Sekretariaat met hem besproken, zijn best doende om er zo onverschillig mogelik een balletje van op te gooien, maar wrevelig opmerkende het veel te zoetsappig vriendelike van zijn toon. Van Ouderhoorn was eveneens heel vriendelik geweest; doch tevens onuitstaanbaar gewichtig en neerbuigend met verwaand gegrijns. Hij had beloofd alle middelen te zullen aanwenden, die hem ten dienste stonden; maar voorshands had Theodoor niets verkregen dan de belofte: de mienister zal aan je denken, zodra hij zijn keuze doet. En in het teleurstellend voorgevoel van een nederlaag, waar hij tegenover zijn oom Huizingen op een overwinning had gerekend, voelde Theodoor zich vijandiger dan ooit tegenover Richard, die hij van valsheid verdacht, en reeds gebelgd op de mienister, door wie hij zich met grote bevooroor

deeldheid veel te geringschattend achtte bejegend.

Dat Tonia onderwijl langzaam, heel langzaam vooruitging, werkte dageliks op Theodoors zenuwachtige prikkelbaarheid als een pijnstillende inspuiting met morphine. De gedachte, dat haar verlies een verluchtiging voor hem wezen zou, had maar kort in hem stand gehouden; integendeel voelde hij het met-haar-zijn weer als een toevlucht in zijn vervreemding van de mensen, de vergoeding voor zijn maatschappelike ontgoochelingen, zijn enig waar, beweldadigend geluk. Toen hij eens onvoorbereid in de achterkamer het bed leeg en haar op de kanapee vóór aantrof en evenals vroeger ontvangen werd met grappige woordjes, naïef kinderlik geïntoneerd op hoge zingende toon, zag hij over zijn angstig omwoelend, zwart gedenk effenende blijheid zilverglans verbreiden.

Wat lachten de zwakke, groenige ogen hem weer liefelik toe; hoe bekoorde hem weer het nuffig-over-elkander-wrijven van de nog-zo-bloedeloze lipjes, die verlangend zich rondden tot een kus.

'Schat, ik nis weer op de vloer. Hoe vin je 't? Wat zeg ie d'r toch wel van? Ik heef haas niks geen pijn meer en van nacht heef ik zonder poeiertje zo heerlikkies geslaapt.... zó heerlikkies....'

'Best, best snoesje, opperbest! En wat zegt nu de dokter?'

Een nijdig schokje doorschudde haar schouders.

'O, die dokter, die dokter.... Die zeit maar altoos: voorzichtig zijn.... weinig bewege.... Wat doet ie nou?.... Hij kan niks. Och.... hij nis toch goed geweest.... vin je nie? Met Sinterklaas zal ik 'n kusse voor 'm make. Maar.... schat, wat is toch chronies? Hij zee: u mot niet vergete, dat u 'n chronies buiklijje heb. Wat is dat?.... Wat zou d'r zitten in me buik?'

Theodoor wist van anatomie te weinig af om zich een voorstelling te kunnen maken van 't geen hij gelezen had; maar toch was 't hem nu, of hij ze zag: de ontsteking,die maar niet wilde genezen, de afzettingen, waarvoor geen uitweg was, de vliezen, die vergroeiden, de darmen, die optrokken, de hele kwaal, die woekerde en woekerde, het mooie lichaam medogenloos ondermijnend zonder dat menselike hulp er iets tegen vermocht.

Dus toch veroordeeld, nijpte in zijn brein de viezionaire gedachte en als een snijing ging door zijn ziel het denken: zo'n jong leven voor immer geknakt, juist op het ogenblik, dat zij zich beter voelt en vertrouwen krijgt in haar redding. De wetenschap, dat dit alles niet zou geweest zijn, als zij hem niet zo onredelik had gewantrouwd en verdacht, joeg verbitterd-boze woorden naar zijn lippen omhoog; maar het medelijden met zoveel ellende, het besef, dat liefde voor hem toch haar enige drijfveer was geweest, drong ze aanstonds terug, en vergoelikend zei hij alleen:

'Chronies, kindje, dat is wat lang duurt.'

'Zou 't dan nog zó lang dure, eer 'k mannetje weer 's nalope kan?'

Theodoor poogde te lachen.

'Dat mag zelfs nooit weer gebeure. Blijf jij maar rustigies t'huis. Hier heb ie 't goed.'

'Nis 't dan hier jou harem?'

'Net zo. En daar mag jij niet uit. Wat zou jij in de strate doen?'

'O, de winkels bekijke.... en jou bespiede; maar jij wil nie bespied worde, hè?'

'Juist; dat is 't.'

En Tonia bleef t'huis. Want al was er verbetering in haar toestand gekomen, helendal beter werd ze niet. Wel doofden de pijnen genoeg, dat ze zich soms verbeelden kon niets meer te voelen; bij de geringste beweging echter keerden ze met felle steken terug en lei ze de termometer ook niet meer aan, elke dag nam zij in haar warme kamer toch nog de koude rillingen waar en daarna de gloeihitte met de zwaarte in het achterhoofd, die zij toeschreef aan eten en gas.

Zag ze haar toestand in of niet? - Theodoor dacht nu eens het een, dan weer het ander. Er waren dagen genoeg, dat zij over een verre toekomst sprak, over de tijd, waarin hij niet meer naar haar om zou kijken en waarin ze hard zou moeten werken.

Dan vond hij 't een marteling te moeten den

ken: zelf dat is illuzie; van een toekomst is geen sprake meer. En dan voelde hij 't als een misleiding te zeggen:

'Zet die dwaasheid uit je hoofd. Ik zal immers altijd voor je zorge. Ik wil je immers levenslang houwe.'

'Ook als 'k 'n ouwe totebel ben met grijze krullen en valse tande?'

'Ook dan.'

Doch vaak klaagde ze, terwijl vruchteloos teruggedrongen tranen parelden in de fijne haartjes van het ooglid:

'Schatje, schatje, ik wor nooit weer de ouwe. Me leven is gebroke. Telkens probeer ik weer 's te lope.... enaltoos komme de pijne weerom. Wie weet hoe gauw je me kwijt ben.'

Dat klonk hem nog veel afschuweliker in de oren en dan was 't hem, of hij het ondragelike, laatste lijden zien kon, waar elke klokketik haar toe

deed naderen met ijzeren onverbiddelikheid. Op zulk een ogenblik klemde hij haar in zijn armen, terwijl hete tranen ongehinderd neerbiggelden langs zijn gelaat en, zwijgend zijn snikschokken verkroppend, besefte hij voor troost slechts te kunnen geven.... leugens.

Maar hem aaiend over het hoofd suste zij dan innig liefdevol:

'Schatje, schatje, huil je weer zo? Huil je nou heus om mijn?'Op een morgen vond zij in een roman Hélène Swarth's gedicht Wanhoop aangehaald en dit gedicht liet ze door haar nichtje overschrijven, daar mompelde zij weken lang de regels van:

'O, de heele woning is zoo vol wanhoop, Al sleep ik mijn schreden door tuin en gang! Door de kamers kruipt ze, Langs de trappen sluipt ze, Met loerende oogen maakt ze me bang.'

Zonder er iets van te zeggen was ze zuinig geworden. Lang merkte Theodoor daar niets van. Ontwaarde hij bij toeval tegen de laatste van de maand nog een paar geldstukken in haar portemonnaie, dan was hij zeer tevreden en verdiepte hij zich niet in gissingen hoe 't kwam, dat die stukken daar nog waren. Het bezorgde hem zelfs een vrolik ogenblik eens op de trap een Jood te kunnen beluisteren, die, aangekomen met allerlei snuisterijen, na het vernemen, dat mevrouw niets kopen wilde, omdat meneer 't verbood, ten antwoord gaf:

'Heb ze dan geen geld ook nodig? Froeger praatte ze nog 'ns met me en mos ze alles zien. Had ze toe 'n andere fent? Wat is dat nou foor 'n fent? Mag ze niet eens 's kijke? Kijke kos toch geen geld.'

Maar als ze op een dag zich ontvallen liet, dat ze om de goedkoopte alle dagen runderlapjes at, die ze niet lustte, werd Theodoor boos, verweet hij haar in een ander uiterste te zijn vervallen.

Toen zei ze met de stugge toon van iemand, die na rijp beraad een vast besluit heeft genomen:

'Schat, jij weet nie wat 't zegge wil afhankelik te zijn. Op 'n goeie dag krijg ie zin in 'n ander en dan heb ik broodsgebrek.'

'Wat? - Denk ie, dat ik jou ooit gebrek zou late lijje.... al kreeg ik ook zin

in 'n ander?'

'En denk jij, dat ik dan nog 'n sent van je zou anneme?'

Toch overlaadde ze hem op Sint Niklaas met geschenken: een handschoenedoos, drie dassen, een schrijfportefeuille, mansjetteknope. Haar nichtje had alles gekocht; zelf had zij op de doos en de portefeuille bloemen en lettersgeborduurd. En toen hij lachend haar inkonsekwensie aantoonde, riep ze opgewonden uit:

'As 'k rijk was, kreeg je nog tienmaal meer. Dan zou d'r voor jou niks te mooi zijn op de wereld.'

Een week later vroeg ze om vijftienhonderd gulden.

Nu begreep Theodoor er niets meer van. Zijn mensekennis was te oppervlakkig om hem te doen inzien, dat Tonia's alleen-aan-liefde-waarde-hechten haar het ene ogenblik onverschillig genoeg maakte voor geld, om 't met handenvol te kunnen weggeven en het andere even verregaand er aan gehecht, om er zich lekkernijen en zelfs voedsel voor te ontzeggen.

Omdat zij liefde boven alles stelde, liet het geld haar koud, waarvoor immers geen liefde te krijgen is en omdat zij het hoogste in haar leven alleen echt en niet in namaak wilde bezitten, werd het geld haar dierbaar, als een waarborg van haar vrij-en-onafhankelik-zijn, zodra zij voor waarheid zich schijn zou geboden zien.

Kras bewoord stegen de verwijten op in Theodoors hoofd en in zijn angst voor immer stijgende uitgaven, in zijn woede tegen die angst, in zijn razernij tegen het zich-gebonden-voelen, in zijn verontwaardiging over de lichtzinnigheid, die maar eiste en eiste zonder iets van het knellen dier banden te beseffen, liet hij al die krasse woorden meedogenloos los.

'Hoe dikwels heb ie nou gezegd: help me nog maar eens.... voor 't laatst, en telkens kom je weer aan met nieuwe bedelpartije. Je zou nog te trots zijn om geld voor niets van m' aan te nemen en je bent niet te trots om voortdurend je belofte te breke, dat je me geen sent extra meer vrage zal? Je bezuinigt op 'n ei.... 'n glas melk.... 'n fles mieneraalwater en je

gooit de duite met hande weg, zonder zelfs maar te zegge waaraan! Wat moet ik van al die tegenstrijdighede dan toch denke? Begrijp je niet, dat ik 't een met 't ander niet kan rijme?.... Dat ik.... dat ik.... ja....

mijn God, hoe moet ik 't uitdrukke? Ik kan niet ontkenne, da'k 't gevoel heb, of.... daar, of ik beet genome word.'

Niets dan een blik was haar antwoord; maar in die enkele blik uit haar matte ogen lag voor Theodoor een ondragelik droef verwijt.

'Als je me niet wil beetneme.... wat ik hoop.... wat ik zelfs graag geloof.... zeg dan ten minste, waarvoor je die som nu weer nodig hebt. Heb ik ie ooit beknibbeld op geld, dat je waarlik nodig hadt..... voor je ete.... je klere... je dokter.... of wat ook? Nee, hè? Maar, wat drommel, 'k hoef toch je hele famielie niet te onderhouwe! Je moest 't niet eens verge! Geef weg wat j' overhoudt.'

'Schatje, ik verg 't ook niet.'

'Waarheb je die vijftien honderd gulde voor nodig? Dat wil ik wete!'

'Ik heb ze nie nodig; blijf maar bedaard.'

Het antwoord was weer allerongeschiktst om Theodoor bedaarder te stemmen.

'Nu op eens weer niet? Waarvoor had je ze dan zo even wèl nodig? Draai toch zo niet! Zeg je nu, dat je 't geld niet nodig hebt, dan hoor ik daar natuurlik in, dat je weer naar 'n Jood gaat. Ik weet heel goed, dat die kerels hier nog over de vloer ligge. En wat is dan 't resultaat? Dat ik over 'n jaar èn het geld èn nog tien persent rente toe kan betale.'

'Ik zal je niks vrage.... nou niet en over 'n jaar niet.'

Haar koppige geheimzinnigheid maakte Theodoor ziedend.

'Da 's geen antwoord op m'n vraag! Ik wil wete, waarvoor je dat geld nodig hebt of nodig hadt!'

Tonia had 't Theodoor al vaak gezegd, dat zijn drift haar doodsbang maakte; doch tegelijkertijd noodzaakte zich uiterlik hoe langer hoe kalmer te tonen. Het kennen van die wisselwerking had evenwel voor geen van beiden ooit ten gevolge gehad, dat zij verandering brachten in een optreden, waarvan toch ieder wist hoe verkeerd het werkte op de ander.

'Ik vraag niks meer en 'k zeg niks meer. Doe me nou 't genoege.... praat over wat anders.'

Met dat antwoord moest Theodoor zich tevreden stellen.

Nog een wijle raasde hij door, al hun vorige onaangename woordenwisselingen weer oprakelend en nog verscherpend met de verwijzing naar wenken, die zij, ondanks haar beloften, nooit had opgevolgd en naar uitkomsten, tijdig door hem voorspeld, waarop zij toch verblind was toegehold.

Het baatte hem echter niets.Toen hij eindelik balorig heenging, doende, alsof hij niet hoorde, dat zij vroeg om een afscheidszoen, verwenste hij weer de tijd, het geld,

de zorg, de genegenheid aan Tonia ten offer gebracht, al het verdriet om harentwil geleden. Had zij er hem niet voor in de plaats geschonken: wantrouwen, geknoei, onoprechtheid?

Mevrouw van Onderwaarden was al zes dagen weg; van avond zou ze terugkeren uit Goor.

Ze had mooie vruchten, dure blikjes, benevens een paar snuisterijen voor Willie meegenomen en onder het inpakken van die geschenkjes met bezorgd hoofdschudden op zulk een derenisvolle toon over haar kind gesproken, dat Anna zich niet had kunnen weerhouden uit te roepen:

'Maar, mama, u steunt en u jammert, of Willie doodziek lag.'

'Denk ie dan, dat ik er onverschillig onder kan blijve, als m'n kinderen ongelukkig zijn?'

Anna had geglimlacht en er wreed op laten volgen:

'Ongelukkig?.... Willie?.... Misschien juist al te gelukkig.'

In de zes dagen van zijn moeders afwezigheid had Theodoor tweemaal met mevrouw Keins gegeten, omdat Anna en Richard naar een dienee waren, driemaal met mevrouwKeins en Anna, en at hij nu, de laatste dag, met Anna alleen. Overeenkomstig haar verlangen had hij Anna met haar huweliksplannen geluk gewenst, zonder daar een waarschuwing of een toespeling aan toe te voegen; maar toch werd zijn lust om die plannen nog eens ter sprake te brengen met den dag machtiger. Deze laatste avond drong het onderwerp zich aan tafel zo van zelf op, dat het Anna niet inviel hem te herinneren aan de afspraak.

Pratende over de toestand, waarin mevrouw van Onderwaarden - van wie uit Goor slechts een briefkaart was gekomen - Willie en Japie vermoedelik gevonden had, zei Theodoor:

'Wie weet, of ze Willie niet mee terugbrengt.'

'Best mogelik' was Anna's antwoord. 'Willie heeft nooit presies gewete, wat ze wou. Dan dit, dan dat. Als ze 's middags 'n hoed koopt, heeft ze d'r 's avonds spijt van. Ze hangt van opwellingen an mekaar.'

'Nu ja' hernam Theodoor, weer eens bevangen door zijn tegenwoordig vaak-opkomende lust om het onregelmatige, onberekenbare, onverstandige schouderophalend in bescherming te nemen als iets noodlottigs, waartegen alle kampen toch nutteloos blijft. 'Zo is nu haar natuur.'

'Daarom juist most ze niet zo doen,' klonk het droog.

Presies een antwoord voor Anna, dacht Theodoor, en hij lachte er om, zonder het te peilen, alleen denkend aan zijn eigen wisselende meningen.

'Doe jij altijd 't tegendeel van 't geen je natuur je ingeeft?'

De vraag scheen Anna in 't minst niet te verrassen.

'Altijd? Wel nee. Da's ook nie nodig. Je mot alleen de natuur geen baas over je late spele. Je mot 'm in toom houwe, zie je, en nou en dan verbetere.'

'Verf je daarom tegenwoordig je lippen en je wenkbrauwe?'

Anna bleef onverstoorbaar kalm.

'Juistement. M'n wenkbrauwe zijn te dun.... haast onzichtbaar; daarom dik ik ze wat an en m'n lippe zijn nie rood genoeg. Je mot toch van je zelf make, wat er van te maken is. Vin j' ook niet?'

Theodoor voelde heel goed, dat hij als waardige broer van zijn zuster dit al lang deed, zonder 't ooit in woorden te hebben gebracht; maar die bekentenis wilde niet over zijn lippen. En met een geniepig lachje zei hij:

'Is Mevrouw van Ouderhoorn nu 't hoogste, wat jij van je zelf weet te make?'

Een koel afwerende blik ging Anna's antwoord vooraf.

'Voorlopig ja. - Theo, jonge, denk ie me 'n hatelikheid te zegge?'

'Wel nee.... ik....'

'Spaar j' anders die moeite. Zulke fijn toege

spitste zinnetjes stuiten toch op me af. - Kijk, je mot één ding goed in 't oog houwe. Onoprechtheid kan 'k niet uitstaan. Als ik Richard met lieve woorde voor de gek had gehouwe, zou 'k mezelf 'n misselike intriegante vinden en mocht jij m' ook zo noeme. Gerust. Maar da's 't geval niet. Hij weet best, dat 'k 'm niet uit liefde neem en, of-t-ie op mij verliefd is, kan me nie schele. 't Leve, dat ie in staat is me te geve, lijkt me nie kwaad. 'n Huwelik blijft altijd 'n loterij; maar in deze zijn nog al mooie prijze. 't Is in alle geval beter dan hier te vermuffe.... en.... 't is ook 'ns wat anders dan 't gewone potje-koken en huisvrouwtje spele, dat ik ook al niet uit kan staan. Dat vin jij zeker heel slecht van me, hè?'